(fragment)

1

Na hospodarci Bufast mały chłopeć pročnuvsie od skrypu dvery. To byv Per, najstaršy syn. Nadosvitkach vôn pročynavsie odrazu, jak tôlko štoś braznuło abo skrypnuło. Ale teper šče ne svitało, šče było temno, choč była vesna i dniêło rano.

Per čuv, jak tykajut časy na stiniê; okrum siêtoho było zusiêm ticho. Koło sebe vôn čuv svoho mołodšoha brata, Botolva. Botolva kłali v nevelikum łôžkovi razom z Perom od času, jak u mamy pojaviłosie šče odne ditia, kotore musiło spati razom z jeju. Botolv spav tverdo, uperšysie koliênom u Peruv žyvôt. Per uščypnuv bratove koliêno i vono schovałosie.

Čerez odčyniany dvery bokôvki doletiêło chimkanie jakohoś velmi mołodeńkoho i drubneńkoho stvorênia — to byv hołos najmenšoho ditiatka. I zaraz za siêtym počuvsie inšy zvuk — hłyboki hołos, kotory štoś sonno burmotav. To byv hołos joho baťka — zdavałosie, vôn vychodit z-pud zemliê, jakuju baťko ciêły čas perekopuvav.

To napevno mama skrypnuła dveryma, koli vychodiła. Per viêdav, kudy vona pujšła — do chliva podivitisie na korovu, kotora ždała telatka.

U pokojovi było šaro i chołodno od sviêtła, što začało prociêdžuvatisie čerez šyby. I preč ticho. Per naostryv słuch. Narešti včuv maminy kroki, kotory pospiêšno i rêzko stukali po zmerzłuj vesnianôj hrazi miž chlivom i domom. Što to mohło značyti? Mama ne vujšła do pokoja, a vbiêhła po schodach naverch i odčyniła dvery do onkiêra, chutko, buďto chotiêła zbuditi spjašču tam tiotu.

— Anna, ustavaj! — kryknuła mama. — Davaj chodi, korova zaraz otelitsie!

— A, — skazav sonny tiotin hołos. Vona była šče zusiêm mołodaja, siêta tiota, i dobra, i lubiła sobiê pospati.

— Nastav vodu i prychoď! — kryknuła mama. — Mniê treba nazad!

Vona zbiêhła naniz i vyjšła.

Po Perovi probiêhlisie muraščki. Korova zaraz otelitsie...

Perše, što pryjšło na dumku, byli placki.

A potum pečane mołozivo.

Koli teliłasie korova, mama na snedanie naohuł smažyła bliny na mołozivi. Može, vona nasmažyt jich uže diś rano, bo toje nadzvyčajne mołozivo dojitsie tôlko zrania. A na druhi deń vona pekła samoje mołozivo.

Potum vôn pudumav pro telatko — to bude byčok čy tiôłka? Koli byčok, joho zarêžut, koli tiôłka, jijiê pokinut, kob vyrosła na korovu i sama pryvodiła telatka.

Tiota odiahnułasie i zyjšła naniz. Zapaliła gaznika i začała rozpaluvati v plitiê. Spišałasie i ni razu ne hlanuła v siêty kutok, de spali Per z Botolvom. Vony spali na velikuj chati, kotora z davnioho času była tože kuchnieju. Tiota była povnotiêła, ale vsio robiła švôrno. Obutisie ne miêła času i tôlko posli toho, jak rozhorêvsie ohoń i čyhun z vodoju stojav na plitiê, natiahnuła škarpety.

Per zazdrôsno divivsie na jeji kruhły, krêpki ruki i dumav, jakije korotki i małyje nohi v joho samoho.

— Kudy ty? — zapytavsie vôn, choč usio dobre čuv i viêdav, što jôj treba do chliva, kob pomohčy mami.

— Korova telitsie, — považno odkazała vona, obułasie i vybihła.

U bokôvci znov počuvsie zemlany hołos joho baťka. Vôn šče drymav i burmotav, choč sam napevno dumav, što kaže štoś rozumne.

Tymčasom Per pročnuvsie do kuncia. Joho zrok błudiv po pokojovi, peresovujučysie po šafi, stoliê i łavach. Po pečê i plitiê. Šyby čorno pobliskuvali. A vperuč, poka ne zapalili gaznika, vony byli najjasniêjšy z usioho. Botolv poziachnuv i spav daliêj. Peruv pohlad slizhonuv po jôm: Botolv miêv temny, mjahki vołosy. A tiêło Botolva było žeškie, koli do joho dotknutisie. Jomu było try roki, ale vôn byv maleńki i bôlš ne rôs, i nikoli ne złovavsie. I miêv taki zrok, pud kotorym Per čuvsie menšym i mołodšym od joho. Botolv miêv zrok dorosłoho čołoviêka. Perovi siête ne podobałosie.

Samomu Perovi było šêsť liêt.

Per šturchnuv Botolva. Tôlko trochu. Ale Botolv pročnuvsie i zachimkav. U siêtuj samuj chvili v bokôvci pročnuvsie zemlany hołos i ostro zapytavsie Pera, što tam vyčvorajetsie.

— A, to ja neschoti šturchnuv Botolva.

— Aha... aha... — skazav sonny baťko, — buďte ticho.

Botolv zatich.

Tohdy Per uspomniv pro telatko.

— Tatu! Zaraz budem miêti telatko!

— Aha... aha... — skazav baťko i znov zasnuv.

Per dobre pometav, jaki zmučany byv baťko včora večerom, koli vernuvsie od roboty. Baťko rozčyščuvav nove pole. Vôn robiv siête ciêły čas, vôn robiv siête odkôl povstav sviêt, i kažnoho roku novym polom nazyvavsie štoraz to inšy kusok zemliê. Nove pole perechodiło z miêstia na miêstie. Teper vôn znov z siêtym vozivsie, poka šče ne začałosie siêjanie. Baťko zvyčajno movčav večerami, koli voročavsie dodomu. Vôn naohuł byv taki movklivy, što až ne podobny do nikoho inšoho na sviêti.

— Telatko, — skazav Botolv, pudsovujučysie i morhajučy svojimi zarozumnymi očyma.

U plitiê hudiêło, voda začynała pomału zakipati. Ale tiota i ne dumała prychoditi po jijiê.

Per mihom vyskočyv z łôžka i schvativ svojiê nohavici. Jomu chotiêłosie pujti do chliva i doviêdatisie, što vrodiłosie — byčočok čy tiôłočka? Vôn napomacki natiahnuv nohavici, sunuv bosy nohi v čereviki. Botolv ne povorušyvsie, ne poprosivsie, kob Per uziav joho z soboju. Botolv jakby rozumiêv, što šče zamały.

Baťko spav. Nichto ne zatrymav Pera.

Vôn vyjšov na dvôr. Była chołodna vesnianaja nôč, bajury pozamerzali, de-ne-de było vidno taliny. Z veršyny zhôrka tiahnuło tôlko trochu, ale znizu, od rêčki Tvinny, duv môcny viêtior. Per ne byv dobre odiahnuty, tomu odrazu pobiêh do tepłoha chliva.

U seredini svitivsie gaznik. Koli vôn odčyniv dvery, na joho chłynuła para. Mama z tiotoju stojali koło korovy i čekali.

— Nu, nu, — hovoryła mama do korovy.

Korova tiažko myčała i perebirała nohami.

Tiota skazała do Pera:

— A tobiê čoho ode treba?

— Ničoho, — skazav Per.

— Idi nazad dochaty, tobiê ode nema čoho robiti ponočy.

Siête ne było skazane velmi stroho, i Per podumav, što može ne posłuchatisie. Vôn tichutko stojav miž dvuma kobiêtami. Korova, kotora teliłasie, tiažko myčała, a mama i tiota stojali i byli jakoś divno razom z jeju. U chliviê było kilka korôv i odin veliki byk, kotory stojav osôbno v kutkovi. Vôn byv baťkom usiêch telat. Dviê korovy pudnialisie i stojali v svojich sutkach, diorhajučy skôroju. Ostatni ležali spokôjno, buďto ničoho ne odbyvałosie. A korova, što teliłasie, myčała i myčała.

— Nu, nu, — hovoryła mama do jijiê.

Per uže raniêj bačyv, jak pojavlajutsie na sviêt telatka. Vôn usio znav.

Mama ne była takaja kruhła, jak tiota, i ne takaja rumjana na tvarovi. Ale obiêdvi byli takoho samoho, vysokoho rostu. Tiota vsmichałasie častiêj od mamy, ale mamina vsmiêška, koli vže pojavlałasie, była chorôšča.

— Nu, nu, — nukała mama.

Korova lahła. I zaraz pokazałosie telatko — uperuč hołôvka i peredni nôžki, jak i było treba. Vono ležało mokre i temne, čychajučy i pročyščujučy nôzdry.

— To byčočok? — spytavsie zusiêm rozbudžany Per.

— Tak, byčočok, — odkazała tiota.

— I siêtym razom ne bude novoji korovy, — skazała rozčarovana mama.

— A čy ne možna pokinuti byčočka? — nespokôjnym hołosom zapytavsie Per. Siêty mokry brydun uže prypav jomu do sercia. — Ne možna?

— Niê, — korotko skazała tiota.

Per oburano podivivsie na jijiê.

Mama movčała.

— Mamo?

— Niê, nema pro što i hovoryti, — skazała vona.

Telatko ležało, ale žyti jomu ne było sudžane. Ne pospiêvšy vroditisie, vono vže było pryrêčane. Vony skazali, što telatko było b biêłe z ryžymi łatkami na bokach, ale... Mama z tiotoju perenesli telatko do pustoho stôjła i žmuchtom sołomy vyterli joho dosucha.

Korova zdivovano diviłasie, jak vony perenosiet telatko. Ale potum odvernułasie do stiny i vdavała, buďto ničoho ne bačyła. Tak było kažny raz. Vony odvoročuvałasie do stiny.

Tiota pujšła po tepłu vodu. Mama začała dojiti. Korovine vymje nabrakło i cićki natopyrylisie. Mama sidiêła pered vidrom i dojiła. Padajučy na dno vidra, ciurki mołoka spivali raznymi hołosami — siête zaležyło od toho, jak môcno mama potiahnuła za cićku. Korova stojało, stomlano opustivšy myrsu.

Vernułasie tiota i zrobiła tepłe mołočne pôjło, kotore korova stała łakomo piti. Potum korova dostała pachuščoho siêna. Inšy korovy vstali i złôsno zabraščali lenciuhami, kotorymi byli pryčeplany do stiny. Kob jich uspokojiti, jim tože dali dobroho siêna.

Mama dojiła. Teper uže v vidrê ne spivało; ciurki mołoka z obryvistym zvukom probivali žovtu šapku piêny i chovalisie pud jeju. Na mami było płatije z rukavami pudvinutymi za łôkti, maminy ruki chutko i spraktykovano mihali miž cićkami. Rukavy tiotinoho płatija tože byli zasukany do łôktiuv, a vona sama, čekajučy, poka mama vpravitsie z dojiêniom, raptom obniała svojeju kruhłoju rukoju Pera za šyju. Per znav, što tiotina ruka je dobra, i jomu było velmi pryjemno, što vona tak obniała joho, vôn navet prytisnuvsie do jijiê hołovoju, ale odrazu vspomniv, što vôn uže zaveliki na takoje obnimanie, i vščypnuv tiotinu ruku.

— Paskudnik! — skazała tiota i zabrała dobru ruku. Hołuj šyji stało chołodno.

Teper u chliviê było ticho. Było tôlko čuti, jak povôlno perežovujut korovy i jak padajut žovty ciurki mołoziva v vidro. Zvuk stanovivsie storaz tišêjšy, vidro było cuť ne povne. Mama šče kilka razôv korotko potiahnuła za cićki i perestała dojiti. Korova stojała spokôjno, ničomu ne zdivlałasie; była zmučana, ale žovała.

I vsio ode było takoje bezpečne. Per siête vyrazno odčuvav. Mama, tiota, korovy — usio było bezpečne. Veliki byk stojav u tiažkum železnum lenciuhovi i nikoli ne vychodiv na volu. Vôn myčav i nosivsie po svojôm stôjli, koli do joho pryvodili korovy z susiêdnich hospodarok. Ale teper vôn spav u svojôm kutkovi, hłyboku dychajučy i sopučy. Vôn ne byv nebezpečny.

Telatko treba było napojiti mołozivom, i mama z tiotoju zastavili joho trochu vypiti. Vono smoktało jichni palci, čmokało hubami i naveť nadumałosie vstati na svojiê dovhi nohi. Ale vpało i zostałosie ležati jak kameń. A potum znov stało piti mołozivo, kotore popadało jomu v nôs i tekło z kutočkuv myrsy. Joho očy zrobilisie kruhły jak mjačyki. Škoda, što to byv byčok i žyti jomu dovodiłosie ne dovš jak dva tyžni.

Posli toho jak telatko napiłosie, u vidrê zostałosie šče šmat mołoziva, i Per utiêšyvsie tak, što naveť zabyvsie pro smutny los byčočka. Vôn ne musiv pytatisie, na što pôjde siête mołozivo.

Koli vony voročalisie z chliva do domu, na dvorê vže pojasniêło. Ale šče stojav ranišni prytemok. Mama poniuchała poviêtre i skazała, što potepliêło. Per siêtoho ne zamiêtiv. Zatoje vôn počuv zapach, kotoroho ne było dniom. Vôn utiahnuv poviêtre čerez roztopyrany nôzdry.

— Što tak pachne?

Mama skazała, što pachne syroju zemleju. Tak pachne zemla na svitani, koli lude spjat.

Čom?

Vôn ne spytavsie siêtoho vsłuch. Vôn tak často pytavsie „čom” i tak rêdko dostavav odkazy, što vže majže perestav pytatisie.

Čom syraja zemla tak pachne, koli lude spjat?

Vôn išov miž dvuma dorosłymi kobiêtami i ne staviv nijakich pytaniuv. Koli b rozhlanuvsie kruhom sebe, zobačyv by tôlko toje, što bačyv kažnoho dnia.

Sidliba Bufast ležała na schili, kotory spuskavsie do Tvinny. Ode było mnôho miêstia, kudy ne hlań. Uzdovž druhoho berehu Tvinny rôs liês. Čerez liês išła uzka prohalina, za kotoroju stojali telegrafičny stovpy. Kusok daliêj byli dviê-try sidliby, ale za zhôrkami było jich mnôho. Tam lude zajmajutsie svojim, a v Bufasti — svojim. Tak odnoho razu skazała mama. Čužyje lude rêdko byvali v Bufasti. Naohuł pryvodili korôv do jichnioho byka. U jich byv najliêpšy byk na ciêłu okoliciu.

Po schili nad sidliboju prochodiv hostineć, joho było vidno z pruhmenia Bufasta. Tam projiždžało mnôho vozôv z čužymi luďmi i po jôm tože jiêzdili tutejšy lude do łavočnika. U žvirôvni koło hostincia praciovav čołoviêk, kotoroho nazyvali Jensom. Per byv dobre znakomy z Jensom. Ale teper usiudy było ticho i mertvo. Tôlko Tvinna šumiêła. Ni zvuku z liêsa, choč drozdy vže pryletiêli. Vony vujšli do chaty.

Botolv spav. Baťko spav, spało najmenše ditia. Vujšovšy mižy siêtych spjaščych, Per tože zachotiêv spati. Vôn uliêz pud perynu i zasnuv chutčêj, čym mama z tiotoju pospiêli pomytisie i lahčy.

Vôn pročnuvsie od čudnoho šypiênia i čudnoho zapachu. Ne možna było pomylitisie naveť z zapluščanymi očyma — to peklisie placki.

Mama z tiotoju vže vstali, bo teper byv pravdivy poranok i vony šykovali snedanie, kotore naležałosie v taki deń. Mama stojała koło plity, a tiota miêła petelniu postavlanu na zeliêznum trynôžnikovi nad ohniom na čareni. Obiêdvi počyrvonieli na tvarovi. Koli vony nalivali na petelni tiêsto, vono šypiêło i potrêskuvało. Na puvmisku ležała nevelika kupa spečanych blinôv.

Per počuvsie zadovolonym i hołodnym. Jak dobre miêti mołozivo. Botolv pročnuvsie i, morhajučy očeniatami, divivsie v połap. Zo spalni doletiêv baťkuv hołos:

— Ingjerd, chodi voźmi małoho, mniê treba vstavati.

Baťko napevno tože čuv ponadlive šypiênie. Jomu treba było iti do svojiê roboty na poli. Ale narazi vôn ležav u spalni z maleńkim ditiatkom.

Mama chutko vyjšła.

Per bačyv, jak ohoń z pečê osviêtluje tiotin tvar. Divno, što na vyhlad tiota takaja dobra, a była tak uperta, koli ne chotiêła pokinuti byčočka žyvoho.

— Daj mniê placka! — chutko skazav vôn, ležačy daliêj na łôžku v kutkovi pokoja.

— Dam, koli vstaneš i odiahnešsie jak sliêd. U łôžku jidiat tôlko linohuzy.

Vona vperta. Ale vôn ne miêv namiêru svarytisie z jeju, koli vona smažyła placki, i začav natiahati odežu na sebe.

Vujšła mama z maleńkim na rukach. Ditiatko kapryziło, machało ručkami i potichu vurčało. Ale mama miêła radu i na siête. Vona siêła pered plitoju i petelnieju, naliła na petelniu nastupnu łožku šypjaščoho tiêsta, a potum rozstebnuła płatije i dała małomu cićki.

Per pudyjšov do plity, kob znajti škarpety, ale zatrymavsie, divjačysie, jak mały smokče. Mama tože povna mołoka, podumav. Vona sidiêła, pochilivšysie trochi doperedu. Pravoju rukoju vpravlałasie z petelnieju, a liêvoju prytiskała małoho do sebe. Mały płaksun uže ne vurčav, a tôlko ležav z vyračanymi očyma i smoktav, i smoktav. Z kutočkuv joho rota tekło mołoko, jak u telatka vnocê. Mama vsmichałasie. Pravoju rukoju pudkinuła petelniu, placok perevernuvsie w poviêtry i šlapnuv nazad na petelniu. Per divivsie na mamu z hôrdostieju i radostieju. Mały smoktav. Mama była povna mołoka.

— Čoho ty vrôs u zemlu, Per? — zapytała vona, nezłôsno dražniačysie z jim.

Jomu zahorêlisie ušy i von schvativ škarpety.

Tiota diviłasie na joho i smijałasie.

Vujšov baťko. Vôn byv vysoki i dužy, joho odeža była zamurzana zemleju. Koli projšov mimo, zapachło zemleju i kamiêniom. Joho kroki byli dovhi i tichi. Vôn ne skazav ni słova. Joho zvali Eilevom. Baťko napevno tože tiêšyvsie z telatka, mołoziva i plackuv, ale siêtoho po jôm ne było vidno.

Botolv ležav i moryhav očyma. Vôn ne vmiêv sam odiahatisie i povinion byv pudoždati, poka ne spečutsie placki. Botolv byv bezsensôvno dobry i movčav cuť ne ciêły čas. Ale vôn byv zusiêm ne taki, na jakoho vyhladav. Mama zajmałasie najbôlš Botolvom i małym. Siête Per dobre znav. Z menšymi diťmi jôj było tak mnôho zaniatija, što vona čuť ne zabyvałasie, što miêła i Pera. Ty vže veliki, kazała vona, ty vže sam dasi rady. Takim sposobom Per jakby perejšov do tioty.

Mały zasnuv, ne vypuskajučy syska z rota. Mama odnesła joho i połožyła na łôžku. Znov spit. Vôn tôlko smoktav i spav, i to było ciêłe joho žytie.

Per odiahnuvsie i chotiev nakinutisie na placki na puvmisku. Ale de tam! — okazałosie, što mama pomnit i pro joho.

— Per! Pomyjsie!

Per poplôvsie v kutok pomytisie. Narešti! To było dobre diêło. Korovy mohli b telitisie štodnia! — podumav vôn. Tiota rozčyrvoniêłasie na tvarovi od ohniu na čareni, prysiêłasie do stoła i začała jiêsti, vona spišała, bo jôj treba było do chliva. Dniom korova tože dasť mołoziva, na placki abo kob spečy joho.

Vujšov baťko z zapachom zemliê, siêv koło Pera i vziavsie jiêsti placki.

— Ty chodiv divitisie na telatko? — zapytavsie Per miž odnym kuskom i druhim.

— Tak.

— Čy ne možna pokinuti joho žyti?

— Niê.

Taki byv baťko, vôn odkazuvav ono „tak” abo „niê”. Vony zmovkli i jiêli navyperedki. Perše čym siêsti za stôł, mama odiahnuła Botolva. Botolv siêv pry jôj i začav kołupati placka. Sidit za stołom i jiêsť placka, a vyhladaje, jakby vôn byv u kosteli, podumav Per. Botolva było tiažko zrozumiêti. Jak možna było sidiêti i kołupatisie v takôm jiêdli?

— Spečeš diś mołoziva?

— Tak, Per, speku, — odkazała mama trochi zmučanym hołosom.

— Per dumaje tôlko pro jiêdło, — skazała tiota.

A nechaj sobiê hovoryt. Koli b vona viêdała vsio, pro što vôn dumaje, tohdy tak ne hovoryła b. Vona vstała i vziała viêdra na mołoko.

Baťko vže tože pojiêv plackuv. Pered tym jak ustati, vôn na chvilu połožyv ruki na stôł. Veličezny ruki. Baťko vyjšov i zapach zemliê propav z chaty. Teper vôn pujšov perekopuvati zemlu na novum miêsti. Perekopuvati dotôl, dokôl joho huby ne pokryjutsie potom i pyłom. To ne była lohka robota.

Mama šče sidiêła z Botolvom. U Botolva byli mjahki vołosy i vôn sidiêv zusiêm ticho. Raptom mama vsmichnułasie svojeju čudnoju vsmiêškoju. Jomu, Botolvovi. Per vyjšov.

Vôn pobiêh do chliva. Pobiêh natôlko chutko, nakôlko jomu pozvolav žyvôt. Žyvôt byv napchany plackami, ale ne boliêv, treba było ono byti trochu ostorôžnym.

Tiota vže dojiła. Jeji ruki mihali. I tam stojało telatko. Stojało! Chitajučysie, vono pudyjšło do brônki, de stojav Per. Telatko vytiahnuło šyju, odkryło rot i bezdopomôžno dotknułosie myrsočkoju do Perovych palci. Pudyjšła tiota z mołozivom i telatko, poperchajučysie, začało piti.

Per stojav koło tioty.

— Čom ne možna, kob siêty byčočok ostavsie žyti v nas?

— A našto jomu, vôn že ne može miêti telat.

— Niê... — bezradno skazav Per.

Telatko diviłosie na jich. Vony postajali trochu i podivilisie na telatko. U kutkovi zamyčav veliki byk. Tioti treba było iti, u jijiê było mnôho diłôv. Per ostavsie sam. Telatko smoktało joho palci, šukało mołoka. Jomu napevno zdajetsie, što ode na hospodarci zusiôl teče mołoko. Oteliłasie ostatnia korova, teper uže dovho ne bude ni novych telat, ni mołoziva.

2

Za mežami Bufasta diêjalisie vsiaki rečy, ale i na samôj hospodarci mnôho što odbyvałosie. Svitiło soncie, išov došč. Lude robili. I šumiêła Tvinna. Dniom i vnočê od rêčki donosivsie rômny šum.

Na najbližšych hospodarkach diêti byli bôlšy od Pera, tomu vony ne prychodili do Bufasta pozabavlatisie z jim. Vôn čuv pro diêvčynku, kotora nazyvałasie Åsne i była joho porovesnicieju. Ale vona žyła daleko odsiôl, i baťko z materoju nikoli tudy ne jiêzdili. Vony nikoli nihde ne byvali, vony ciêły čas ostavalisie v Bufasti, chiba što jiêzdili do łavki. Per často dumav pro Åsne, vona jomu była b do pary v zabavi, ale vôn nikoli ne prosiv, kob joho zaveli do jijiê.

Čy z jeju było b tak samo dobre, jak z tiotoju?

Vôn tužyv po Åsne. Tužyv ciêłoju dušoju.

Vôn ciêły čas žyv na odnôm miêsti.

Zverchu, po hostinciovi, jiêzdili čužyje lude, liêtom i zimoju, ale najbôlš liêtom. Vony pryjiždžali i odjiždžali. Vołociuhi spuskalisie vniz do Bufasta i žebrali. Potum išli daliêj. Na nekotorych hospodarkach liêtom po kilka tyžniuv žyli horodśkije lude, potum voročalisie do miêsta. Po dorozi brazkotali vozy i furmanki. Usiaki dumki prychodili do hołovy, koli čołoviêk, jak Per, sidiêv na pruhmeni Bufasta i divivsie na hostineć.

Mama, baťko i tiota tože nikudy ne jiêzdili. Divno, što odny jiêzdiat tudy-siudy, a inšy ciêły čas sidiat v odnôm miêsti.

Toho byčočka vže davno zarêzali. Vôn prožyv usioho štyrnadceť korotkich dion. Teper joho skôra viêsiła roztiahnuta na stiniê kłuni, i sinički čas od času prylitali i klovali jijiê. Koli rêzali telatko, Pera zamknuli v chati. Było strašno — sidiêti zamknionomu, viêdati, što odbyvajetsie, i ničoho ne bačyti.

Začałasie sivba i vsio, što z jeju zvjazane. Baťko vže bôlš ne perekopuvav novoji zemliê, a voziv hnôj na staruju, orav, boronovav i siêjav. Baťko robiv Karym. Robôtnika v baťka ne było, vôn najmav joho ono na sinokôs. Tiota tože praciovała na poli, a mama niê. Mama musiła davati cićki najmenšomu, pilnovati Botolva i varyti obiêd. A jak tiota była na poli, to Per byv tam tože. Z zemliê pudymavsie opar, časami zdarałosie, što parovali i Kary z baťkom. Kary tiahnuv płuha i často prystavav u rozpłuzi i oddychav, a tohdy baťko lahav prosto na nezaorane pole. Perovi tohdy robiłosie lohko na serciovi, bo očy v baťka byli zamhlony i zadovolony. Ale hovoryv baťko mało, jak i vse.

— Podivisie ono teper na svoho baťka, — skazała tiota.

Per hlanuv. Baťko ležav dovhi, pobrudžany zemleju, koło płuha v tiniovi od Karoho.

Tiota skazała:

— Tvôj baťko lubit zemlu bôlš za vsio na sviêti.

— Niê, nepravda! — skazav Per.

— Ale ž tak, vôn zdurêv od zemliê. Vôn pro ništo ne dumaje, kromi jijiê.

Per vyračyv očy, i tiota pospišała zahładiti toje, što skazała.

— Nu tak, ty ž sam znaješ, jaki vôn... — skazała, a potum schvatiła matyčku i znov začała matyčyti zemlu. Vona vyryvała pirêj. Pirêj byv burjanom, dorosły kazali, što jomu naohuł ne možna dati rady. Per posoblav i zbirav pirêj, kotory vže byv vyrvany płuhom abo boronoju. Tiota spotiłasie, soncie môcno prypikało. Jeji ruki vže zahorêli. Pud oseń vony stanut preč koryčniovymi, Per pomniv siête z łônśkoho roku. Per divivsie na tiotu i trymavsie bliźko jijiê. Ode było bezpečno i dobre. Jeji rozohrête tiêło pryjemno pachło. Tiota lubiła mytisie i zastavlała mytisie tože Pera.

Baťko pro ništo ne dumaje, kromi zemliê?

Per ne spuskav očy z baťka kilka tyžniuv, čerez ciêłu sivbu i potum, koli baťko vernuvsie rozčyščuvati novu zemlu. Ale ž niê, dumaje. Siête było vidno po matery, jak vona divno zatichała, sediačy koło baťka.

Časom, pročnuvšysie v noče, Per čuv baťkuv hołos, kotory donosivsie z bokôvki jak jakojeś dobre vurčanie. Baťko klikav:

— Ingjerd.

I ani słova bôlš, ale hołos byv vyrazno dobry. Baťko dumaje ne tôlko pro zemlu, ono tiota siêtoho ne rozumiêje.

Pravda, baťko vse movčav, sidiêv i movčav. Uchodiv i vnosiv z soboju zapach zemliê do chaty. Jiêv i movčav. Murzav zemleju taburetki, na kotorych sidiêv, tak što koli vychodiv, jich obmachuvali onučkoju.

Per pujšov do sviêžo perekopanoho kuska zemliê i vykinuv z sebe, što joho mučyło ciêłymi dniami:

— Ty zdurêv?

Baťko odkopuvav kamenia, kotoroho treba było zabrati z pola. Vôn šče štyry razy vdyryv rydlom, potum vyprostivsie i hlanuv na Pera. Baťkuv vyhlad uspokojuvav, ale Per usio-taki zapytavsie:

— Ty zdurêv, bo perekopav zamnôho zemliê?

— Čoho?

Zdavałosie, što i baťkuv hołos vychodit z zemliê.

— Ty pomišavsie od zemliê! — vyrvałosie z Pera. Vôn ne môh povstrymatisie, kob siêtoho ne skazati.

Baťko vytiahnuv ruki. Neviêrohôdno dovhi ruki. Per okazavsie v mohutnych tiskach. Od jich pachło zemleju, ale ne tôlko zemleju. Na baťkovi była tonka rubaška, i Per čuv, jak pud jeju vorušatsie muskuły. Čuv, jakije vony tverdy i tepły. Baťkuv tvar povernuvsie do Pera, stisnutoho v želiêznych obnimkach, a batkovy očy spotkalisie z očyma Pera i pronizali joho naskrôź. Per začav dryžati, vôn uže mało ne płakav od toho, što miêło statisie. A jomu ne chotiêłosie, kob ode štoś stałosie! Siête vôn viêdav dokładno.

Vôn kryknuv zo strachu.

— Pusti mene!

Niê, teper siête miêło statisie, Per odčuvav — teper siête miêło statisie. Baťkovy ruki, baťkuv tvar kazali, što zaraz odbudetsie štoś važne. Baťko skazav pomału, ne vypuskajučy Pera:

— Ty tože polubiš zemlu, Per. Tôlko vona odna...

Per dryžav. Vôn ne zrozumiêv, što batko skazav, ale baťkovy słova zasiêli v jôm. Vôn zapometaje jich navse, jak i hołos, kotory jich vymoviv. Hołos jakby zachrasły abo zaržaviêły od toho, što joho tak mało vžyvali.

— Ja znaju, što ty polubiš zemlu, Per. Jak vyrosteš.

— Pusti mene!

Ale baťkovy očy ne odryvalisie do joho. Baťko skazav:

— Ty zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie.

— Pusti...

— Dobre, teper možeš iti. Iti do tych, kotory dumajut, što ja zdurêv.

Baťkovy ruki pustili Pera, ale chłopeć šče jakiś čas stojav jak ukopany, ne môh povorušytisie z miêstia. Jomu treba było odrazu oboroniti mamu:

— Mama siêtoho nikoli ne kazała!

Potum joho nohi i tiêło ožyvilisie, i Per môh utečy. Ale vôn pobiêh ne dochaty, a vniz, u chmyzniak. Było liêto. Suchoje jak čêr. Berozy byli pokryty hustym listiom. Per vyjšov na bereh rêčki. Tvinna teper była płytka, a voda v jôj teplutka. Vôn pobiêh nazad pud horu. Baťkovy słova i tvar ne vychodili jomu z hołovy. Vôn naležav do Bufasta na ciêłe žytie.

Udoma sidiêła mama z małym na prypoli. Mały nazyvavsie Åsmund, ale imje šče ne było jomu potrêbne. Botolv sidiêv na stôlčyku koło mamy.

Per znov začav dryžati. Mama odrazu zamiêtiła, što tut štoś ne tak.

— Nu, u côm diêło?

— To nepravda, što baťko zdurêv, jak ty kazała...

— Što?

Per stojav rozvorušany i tôlko moryhav očyma.

— Ja kazała?

— Tak, ty. Ty kazała siête do tioty. I tiota tože tak kaže. Ale to nepravda.

— Niê, to nepravda.

— To čom ty tak kazała?

— At... čołoviêk ne podumavšy i ne takoje skaže... Vykiń siête z hołovy, buď miłym chłopciom.

Jakije vony divny. Vykiń siête z hołovy, lohko jim skazati.

— Čy ja zostanusie v Bufasti na ciêłe žytie? — perelakano zapytavsie vôn.

— Tak, a što?

Vôn ne znav, što odkazati. U matery taki vyhlad, jakby vona dumała, što tak i maje byti.

— Idiête z Botolvom pobiêhati, — skazała vona. — Ty šče zamały, kob dumati, kim budeš.

Per schvativ Botolva za ruku i potiahnuv joho na dvôr. Baťkuv tvar, joho hołos i słova daliêj ne vychodili jomu z hołovy.

Vykiń siête z hołovy, buď miłym chłopciom — dobre jim tak hovoryti.

3

Pryjšov sinokôs. To značyło, što pojavitsie Ivar. Baťko najmav Ivara kažny rôk na sinokôs i žniva. Ivar byv okružany jiêdkim sinim obołokom tytoniovoho dymu, a tvar u joho byv temny. Perovi chotiêłosie i ne chotiêłosie, kob Ivar pryjšov.

Ivar byv staršy na odin rôk od baťka. Vôn byv serdity, ale dobry do roboty i pojavlavsie v Bufasti vse v sinokôs, žnivo i kopanie kartopel. I vse byv kłopot, jak z jim potum rozličytisie za robotu.

Kosy byli kuplany i natočany. Trava pochilałasie pud rosoju, bo była vysoka.

Tiota skazała, što Ivar pryjde zavtra.

Učuvšy siête, Per utiêšyvsie. Vôn zabyvsie, jaki ponury Ivar byv łoni.

Pryjšov Ivar, vôn byv taki, jak use. Vysoki i chudoščavy, z koluščymi očyma. U roti lulka. Per ohlediv joho kurtku, nohavici i čereviki, šukajučy znakomych łônśkich rečuv. Ale nekotory byli novy.

Per tužyv po pryjatelstvi. Pryjatel! Vôn prydivlavsie do Ivara z novoju nadiêjeju. Može latoś vôn stane joho pryjatelom.

Ivar korotko povitavsie, trochu posidiêv. Potum zapytavsie, čy ne treba vže začynati. Vôn rvavsie do roboty, tomu baťko joho najmav. Baťko sam byv šalonym robôtnikom.

Vony začali kositi. Kruhom jich u traviê strykotali, jak odurêły, koniki — čyrr... Vony strykotali v tôj traviê, što šče stojała, jak i v tôj, što vže lahła na pokôs. Čyrr...

Tiota pryjšła i začała rozbivati travu na pokosi. Vona mnôho ne hovoryła z Ivarom, vony vse svarylisie odne z odnym, choč i ne złôsno. Soncie môcno prypikało. Z komory prybiêh kôt i začav linivo polovati na zelony koniki v skošanuj traviê. Čyrr, čyrykali vony. Ale kôt chutko lôh na bokovi i zasnuv.

Botolv brontavsie pomiž sviêžymi pokosami i Per pryhladav za jim, kob vôn neznarôk ne pudyjšov zabliźko do kusciôv, ne pudliêz pud kosu. Zo svistiaščoju kosoju nema žartuv, vona šypit pomiž stebłami travy i syčyt jak zmija. Per bačyv zmiêji i čuv, jak strašno vony syčali pud udarami pałki, kotoroju baťko rozpravlavsie z jimi.

Per chodiv i dožydavsie, koli budut południovati. Sperša Ivar pôjde pojiêsti kašy z mołokom, a potum vyjde na pudvôrok i laže v tiniovi pokuryti. Tohdy možna bude lahčy zboku i pohovoryti pro pryjatelstvo.

Usio išło, jak było zdavna zavediano. Ivar vyjšov i lôh na spachovum pruhmeni z lulkoju v zubach.

Pachła sviêžo skošana trava, soncie vže začało jijiê sušyti. Z siêtym zapachom ne môh porumniatisie žadion inšy zapach na sviêti.

Per lôh try kroki od Ivara.

Ivar ne vorušyvsie. Kuryv.

Per ne odvažyvsie zahovoryti do Ivara, vôn šče ne pryvyk do joho. Čekav, može Ivar sam odozvetsie peršy. Bzyčali slipaki i bliskuščy čorno-sini muchi. Vony rojilisie kruhom Pera i dopikali jomu. Koło Ivara jich ne było.

Ivar movčav. Ono kuryv. U Ivara deś była sestra, vôn žyv z jeju, koli joho ne było v Bufasti. Vony oboje žyli v małôj chatci, Ivar i sestra. Ivar zaroblav jim na žytie. Per usio siête viêdav. Odozvisie do mene, Ivar, prosiv u dumkach Per.

Niê. Ivar divivsie na bezobołočne nebo. Povorušyvsie ono tohdy, koli vyniav lulku z rota i plunuv. Vôn ne povernuvsie ni razu do Pera, ne zavvažuvav joho. Per byv by ščaslivy, koli b Ivar joho zavvažyv, ale toj ne zavvažuvav.

Što Ivar moh by jomu skazati? Per ne znav. Choč što-leń, Perovi tak môcno chotiêłosie siêtoho.

Kôlko Per môh siahnuti pametieju, Ivar use rozčarovuvav joho. Kažne liêto, kotore Per pomniv, było zvjazane z Ivarom. Ivar byv ode kažnoho liêta.

Jak vo mhle Per pryhaduvav liêto za liêtom. Kažnoho liêta vôn chodiv, stojav, biêhav. Prypominati siête było necikavo. Kažnoho liêta perevažno svitiło soncie. Była žara. Na dorozi brazkotali vozy. Časom hrukotało tak, što až trôssie ciêły dôm, ale vozôv ne było vidno.

— Što to za taki strašny vôz?

— To hrôm, — odkazuvali jomu, ne perestajučy zhrybati siêna na łonci. Vony zhrybali siêno, jakby na kohoś môcno zazłovavšy. Ivar zhrybav z jimi, usiê zhrybali, tôlko Per niê. Vôn sidiêv na zemliê.

Jak tôlko začynav iti došč, dorosły perestavali hrebsti siêno. Chovalisie do domu i sidiêli. Na chati było temno. Ziachali strašny bliskavici i hrukotali strašny vozy. Ale to ne byli vozy, to była bura. Tiota zakryvała tvar rukami. Ivar sidiêv z lulkoju v roti. Ostatni sidiêli prosto tak. Perovi vyrazno zapometavsie siêty obraz. Inšy zdareni z tych litôv schovalisie vo mhle. Časom u pameti pojavlavsie baťko, joho słova abo včynki. Per pomniv, jak vôn bojavsie tych słôv i včynkuv. Obraz mamy byv use zvjazany z Botolvom. Botolv sse. Botolv spit. Botolv sidit hoły i ticho płače, joho tôlko sto vykupali. Mama vsmichajetsie do joho. Mama była vo vsiôm, što odbyvałosie. Jeji tvar byv bôlšy čym nebo, vôn byv usiudy. Mama davała jiêsti. Od jijiê byli škarpety i rubaški, i vsiê kary. Deś na krajach siêtoji kartiny majačyli tiota i Ivar. Časom tiota stanoviłasie jasnym punktom poseredini kartiny. Ivar use byv u tiniovi, z rota v joho nepovorušnum tvarovi styrčała lulka.

Nu niê, Ivar môh by narešti odozvatisie do joho. Per prysunuvsie trochi bližêj. Joho sercie môcno stukało. Ale Ivar ležav jak uperuč. Per stisnuvsie v sobiê.

Jomu zapometalisie try liêti...

Koli kunčałosie liêto, Ivar odychodiv. Nadychodiła zima, padav sniêh i robiłosie chołodno. Per brodiv u snihovi. Ale Per byv sam. Choč časom i odnomu było vesioło zabavlatisie v snihovi. Perovi ciêły čas čohoś ne chvatało, ale vôn ne viêdav čoho.

Baťko zaprehav Karoho i jiêchav na ciêły deń u liês. Vozy bôlš ne hrukotali, ale večerê stanovilisie dovhi i temny, a za oknami było čorno. Tohdy telilisie korovy. Telata byli važniêjšy od ludi i dobrêjšy od ludi — vony pudychodili do čołoviêka, smoktali joho palci i chotiêli zabavlatisie.

A teper lude byli važniejšy od telat. Teper było važniêjše, kob Ivar obernuvsie do joho i skazav — ja tebe baču, Per! — čym doznatisie, što pojaviłosie šče odne telatko.

Ivar ne obernuvsie.

Z domu vyjšła mama z małym na rukach, a za jeju, šyroko rozstavlajučy nohi, tupav Botolv.

— Ja ležu ode! — kryknuv do jijiê Per.

— Baču, — skazała vona i pujšła daliêj.

Ne pomohło. Ivar daliêj ležav na plečuch i kuryv. Chutko vže skônčytsie pererva na jiêdło.

— Ja ležu ode, — z prôśboju v hołosi skazav Per.

— Znaju, — odkazav Ivar. — Koli ty vyrosteš, ja v Bufasti stanu lišnim.

Per vyračyv očy. Ivar skazav siête bez pryjaznosti, a Per šukav že v jôm pryjatela.

— Vyrosteš i proženeš mene, — znov odozvavsie Ivar. Joho hołos byv tverdy i suchi. Jakby do nedeli było šče dovho čekati, bezradosno podumav Per.

— Ja tebe proženu?

— Tak, koli vyrosteš. Tohdy mniê dorohi do Bufasta bôlš ne bude, chłopeć.

— Čom?

— Kob ne rozkidatisie hrošyma na mene.

— Tak, z hrošyma čołoviêkovi vse tuho, — skazav Per.

Divjačysie v bezobołočne nebo, Ivar skazav, što vôn siête dobre rozumiêje.

Per ničoho ne rozumiêv. Ale ne stav rozpytuvati i pujšov sobiê. Ivar i sioholita ne zminivsie. Vôn ustav i pudyjšov do točyła.

— Davaj točyti! — kryknuv vôn u odčyniany dvery domu, machajučy kosoju v ruciê.

Vyjšła tiota i začała krutiti točyło dla joho. Per pudyjšov i stav koło jich.

Siêty tvary okružali joho ciêły čas. Usiê try liêti, kotory vôn pomniv. Tak samo jak dôm, jak dereva na pudvôrku i jak kołodeć. Mama, baťko, tiota, Ivar, Kary — było nemožlivo ne bačytisie z jimi. Telata zminialisie, i korovy, i svini — tôlko lude i kôń ostavalisie takimi samymi i ne zaminialisie nikim inšym.

— Latoś ja oženusie, — skazav Ivar, ne perestajučy točyti kosu.

Bačyš ty! Jak do tioty, to Ivar odkryvav rot odrazu i mołov usiaku chrenovinu, po dobromu i v złosti. Per uzdychnuv. Kiepśko byti małym.

— Nu to ženisie, — skazała tiota, — ale ja za tebe ne pujdu.

Ivar pochilivsie i vysołopiv jazyka nad kameniom točyła.

— Chotiêv tôlko perekonatisie, čy kameń krutitsie, — skazav vôn.

Per byv hotovy vdyryti Ivara. Kameń ne oboročuvavsie tak kiepśko, koli joho krutiła tiota. To tôlko Ivar byv use nezadovolony.

Per odyjšov do jich. Siête liêto ne bude inše od poperednich.

Zaraz potum u traviê znov zasyčali vjiêdlivy kosy. Kosy bliskali i vjidalisie.

Baťko išov poperedi.

— Aj! — kryknuv Ivar strašnym, perelakanym hołosom i stresonuvsie. Vôn rozrêzav kosoju žabu, kotora schovałasie v traviê. Rozrêzav popołam. Ivar chutko dobiv žabu i schovav jijiê pud kameniom. I rušyv daliêj, machajučy kosoju.

Aj! Strašny, perelakany pohołos povis u poviêtry.

Aj!

Žudki hołos, do kotoroho chołodiêje v serci — kryk Ivara prypomniv Perovi inšy kryk. Tak odnoho razu kryknuła tiota.

Što stałosie? — kryknuli vony do jijiê.

Ja čuť ne siêła na proklatoho uža...

Tiota tôlko stojała i tupała nohami z perelaku. Siête było na krajovi liêsa, de vony stinali mołodoje hôle.

Baťko schvativ kija. U veresi ležav zvinuty už. Ležav i syčav. Buďto lohki vitierok šumiêv u veresi — Per stojav jak zavorožany i słuchav siêtoho słaboho šumu. Ale v zemlu vdyryv baťkuv kij i už začav zvivatisie... Aj, uvažajte...

Vôn že môh zalezti mniê pud spudniciu! — povtorała tiota; vona ne perestavała dryžati, jakby jôj było chołodno.

Siête tože stałosie v odno z tych troch litôv...

— Čoho zazivavsie? Pilnuj Botolva, Per!

Per doskočyv i odtiahnuv Botolva. Botolv ne môh nadivitisie na bliskuščy kosy v traviê i dotupav zzadu do samych kusciôv — vôn byv preč bliźko Ivara, a Ivar joho ne bačyv.

Ivar môh by rozrêzati joho jak žabu!

Oj!

U Pera zamerło sercie.

— Sidi ode! — kryknuv vôn do Botolva, i Botolv šlapnuvsie na sochnušče siêno tak, što až zaskakali koniki.

Botolv byv zamały, vôn ne byv čołoviêkom, jakoho šukav Per.

4

Braty i braty. Vôn nikoli ne bačyv inšych diti okrum bratôv.

Odnoho dnia v sinokôs mama spustiłasie do Tvinny pomyti bilijo. Było tak sucho, što ručajok na sidlibi čuť ne vysoch i v jôm ne možna było stirati. A Tvinna ode nanizi rozlivałasie i tvoryła šyroku, płytku zatočku, de voda tekła spokôjno. Ode mama postaviła kotioł vyvaruvati bilijo.

Per, Botolv i mały bratik byli z mamoju. Tiota, baťko i Ivar praciovali pry siêni.

Było žeško i sinio. Z-pud kotła husto dymiło, patyče i hôle nazbiêrane na berezi było syroje. Bratik ležav na velikuj chustci v tiniovi. Botolv stojav i divivsie, jak mama zapichaje bilijo v kotioł.

Što takoje było z Botolvom? Ničoho. Vôn vyhladav jak i inšy lude. Pravda, u joho byli môcno kryvyje nohi, jakby vôn velmi dovho sidiêv, ogaračyvšy kołodu. Ale tak vyhladali i nekotory inšy lude. Na Botolvi byli koryčniovy škarpety, zaštopany šaroju nitkoju na kolinach. Diś uže i mama, i tiota zavezuvali jomu čereviki, ale šnurôvki znov vołoklisie za jim po zemliê.

Ale zdavałosie, što dla Botolva čohoś ne chvataje, abo što čohoś u joho zamnôho. Raz Per ciêły večur proležav u łozini, tam de było najtemniêj, i dumav pro Botolva, až jomu rozboliêła hołova. I až jomu stało strašnovato. A teper Botolv, podobny do staroho čołoviêka, stojav i divivsie, jak vyvarujetsie bilijo.

Mały začav vereščati — macajučy rukami po svojôj pôdstiłci, vôn znajšov kamiênčyka i vpustiv joho sobiê na tvar.

— Vyručaj u bidiê, Per!

Per pudbiêh do małoho bratika. Ale koli toj zobačyv, što to tôlko Per, rozvereščavsie dva razy hołosniêj i začav złôsno sukati nôžkami.

Vsio-taki pryjšłosie pudyjti mami.

— Z joho vyroste paskudny čołoviêk, koli vôn tak paskudno vereščyt, — skazav Per.

— Ty byv dokładno taki samy.

Botolv divivsie na jich svojimi zavelmi rozumnymi očyma.

Ach, dobre što choč Per ne byv ni krošečki podôbny do Botolva.

Mały bratik zamovk, divjačysie v nebo. Čom čołoviek ne pometaje sebe, koli byv takim maleńkim? Čy ne tomu, kob potum jomu ne było brydko, što vôn byv takim złôsnym i paskudnym? Bo Per nikoli ne čuv, kob na čołoviêka svarylisie za toje, jak vôn zachovujetsie v takôm viêkovi. Može psałom „Bôh lubit małyje diêti” značyt jakraz siête? Per povinion byv hovoryti joho kažne rano, jak tôlko probuditsie, ale čuť ne vse zabyvavsie. Nevže Bôh tak lubit maleňkich diti, što vony mohut vyčvorati vsio, što jim tôlko zadumajetsie? „Podumaj pro mene małoho” — prypomnivsie jomu verset z psałomu. Teper narešti siête pasovało. U kažnum razi Bôh, musit, ne lubit joho tak jak uperuč, bo teper, zrobivšy jakuju-leń svavolu, Per čuvsie jak sam ne svôj.

Mama poprosiła Pera znajti dla małoho štoś, čym vôn ne môh by zrobiti sobiê nijakoji kryvdy. A potum vernułasie do svoho kotła.

Mały dostav od Pera dovhu pušystu mitiołočku. Vona jomu spodobałasie, vôn odkryv rot i zaspivav zatiažnuju piêseńku pro mitiołočku v svojôj ruciê.

A zanedovho vôn zasnuv. Per prykryv bratuv tvar šapkoju, kob joho ne kusali slipaki i muchi.

Per podivivsie na Tvinnu. Voda v rêčci była płytka, tepłovata. Vesnoju jomu zaboroniali prychoditi siudy na bereh i nachilatisie nad vodoju, ale teper ode było płytko i voda čuť vorušyłasie. Vôn zachotiêv pokupatisie.

— Mamo, mohu pokupatisie?

— Možeš, — odkazała mama.

U siêtuj samuj chvilini vôn zauvažyv, što po jeji łobi teče pôt. Jôj było žeško od ohniu i od soncia. Per dotknuvsie do svoho tvaru. Suchi. Koli čołoviêk dorosły, to potitsie bôlš.

Vôn spiêchom rozdiahnuvsie. Odrazu pudletiêv slipak i siêv jomu na spinu. Siêty slipak byv ne durny, vôn napevno vybrav takoje miêstie pomiž łopatkami, de joho ne možna było dostati. Slipak ukusiv i Perovi zapekło.

Chłopeć pudskočyv.

— Zabi slipaka!

Mama była mihom pry Perovi. Šlapnuła po slipakovi i kuzaka vpała v travu.

— Chovajsie v vodu, tam tebe ne dostanut, — skazała vona.

Per začav broditi v vodiê. Mama naveť ne skazała „buď ostorôžny”, ode było tak płytko, što voda ledvo dostavała do kolinôv.

Dno było z zołotoho pisku.

Per lôh na dno, sperša było chołodnovato, ale vôn chutko nahrêvsie i jomu stało tepło. Jak divno žurčyt povôlna voda kruhom joho tiêła. Tak vona žurčyt udeń i vnočê, obtikajučy boki rybuv. Lude kazali, što v Tvinni je ryba. Ale ode jijiê majže nikoli ne łovili.

Štoš joho potiahnuło.

Što to?

O, šče raz! To voda. Povôlny nôrt pudchvativ joho i chotiêv zabrati z soboju. U tajemnu dalečêń.

Voda zabavlałasie i zichotiêła koło joho łopatok. Probuvała pudniati joho mokre, bliskušče tiêło, podobne do sviêžoho, jasnoho poliêna.

Chodi...

Tak chotiêła rêčka. Kob že ž možna było zapytatisie v kohoś pro siête! Voda była takaja čysta, što jijiê možna było piti. Na piščanôm dniê ležav Peruv tiêń. Ale v siêtum była jakajaś neviêdoma siła. Koli vôn zapluščyv očy, jomu zdałosie, što vôn płyve. Kudyś daleko, razom z nôrtom.

Što?

Chodi...

Per rozpluščyv očy — vôn byv na tôm samum miêsti. Na berezi stojała mama i myła bilijo, jôj było žeško i vona počyrvoniêła. Na sonci ohoń pud kotłom zdavavsie bliêdnym. Koło mamy stojav Botolv u koryčniovych škarpetach. Čom Botolv teper ne chodit bosiakom, jak usiê inšy diêti?

Chodi, kazała rêčka abo, može, vona tôlko tak dumała — vona była takaja povôlna, što i ne hovoryła, a ono tiahnuła, chotiêła zabrati joho z soboju.

Nad Perom kružyli slipaki.

Chodiête do mene, poklikav jich u dumkach — vôn že môh schovatisie pud vodoju.

Trochi puzniêj vôn stav na nohi i pudstaviv sebe pud soncie.

— Mamo! Podivisie na mene...

— Baču tebe, baču!

Kruhom joho kolinôv bulkała voda.

Chodi...

Ale jomu ne chotiêłosie v siêty bok. Bo tut rêčku było vidno velmi daleko. Ale z druhoho boku Tvinna vybihała z-za nevelikoho piščanoho jazyka. Vôn pujšov po vodiê do siêtoho jazyka. Mama bačyła joho, ale ničoho ne skazała, ode vsiudy było płytko, ne było nijakich nebezpečnych jamok na dniê, možna było spokôjno choditi.

Vôn obujšov jazyka. Tam była šče odna zatočka, a za jeju vysovuvavałasie nova piščanaja kosa.

Per stav.

U zatočci byli lude.

Na berezi v tiniovi joły sidiêła kobiêta i vyšyvała na čomś žovtum, a v vodiê koło Pera brodiło małoje hołe ditia. Šče menše od mene, podumałosie Perovi. Oboje zamerli na miêsti, a potum povoli rušyli odno do odnoho.

Per zdivovavsie, bo ditia vyhladało inačej čym vôn. I ditia tože vyračałosie na joho. Vony stali, ne spuskajučy odne z odnoho zdivovanych i nastorožanych očy. Raptom Per doumiêvsie, što pered jim stojit diêvčynka. Dovhi vołosy spadali jôj na patyliciu.

— Ty diêvčynka? — zapytavsie vôn.

— Pevno što diêvčynka!

— To tomu ty inša od mene?

— Ty tože inšy od mene, — skazała vona, šyroko rozpluščyvšy očy.

— Bo ja chłopeć, rozumiêješ? Ja nazyvajusie Per.

— Aha. A ja Åsne Bakken.

Åsne! Per čuť ne vpav. Nevže to była Åsne? Nu tak, to vona, vona ž diêvčynka. Vôn byv velmi ščaslivy. I odrazu zakochavsie. A od toho, što vôn byv ščaslivy, vona tože stała ščasliva — bo jeji tvar pojasniêv.

— To ty? — spytavsie vôn.

— Ja, — odkazała vona.

Značyt, to pravda.

— Musit, velmi divno byti diêvčynkoju? — ostorôžno spytavsie vôn.

— Niê! — odkazała vona.

— Niê, — povtoryv vôn i pokinuv siêty temat. — A ja vže čuv pro tebe! — pryznavsie vôn, morhnuvšy očyma. — I čekav, kob tebe zobačyti... A ty čekała, kob mene zobačyti?

— Ty žyveš u Bufasti?

— Tak.

— Nu to čekała. Bo mama skazała mniê, što v Bufasti je chłopčyk, z jakim ja mohu zabavlatisie, koli osenieju pujdu do škoły.

— Ja tože osenieju pujdu do škoły. Ja dobre znaju, skôl ty, koli ty nazyvaješsie Åsne.

— Tam, skôl ja, nema žadnych chłopčykuv, ono dvojurodna sestra, jakaja nazyvajetsie Signe Moen. Diś my z mamoju pryjšli siudy. My odyjšli daleko od domu.

— To tvoja mama vyšyvaje tam na berezi?

— Tak.

— A de tvôj tato?

— U mene nema tata.

— Čom? A v mene je i vse byv...

— Vôn zabivsie nasmerť na koniovi, koli ja była małaja, — hôrdo skazała vona.

— Aha. A chočeš zobačyti moju mamu?

— Choču.

— Nu to chodi!

Vôn vytiahnuv ruku. Jeji ruka vže była hotova, kob uziati joho ruku.

Per byv ščaslivy. Ode była Åsne. Vony obujšli piščanuju kosu tak chutko, što mama diêvčynki naveť siêtoho ne zauvažyła. Pudymajučy bryzki, vony pobiêhli do mamy Pera. Åsne vpała v vodu, bo voda jakby putała nohi i mišała biêhčy, ale Per chutko pudniav diêvčynku. Vôn ne pomniv, kob koli-leń byv taki ščaslivy jak teper.

— Vona teper ode! — kryknuv vôn.

Mama perestała stirati.

— Chto? — spytałasie vona.

— Vona sama pryjšła siudy! — poviêdomiv Per.

Mama stojała i diviłasie, jak vony plochalisie čerez vodu i vychodili na bereh.

— To Åsne? — skazała vona spokôjno. — Ja tebe bačyła vperuč.

Ale teper, zobačyvšy dorosłu osobu, Åsne zavstydałasie. Vona zamovkła, jakby jôj jazyk zavezali.

— Što ty ode robiš, Åsne? — zapytała mama.

Åsne ne odkazała.

— Jeji mama sidit tam na berezi, — skazav Per. — Mamo... — začav vôn znov.

— Čoho?

— A koli ty była małoju jak Åsne, ty tože była diêvčynkoju?

— Viêdomo ž. A što?

— I tiota tože?

— Tak. A v čôm diêło?

Vôn ne odkazav, tôlko zatajiv u sobiê siête, što teper doznavsie. Mama znov začała myti bilijo. Åsne stojała, jakby čohoś čekajučy. Vona była ružova i hoža. Per nikoli ne bačyv ničoho takoho hožoho.

— A hendeka Botolv, — Per pokazav palciom. — Vôn ne taki, jak usiê lude, ale...

Åsne zdivovano hlanuła na Botolva, jôj stało cikavo.

— Čom?

— Siêtoho nichto ne znaje...

— Tak, vôn ne taki jak usiê, — skazała Åsne.

— Chočeš zobačyti najmenšoho? — pospiêšno skazav Per, kob povernuti rozmovu na štoś inše.

— Ale ž.

Vôn uziav jijiê za ruku i povjôv u chołodok pud osinoju, de spav najmenšy brat.

— O, jaki maleńki, — skazała Åsne trochi znevažlivo.

Per byv obražany.

— Davaj joho zbudimo, tohdy ty včuješ, jak vôn vereščyt, — hôrdo skazav vôn.

— Davaj, — skazała Åsne, ne morhnuvšy okom.

Per viêdav, što tak nehože, ale vôn musiv zrobiti vraženie na Åsne. Posli kilkoch tverdych šturchanciuv mały bratik pročnuvsie i zavereščav.

— Ja ne kazav, što vôn umiêje dobre vereščati? — skazav Per, ne spuskajučy očy z Åsne.

— Tak, ale je šče bôlšy vereskuny od joho, kažu tobiê.

— Nu i što z toho, — skazav vôn, i vona stała podobatisie jomu čutočku menš. Ale tôlko na chvilku.

Pudbiêhła mama i spytałasie, što vony vypravlajut z małym. Bratik złôsno viščav.

Per potiahnuv Åsne za soboju.

— Chočeš, ja pokažu tobiê tata, Ivara i tiotu? Ty šče mnôho čoho ne bačyła.

— Ja choču pobačyti vsio!

Tohdy počuvsie hołos zdaleka:

— Åsne!

Na berezi stojała jeji mama i machała rukoju.

Åsne protiažno vzdychnuła.

— Mniê treba iti.

— Aha, treba, — skazav Per z tiažkim serciom. — Tvoja mama dobra?

— Tak.

— A čy vona peče placki, koli telatsie korovy?

— U nas nema korôv, my najmajemsie do ludi.

— Jak to?

— Koli b u nas byli korovy, my ne najmalisie b do ludi. U nas nema svojiê hospodarki, my praciujemo na čužych.

Perovy očy šyroko rozpluščylisie.

— Åsne! — poklikała jeji mati.

— Idu!

Åsne pobiêhła. Vona była biêła i čutočku ružova.

Jeji mati ne išła jôj navstrêču, ono stojała i čekała. Åsne biêhła, i to było najchorôšče z usioho, što Perovi dovodiłosie bačyti.

Jomu zachotiêłosie płakati. Vôn siêv na travu i zadumavsie. Potum zapłakav. Von ne zachimkav, ale slozy, kotory prytajilisie deś u seredini, prorvalisie naverch. Vôn sidiêv, poka ne pryletiêv slipak i ne prypomniv jomu, što vôn hoły.

5

Teper u joho dumkach ciêły čas była Åsne. Vona jakby začała naležati do joho žytia. Baťko, tiota i Ivar praciovali daliêj pry sinokosi. Trava letiêła zo svistom z-pud kosuv baťka i Ivara. Obadva kosili jak šalony. Tiota rozbivała pokosy. Vony kosili bliźko domu, travy ode było tôlko, što daj Bože vpravitisie.

Tiotiny ruki chutko zahorali na sonci.

Mama varyła jiêsti i voziłasie z najmenšym. Koli vôn zasynav i była sinokôsna pohoda, vona brała hrabliê i vychodiła na pokôs. Korovy ciêły deń paslisie na ohorodžanum pasovôm. Veliki byk ostavavsie v chliviê. Časom udeń vôn myčav. Večerom korovy pudychodili do ohorodžy i tože ryčali. Tohdy tiota išła i pryhaniała jich dodomu. Razom z korovami passie i Kary, joho pryvodili, koli było treba voziti siêno. Časom odvečôrkom prychodiv jaki-leń vołociuha i prosivsie perenočovati v kłuni na siêni. Jomu pozvalali, uperuč zabravšy od joho zapałki i lulku.

Po hostinciovi brazkotali kolaski z horodśkimi luďmi. Zdavałosie, buďto ciêły sviêt byv u dorozi i kudyś jiêchav. A z Bufasta nichto nikudy ne jiêchav, baťko praciovav tak, što až rubaška lipiłasie do joho tiêła, i vôn, jak tela, piv vodu abo mołoko. Večerami posli roboty pry siêni mama i tiota byli velmi tichi i nerozhovôrčyvy. To byv sinokôs, u kotorum use třeba było tiažko i nadryvno praciovati i spišatisie, poka ne projšov čas i sonečna pohoda. Tak samo praciovali i na tych hospodarkach, što byli za zhôrkami i kotorych odsiôl ne było vidno.

Čas od času od Tvinny dolitali kryki. To chtoś kupavsie, zmyvajučy z sebe pôt.

— A tyje, što najmajutsie, tože kosiat siêno? — spytavsie Per.

Ivar burknuv:

— A našto jim kositi, koli v jich nema žyviny?

Per odyjšov, zazłovavšy. Čom Ivar odkazav jomu takim tonom? Jak buďto pro ludi, što najmajutsie, ne možna było skazati i słova.

Potum vôn uspomniv, što Ivar i joho sestra tože najmalisie.

Odnoho razu do jich pryjšov neznakomy čołoviêk, na pudvôrku vôn natknuvsie na Pera i tiotu.

— Dobry deń, to tut žyve hospodar?

— Tak, — odkazała tiota, nedovho dumajučy. — Vôn na sinožati.

— Mniê treba z jim pohovoryti, — skazav čołoviêk.

— To idiête do joho siudoju.

Čołoviêk pujšov do baťka. Vôn byv hože odiahnuty, na jôm była rubaška z vorotnikom.

Per stojav i dumav.

Hospodar, považno i šanôblivo skazav siêty čołoviêk. Vôn ne vsmichavsie. Spytavsie tak, jak pytajutsie pro štoś važne.

Per pokinuv tiotu i pujšov do baťka, Ivara i neznakomoho. Neznakomy nazvav baťka hospodarom. Per rozhlanuvsie, kruhom tiahnulisie łonki i pola. A na krajach polôv była sviêžo rozčyščana zemla, kotora ciêły čas perechodiła na nove miêstie. Tut kopav baťko, vôn ničoho ne hovoryv, ono kopav, tomu mama z tiotoju kazali, što vôn zdurêv...

Zachrasły baťkuv hołos skazav:

Zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie.

Perovi stało strašno i tiažko v hrudiach, vôn ničoho bôlš ne rozumiêv.

Vôn divivsie na łonki i pola. Łonki byli zbôlšoho skošany. Pola zeleniêli, bliskušče kołôsie šče ne pochiliłosie do zemliê. Daliêj była čorno-rudaja, sviêžo rozčyščana zemla, z povyvoročuvanymi kameniami i vykorčovanymi pniami. Vyhladało, jakby jijiê rozvorušyv i perevernuv chtoś strašenno dužy. Vyvernuty pniê pudymali v nebo korony svojich koreniôv.

Polubiš zemlu, skazav baťko.

Per stojav i staravsie zrozumiêti, čy lubit zemlu.

Niê. Vôn ničoho ne odčuvav, koli divivsie na siête, vôn siête tôlko bačyv. Per pudyjšov do baťka. Koło joho stojav neznakomy z notatnikom u ruciê i pisav najchutčêj jak dav rady. Vôn zapisuvav toje, što jomu kazav baťko!

Čołoviêk pytav baťka pro pory roku, pro rozčyščuvanie zemliê i pro mnôho inšych rečuv, pro kotory Per ne miêv najmenšoho poniatija. Baťko odkazuvav korotko i ne velmi kob pryviêtlivo, stojav z kosoju v rukach, jakby hotovy znov začati kositi, ale ne začynav — odkazuvav na pytania. Pytania sypalisie jak z rukava.

Jak use, baťkuv hołos vychodiv buďto z-pud zemliê. Perovi zdałosie, jakby chtoś hovoryv u joho pud nohami.

Ivar prodovžuvav kositi. Čas do času vôn złosno spohladav na neznakomoho, hotovy na joho zavorčati. Ivar taki vže byv, lubaja zatrymka v roboti vyvodiła joho z sebe. Koli vôn robiv, to vsiê kruhom joho tože ne mohli byti bez diêła. A baťko stojav. Neznakomy pytavsie, baťko odkazuvav. I joho słova zapisuvalisie, jakby v jich było štoś osoblive.

Raptom neznakomy odvernuvsie do Pera.

— Nu a ty? — spytavsie vôn.

Per zdryhonuvsie i poblidniêv. Vôn ciêły čas nosiv u sobiê jakujuś tryvohu. Ale siêty čołoviêk ne môh že pro jijiê viêdati...

Neznakomy zapytav:

— Chočeš stati takim, jak tvôj baťko? Musiš, chłopče, staratisie.

Per ne odkazav. Zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie, skazało štoś u joho nutrê. Vôn zo strachom podivivsie na dorosłych. Stati takim, jak baťko. Per ne viêdav, jakim čołoviêkom byv joho baťko. Vôn môh tôlko promovčati.

Raptom zemlany hołos skazav:

— Tak, bo ž Per zostanetsie v Bufasti na ciêłe žytie.

Per zdryhonuvsie. Mimovoli.

Neznakomy pudtverdiv:

— Tak, bo ty ž zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie.

Per perelakano podivivsie na obadvuch, vony zlilisie v odnu veliku siłu.

Jomu zdałosie, jakby kruhom joho postavili stinu. Niê, to chutčêj było tak, jakby odčynivsie velizarny rot i skazav siêty zadušlivy słova, a potum zakryvsie i vže bôlš nikoli ne miêv odozvatisie. Niê, i to ne tak — pered jim stojali dva veliki, dorosły mužčyny: baťko tôlko v rubašci navypusk, nohaviciach i čerevikach, i siêty druhi, hože odiahnuty i prylizany, jak usiê horodśkije, kotory tut projizdžali, i z nakrochmalanym vorotnikom, jakby z sinokosu odrazu jechav na ruzdvjanuju hostinu. Vony stojali i hovoryli pro štoś, čoho Per ne rozumiêv, ale čoho môcno bojavsie. Što jim było pomovčati, ale ž niê, vony prydušyli joho do zemliê nezrozumiêłoju pohrozoju, kotora poznačyła joho jak klejmo, jakoje peredviščaje, što tak vono i stanetsie.

Per utiôk od jich.

Na velikuj chati mama kormiła najmenšoho. Najmenšy ssav, mołoko tekło z kutočkôv joho rota. Mama była povna mołoka. Botolv sidiêv na svojôm stôlčykovi. Mama vsmichnułasie do najmenšoho i skazała, što vôn nenajiêdny obžora. Potum usmichnułasie do Botolva. U nikoho ne było takoji vsmiêški, jak u mamy, koli vona vže do kohoś usmichałasie.

Per pudyjšov do jijiê.

— Posob Anni pryhnati korovy dodomu, Per. Ty vže veliki chłopeć i povinion trochu pomohati.

— Dobre, — skazav vôn.

Zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie. Ty vže povinion pomohati. Per prysiêv na krajovi stôlčyka koło Botolva. Botolv zapytalno podivivsie na joho. Diś Botolv byv bosy. Per połožyv liêvu ruku na hołe, zamurzane bratove koliêno — vôn ne viêdav, čom vôn siête zrobiv i čom jomu było tak pryjemno, ale jomu było pryjemno.

— Per, ty ne čuv? Ty ž lubiš choditi koło Anny.

Per zorvavsie. U maminum hołosi było čuti chołodnovaty ton. Čy ne tomu, što jomu bôlš podobałosie byti z tiotoju? Ale ž mama bačyła tôlko Botolva i najmenšoho — vony potrebujut jeji pomoščy, a vôn niê. Tak vona dumaje.

Per vybih zazłovavšy, vôn ničoho ne rozumiêv.

6

Per často byvav u žvirôvni koło hostincia, u kotoruj praciovav Jens. Vôn byv znakomy z Jensom tak dovho, jak dovho siahała joho pameť.

— A, to ty? — kazav Jens.

Per use byv čekanym hostiom. Ale tôlko nakorotko.

Žvir zo žvirôvni navozili na hostineć. Žvir ciêły čas treba było obnovlati, bo joho zduvali vitryska, zmyvali liveni, roznosili kolosa vozôv i kôńśki kopyta. Do žvirôvni pryjizdžali vozaki, hruzili žvir z velikich kupuv na vozy i odjizdžali rozsypati joho po dovhuj dorozi. Ode była šara i koryčniova žorstva. Koli pryhryvało soncie, Per čuv suchi, spokôjny zapach žorstvy, ne pryjemny i ne protivny. Na Jensovi była čyrvona soročka, a na jôj čorna fufajka. Vôn žovav tytôń — Per tože bude siête robiti, koli vyroste.

— A teper bižy nazad do baťka, — kazav Jens.

— Čom?

— Ty jomu potrêbny.

Per rozumiêv, što Jens chotiêv pozbavitisie od joho. Vôn spuskavsie nazad na svoju sidlibu. Z kuzni donosiłosie brazkotanie. To byv napevno baťko, kotory ostryv sverdiołka, kob pudorvati velikoho kamenia na rozčyšcuvanuj zemliê. Baťko byv tože kovalom. I stolarom. Joho stolarnia stojała koło domu, u jôj było povno statkuv, kotorych ne možna było vorušyti. A kuznia była daleko do domu, vona stojała na kamenistum pudsypovi. To čerez ohoń. Kob ne było požaru. Kob ne było požaru, kazali lude i tvary v jich robilisie štyvny i suchije, strohi i napjaty, jak buďto derevjanny. Hrôźba požaru čatovała i vdoma, u pačkovi zapałok — zabavlatisie z zapałkami było odnym z najtiažšych hrychôv.

Časom baťko rozduvav u kuzni ohoń, i na vsiê storony letiêli iskry. Per uperuč často dumav, što baťko môcno hryšyv. Potum zrozumiêv, što hrêch dla koho-leń odnoho ne oboznačaje hrêchu dla vsiêch.

Teper baťko ostryv sverdiołka. Chutko ode hrymne vybuch. Na susiêdnich hospodarkach učujut joho i zrozumiêjut, što v Bufasti rozčyščujut novu zemlu.

Baťko ne kopav žorstvy v žvirôvni koło hostincia, von kopav tôlko svoju vłasnu zemlu. Rannieju vesnoju, koli začynav propadati sniêh, baťko prokopuvav hłyboku, temnu boroznu, obapuł jakoji ležav tajuščy sniêh. Časom u kviêtniovi vnočê padav mjahki mokry sniêh, tak što vsio było biêłe ranicieju, ale sniêh chutko tajav i čorna borozna znov spokôjno tiahnułasie čerez nove pole.

Baťkova odeža była vse povalana zemleju, ono nedilami vona była čysta. Koli baťko prochodiv mimo, pachło zemleju i žorstvoju. Joho tvar byv často mokry od doždžu abo potu, i vôn vytirav joho palciami, pobrudžanymi zemleju. Zemla prylipała znov, i ručajki potu pokidali na tvarovi smuhi. A koli zemla kuryła od posuchi, uzka smuha pyłu siadała kruhom baťkovoho rota. To ne była lohka robota.

— Ty taki strašny i čorny, — skazav Per odnoho razu.

Skazav u nedobry čas. Baťko čohoś złovavsie, i Perovy słova pro joho čorny tvar vyveli baťka z sebe.

— Krutiš nosom? — pohardlivo spytavsie vôn. — To ne robota dla słabakôv, ty i sam chutko siête pojmeš, chłopče.

Potum baťko spochvativsie i postaravsie zmjakčyti svojiê słova, kažučy inšym tonom:

— Nu dobre, dobre...

Ale vže było zapôzno, baťkovy słova vrêzalisie v Perovu pameť. Vôn vyrazno odčuvav neprychilnosť do vsioho siêtoho. Ale što vôn môh poraditi, koli dva dorosły mužčyny zasudili joho zostatisie v Bufasti na ciêłe žytie? Perova neprychilnosť rosła.

Vôn pujšov pud horu do Jensa. Jomu ne chotiêłosie žyti v Bufasti, lepi kopati žvir z Jensom. Jens sidiêv udoma, koli była nepohoda, a baťko praciovav naveť koli padav došč i svistav viêtior.

— Jens može sobiê robiti, što choče, — skazała mama odnoho razu, — u joho nema zemliê.

Vyhladało, jakby vona chotiêła byti na miêsti Jensa.

Per pudyjšov do Jensa.

— A, to ty, Per?

— Jens, ty možeš sobiê robiti, što chočeš?

— A tobiê što naumiê?

Jens odohnuvsie i podivivsie z-za spachovoji, kruhłoji kupy žviru, kotoru vôn nakidav.

— U tebe ž nema zemliê, — skazav Per z zavistieju.

Jensuv tvar zachmaryvsie.

— Tak, u mene nema zemliê, — stomlano skazav Jens. — Tomu ja i kopaju žorstvu, na kotoruj ničoho ne roste.

Per stojav i divovavsie. Jens prodovžav:

— Ty povinion tiêšytisie, što tobiê dostanetsie hospodarka. I ne hovoryti takoji irundy. Ty povinion diakuvati Bohu. — Jens znov uziavsie kopati žvir.

Per odčuvav tôlko, što na vsio siête vôn šče zadurny. Vôn spustivsie na pruhmenie i začav dražnitisie z Botolvom, kob podivitisie na spravedlivy hniêv brata. Ale Botolv ne hniêvavsie, vôn tôlko zdivovano hulkav na Pera.

Z tiažkim serciom Per vernuvsie do svojeji odinokosti.

— Ty kopaješ tôlko, što vže ničoho ne bačyš i ne čuješ, — odnoho dnia skazała mama do baťka.

— Nu, — pudtverdiv vôn.

Ne pokidajučy roboty.

Baťko byv movklivym čołoviêkom. Siête vynikało z joho roboty, vôn kopav tôlizno, što čuť bačyv na očy i čuv na ušy...

Baťko miêv odnu piêseńku, kotoru spivav nedilami, koli sidiêv z najmenšym bratom. To była vesioła piêseńka, u jôj hovoryłosie, kim može stati mały, jak vyroste. Per prymiêtiv, što słova piêseńki minialisie kažnoji nediêli, kažnoho razu baťko prydumuvav jakiś novy zaniatok dla małoho. Per uvažno słuchav i tiêšyvsie. Ale tiêšyvsie potajkom. Sam vôn nikoli ne zabavlavsie z baťkom, pro siête ne možna było i podumati. Koli baťko povoročuvav do tebe svoje velizne tiêło i svôj velizny tvar, tohdy vže tobiê było ne do zabavy. Možna było tôlko nastorožano divitisie na baťka. Tak do baťka odnosiłasie i tiota. Ale Botolv byv ne taki, vôn ochvôtno pudbihav do baťka, jak i do vsiêch inšych. Mama odnosiłasie do baťka tak, jak tiota i Per.

— Čom baťko taki?

— Jaki — taki?

— Nu, taki.

Jakby vona ne znała, pro što vôn hovoryt!

— Vôn zamnôho kopajetsie v svojôj zemliê. Ty šče siêtoho ne rozumiêješ.

Niê, siêtoho vôn ne rozumiêv. Vôn zapytavsie matery:

— Čy ty zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie?

— Tak, — odkazała vona.

— I ty diakuješ za siête Bohu?

— Ne znaju, — zbentežano odkazała vona i pujšła.

Divno: vona sama rozkazuvała jomu vsiaki rečy pro Boha, a teper jôj ne podobajetsie, koli vôn stavit takije pytania.

Teper vôn mnôho dumav pro Åsne. Vona i tiota stojali uporuveń u joho dumkach, a može naveť Åsne stojała na peršum miêsti. Ale vôna siudy bôlš ne prychodiła. Per proponovav projtisie do jichnioji sidliby tam na pôvnočy, ale nichto ne schotiêv iti razom z jim. Naveť tiota ne schotiêła. Jim chotiêłosie byti ono v Bufasti...

Tiota skazała:

— Koli pôjdeš do škoły, tohdy pobačyšsie z Åsne Bakken. Uže chutko.

Chutko! Što vona pro siête znała? Divny z jich lude. Vôn neterplivo ždav škoły i bojavsie jijiê. Tiota naučyła joho čytati azbuku i ličby. Skazała, što vôn povinion umiêti čytati, koli pôjde do škoły. I dodavati i odnimati tože.

Per divivsie na vsio jak zo zhôrka.

Kruhom joho minialisie pory roku. Žnivo. Kopanie kartopel. Čornucha. Osiênnie žovte listie. Osiênnie kołotie sviniê, deń byv chmarny, zemla prymerzła. Joho zamknuli v chati, ale vôn ujavlav sobie, jak usio odbyvałosie. Na pudvôrku zabivali sviniu. Kary bude chropsti v chliviê, koli počuje, što ruki i odeža ludi pachnut krovleju.

Vôn divivsie z vysokoji kruhłoji veršyny, jak minali pory roku, a odna robota zminiała druhu. Vôn u siêtum ne brav udiêłu. Per i na sebe divivsie zboku: jak vôn stojit na veršyni i ohladaje vsio kruhom. Usiê ostatni byli v inšum sviêti.

Oteliłasie perša korova. Pryveła tiôłočku, jakuju pokinut žyti. Upav sniêh.

Baťko perestav perekopuvati zemlu, teper vôn jiêzdiv z Karym u liês. Zahotovlav drova na zimu. Kary byv vołochaty, jomu było tepło v takôj zimovuj šubi.

Per trochu pozabavlavsie v snihovi. Štoś było ne tak, vôn ne znav što.

Odinokosť.

Botolv ciêły čas sidiêv abo brontavsie koło matery. Per tože chotiêv, kob Botolv ostavavsie vdoma. Vôn bojavsie Botolva.

Ruzdvo pryjšło posli velikoho kłopotu. Dniami dorosły sidiêli ticho, ne praciovali. Na peršy deń sviata baťko z matereju pojiêchali do kosteła, a tiota ostałasie z Perom, Botolvom i najmenšym. Potum šče dva dniê projšli v tišyniê. Sietymi dniami Per mnôho dumav pro Boha. Čužyje lude siudy mało koli zahladali, tomu što sami hospodarê nikoli ne byvali v susiêduv. Tut było spokôjno. I jiêdło było smačniêjše čym zvyčajno.

Na četverty deń Per i Botolv z matereju vybralisie do škoły, de vstrojili sviatočnu jôłku. Tam Per povinion byv znov zobačytisie z Åsne.

Jôłka projšła znakomito, vona prochodiła znakomito kažny raz. Per zobačyv mnôho neznakomych diti. Åsne sered jich ne było. Vôn zapytavsie i jomu skazali, što vona razom z matereju pojiêchała do svojakôv u susiêdniuj gmini.

Z tymi inšymi ditima Perovi ne chotiêłosie ni hovoryti, ni bitisie. Vony ne byli siêtoho varty.

Môj tato zabivsie na koniovi, koli ja była małaja, hôrdo skazała Åsne. Chto z jich môh takoje skazati?

Ale jijiê tut ne było. Vôn sidiêv i bez perestanku krutiv u ruciê pomaranču, kotoru dostav u pačci jak i vsiê inšy diêti.

— Obobrati tobiê skôrku z pomarančy?

Mati vytiahnuła ruku po siête jaskrave zołotoje jabłyko.

— Niê, — skazav vôn ponuro.

Botolv sidiêv na kolinach u matery z takim vyhladom, jak buďto ciêłe sviato było pryhotovane dla joho odnoho. I zvunkaja piêsnia, kotoru spivali diêti, i vsiê sviêčki, i vsiê kolorovy bombki, i porozviêšuvany bliskuščy ptašečki, i velika serebrana zôrka na verškovi — usio siête było jakby tôlko dla Botolva. Vôn sidiêv i jiêv siête vsio šyroko rozpluščanymi očyma. Per bačyv ciêłu jôłku v joho zreniciach!

Botolv upustiv svoje zołotoje jabłyko. Vono pudkotiłosie do nôh odnoho chłopčyka, kotory chutko rozhlanvsie na boki i schovav joho v kišeniu. Potum rozhlanuvsie znov.

Perovi zachotiêłosie byti dva razy dužšym — tohdy jabłyko vernułosie b do Botolva. Nichto ne zauvažyv, što stałosie. Sam Botolv ne bačyv ničoho okrum sviata, ale potum vôn očnuvsie i počuv, što jomu čohoś ne chvataje.

— Na, — skazav Per i dav jomu svoju pomaranču, ne z dobroho sercia, a zo złosti, što tut ne było Åsne.

Lude tut hovoryli, chtoś štoś čytav, ale vôn ničoho ne čuv. Bôh, musit, joho ne lubiv, bo inačej Åsne była b ode.

Ale na pjaty deń, koli Per podumav pro jôłku, vôn musiv pryznati, što to było pravdive sviato. U joho ušach šče zvucała muzyka, u očach mihotali sviêčki, a v nosi čuvsie zapach jôłki.

Potum, zimoju, Per šče dva razy byv u kosteli, ale ani razu ne spotkav Åsne. Słužba była dovha, i lude drymali. Mama tože drymała.

— Bačyv Åsne? — pudkołoła Pera tiota, koli vôn vernuvsie dodomu.

Vôn počyrvoniêv, ne rozumiêjučy, čom tiota chotiêła pryčyniti jomu bôl.

— Može ty teper znov staneš tôlko mojim chłopciom? — zapytałasie vona.

Vôn ne odkazav.

Vona obniała joho za šyju. Nichto siêtoho ne bačyv i jomu ne było stydno.

7

U baťka byv liês na budovlany materyjał, ale latoś baťko joho ne rubav. Ciêłu zimu baťko zajmavsie voziêniom. Voziv ładunki dla łavočnika i za zaroblany hrošy kuplav u joho jiêdło i odežu. Per byv šče zamały i jomu ne pozvolali voziti ładunki razom z baťkom. Kary voročavsie dodomu zmučany posli takich pojiêzdok. Potum baťko naniavsie voziti kołody dla hospodarôv. U liês Pera tože ne pustili, baťko kazav, što siête było nebezpečne, Pera mohło b pryvaliti kołodoju abo sniêžnym obvałom. Perovi pryjšłosie sidiêti vdoma. Pudvôrok zanesło zmitami, i Per probivav prochody v zmitach i postaviv dôm, potum sidiêv odinoko v siêtum domi i divivsie pered sebe. U nepohodu baťko voročavsie dodomu v mokrum ubraniovi, nahavici zzadu byli tože mokry i pobrudžany od toho, što baťko sidiêv na kołodach. Na obledeniêłych odhuzkach kołoduv.

— Ty zahubiš svoje zdorovje, — kazała mati, vytirajučy taburetku posli joho. — Čy ž ty ne možeš pudłožyti pud sebe choč miška?

— Mohu, — rumnodušno odkazuvav baťko.

A po chvili pytavsie:

— Čy ty koli bačyła, kob ja chvorêv?

Baťko nikoli ne chvorêv.

— Niê, — odkazuvała mati. — Ale koliś napevno pobaču.

Perom tohdy tresło. Takije prorokuvani byli velmi nedobry. Vony mohli spovnitisie.

Vony hovoryli:

Ty zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie... Ja šče koliś pobaču, jak ty chvorêješ...

Siête było skazane vsłuch, tomu povinno było spovnitisie.

Baťkova odeža teper pachła smołoju i žyvicieju. To byv pryjemny zapach.

Per bojavsie baťka. Teper vôn odčuvav siêty strach šče mucniêj. Vôn bojavsie osoblivo posli toho, jak baťko na poli zatisnuv joho v svojich obdymkach i jakby objaviv jomu svôj vyrok. Baťko nałožyv na joho tiažku nošu. I vona šče potiažšała od dnia, koli na hospodarci pobyvav toj neznakomy z horoda.

Horodžanin napisav pro baťka v gazeti i vychvaliv joho pud nebesa. Baťko dostav tuju gazetu pôčtoju. Mati vziała i schovała gazetu, choč tam było mnôho vydumanoho.

U chliviê pojavilisie telata. Odno z jich trymali dovhi čas, choč i było byčočkom: vono piło tôlko mołoka, što jomu čut ne łopav žyvôt. Odnoho dnia baťko zarêzav joho i obminiav mjaso na tovary od łavočnika. Toje, što baťko zarobiv za voziênie kołoduv, tože pujšło do łavočnika. Odkormili dvoje porosiat: koli jich zakołoli, odne zavezli łavočnikovi. Mati z tiotoju zbivali masło, i baťko odvoziv joho łavočnikovi. Kury neslisie, i bôlšosť jijeć zabirav łavočnik. Stryhli ovečki, i vovna išła do łavočnika na opłatu toho, što było kuplane v borg.

— Łavočnik zabere od nas usio?

$1

Per odčuv nepryjazń do łavočnika, kotory davav jim v borg, kob vony zavinovatilisie.

Koli na hospodarci rêzali dobytok, Kary stavavsie dikim. Baťko vse rêzav sam. Per ne bačyv zvirôv pered siêtym, ono koli vony vže ležali mertvy. Vôn ne bojavsie divitisie na jich, bo ž zavčasu było viêdomo i postanovlano, što jich zarêžut, siête było tak naturalne, jak jiêdło i son. Ale koli baťko potum išov do chliva, kob dati Karomu jiêsti, kôń začynav chutko dychati čerez nôzdry, chropsti i prytiskatisie do stiny. Od baťkovoji odežy i ruk nesło krovleju. Jak by dokładno baťko ne vymyv ruk, Kary i tak čuv siêty zapach.

Divno było bačyti, jak veliki, dužy kôń tisnetsie do stiny tôlko od odnoho zapachu kroviê...

Per čuv pro ludi, kotory chodiat po hospodarkach i rêžut dobytok. Čom baťko jich ne pokliče?

— Baťko zamôcno lubit zvirôv, — roztłumačyła tiota. — Dumaješ, zvirê ne čujut, koli jich zbirajutsie rêzati? Vôn robit siête tak, jak nichto čužy nikoli ne zrobit. Rozumiêješ?

Niê.

Ale... baťko lubit zvirôv, skazała tiota. Perovi spodobałosie, što vona skazała siêty słova. Vony zvučali spokojno i dobre. Može, i vôn koli-leń tože bude lubiti zvirôv?

Lude pryvodili do Bufasta svojich korôv. Korovy tiažko brodili v snihovi — sniêh i korovy zusiêm ne pasovali odno do odnoho. Korovy pasovali do zazeleniêłoji travy na zhôrkach i do slipakôv. Korôv pryvodili čerez zmity siudy, do velikoho byka, kotoroho trymav Eiliv Bufast. Tut vony zavodilisie teletami. Vyhlad u jich pry siêtum byv čužy, jakby vony zusiêm ne pasovali do siêtoho miêstia.

Byk byv nebezpečny dla ludi i joho nikoli ne vypuskali na dvôr.

Bližej do vesny pomenšało korôv, jakich pryvodili do byka, i joho zastrêlili. Vôn byv uže zastary, baťko chotiêv hodovati novoho.

Perovi vdałosie zobačyti, jak siête stałosie, vôn pudhladav čerez paz. Byv poranok, byk stojav za kłunieju. Joho štyry nohi byli sputany verovkoju, verovka była protiahnuta i čerez kulcie v nôzdry. Dva pomočniki trymali kunciê verovok. Byk pudniav peredniu nohu i začav povoli rozhrybati zemlu.

Potum prosto do byka pudyjšov baťko, kob joho zabiti. U baťkovuj ruciê była strêlba. Byk stojav, šyroko rozstavivšy nohi. Vôn byv taki dužy, što Perovi stało strašno. Per byv zadaleko i ne bačyv byčynych očy. Hrymnuv strêł, i byk zvalivsie. Pera jak buďto pryklejili do paza. Teper obadva pomočniki navalilisie na byka. Usio zliłosie v odnu čornu kupu. Perom tresło, vôn odorvavsie od paza i kinuvsie vtioki. Prybiêh do chliva i stav hładiti nôzdry Karoho, raz za razom. Kary ne vorušyvsie, jomu siête podobałosie, vôn spustiv hołovu i ne chrôp.

Ale koli diś pryjde baťko, Kary začne chropsti i naturytisie. Odnoho dnia baťko pudyjde zo strêlboju i do Karoho, podumav Per. Štoś jomu tak kazało.

Što značyt lubiti zvirôv?

Baťko byv ne v humory, poka ležav sniêh. Usie znali, čoho jomu ne chvataje, i vsie chotiêli, kob sniêh roztajav i kob baťko znov moh rozčyščuvati nove pole. Kob začav perekopuvati zemlu. Z jimi było tak samo, toje što zajmało joho, zajmało i jich.

Narešti sniêh roztajav.

Znov zašumiêła Tvinna.

Baťko začav perekopuvati zemlu. U siêtum samum časi oteliłasie ostatnia korova. Rano, koli mama pekła placki na mołozivi, Per učuv u svojôm nutrê pytanie:

— Ty lubiš zemlu, Per?

Zemla okružała Pera z usiêch storôn, vôn bačyv jijiê, ale vona do joho ne odzyvałasie.

Siêtoho liêta jomu davali štoraz bôlš roboty.

Teper zrobi siête, teper zrobi toje. Pomožy mniê, Per. Može ty zrobiv by i siête, Per. Ty vže povinion z siêtym upravitisie, Per.

Jomu vže było siêm liêt. Osenieju vôn pôjde do škoły. Vôn uže dav rady trochu čytati. Štoraz častiêj vôn čuv: Ty vže povinion z siêtym upravitisie, Per.

Na ciêłe žytie, dumav vôn i biêh robiti, što joho prosili. Taki byv baťkuv prysud.

8

Mati pudučuvała joho čytati i ličyti. Pryjšła oseń. Začalisie zaniatija v školi.

Vôn i tiêšyvsie, i žuryvsie. Ale bôlš tiêšyvsie, jomu podumałosie, što vôn zaništo ne zostavsie b udoma. Ciêłe liêto vôn majže ne dumav pro Åsne Bakken, ale koli v peršy deń išov razom z matereju do škoły, obraz Åsne Bakken znov pojavivsie pered jim. Diś vôn znov zobačyt jijiê.

Do škoły było daleko. Bufast ležav na samum krajovi prychodu.

Diti było mnôho. Ale Åsne Bakken ne było sered jich. Per kradkom divivsie na jich, i mnôho z jich kradkom pohladało na joho. Nekotory byli znakomy odno z odnym raniêj, vony trymalisie razom i hołosno šumiêli. Siêty z samoho počatku miêli pevnu perevahu. Tyje, kotory stojali po odnomu, čulisie hôršymi, vony stojali i spohladali na svojich baťkôv, šukajučy vsmiêšok na jichnich tvarach. Koli znachodili, ščaslivo vsmichalisie v odkaz.

Vopchnuvšy Pera v čeredu diti, mati odrazu pujšła dochaty.

Narešti pryjšła Åsne Bakken. Razom z Åsne pryjšła šče odna małaja diêvčynka. To napevno była Signe Moen. Per dokładno pomniv, što tak nazyvałasie dvojurodna sestra Åsne. Vony pudyjšli, trymajučysie za ruki, zatrymalisie. Dorosłych z jimi ne było, vony ž i tak byli dviê. Jichni dôm byv v zusiêm inšu storonu, jim z Perom nikoli ne bude po dorozi.

Per divivsia v bôk od Åsne, vona tože diviłasie v bôk. Vony b nikoli ne povieryli, što, spotkavšysie druhi raz, budut tak stisniatisie. Tam, koło Tvinny, usio išło samo soboju. Signe Moen, tak samo jak i Åsne, diviłasie na Pera skosa.

Vôn preč ne viêdav, što jomu robiti. Ale raptom koło svojich nôh zobačyv patyka. Per byv uratovany — vôn uziav patyka i kinuv joho pered Åsne Bakken. Vona chutko nachiliłasie i odkinuła patyka nazad. Teper vony mohli vsmichnutisie i pudyjti odno do odnoho. Signe Moen stojała poruč i nesmiêło vsmichałasie. Vona była pryblizno odnoho rostu z Åsne. Vony vohule byli trochu podôbny.

— Čom ty bôlš nikoli do nas ne prychodiła? — spytavsie Per u Åsne Bakken.

— Mene odnu ne puskali.

— To Signe Moen?

— Tak, vona.

Signe Moen odrazu odvernułasie plečyma. Vona bentežyłasie.

Per skazav do Åsne:

— Ja tak čekav, što ty pryjdeš do Bufasta.

— Ja znaju, — skazała vona. — Odvernisie ž, Signe. Obujdi z toji storony, Per, koli chočeš podivitisie na jijiê.

Per obujšov Signe Moen i zahlanuv jôj u tvar. Vona ne protiviłasie, kob vôn jijiê zobačyv, vony vsmichnulisie odno do odnoho, uže ne stisniajučysie, i zahovoryli vtroje.

Teper jich było troje. Vony rozhlanulisie na boki.

Okazałosie, što ode było povno cikavych: kruhom stojało štyroch abo pjatioch chłopci i vyračało očy na jich.

Per čohoś rozzłovavsie. I što z toho, što vôn stojit z divčeniatami? Čy to vstydno? Vôn zazłovav na tych vyračunôv. Vôn ani trochu ne słabiejšy od jich. Zaraz jim pokaže.

— Čoho vyračajetesie, jak telata? — skazav vôn jim prosto v tvar.

Åsne Bakken i Signe Moen hôrdo zasmijalisie. Chłopci, kotory vyračalisie na jich, zbentežylisie. Per i sam byv tak hôrdy, što až počyrvoniêv na tvarovi i jomu trochu zakružyłosie v hołoviê.

— Daj jim! — skazała Åsne Bakken.

U poviêtry zapachło bôjkoju, ale tut vyjšov učytel i povjôv usiu žemervu pud dach.

Peršy deń u školi projšov dla Pera velmi dobre. Vôn chotiêv sidiêti koło Åsne Bakken i Signe Moen, ale jomu ne pozvolili, vôn povinion byv sidiêti z chłopcima. Z chłopcima Per uže vorohovav i tomu naveť ne podivivsie, chto sidiêv poruč joho. Na peremiêni vôn stojav razom z Åsne Bakken. Signe Moen kudyś podiêłasie.

Dochaty vôn voročavsie zadovolony. To byv udały deń. Per išov sam, vôn pryvyk choditi odin, a do toho ž na bôlšu časť dorohi u joho ne było kumpaniji.

Kruhom bliščała osiênnia trava, opadało listie. Pachło syrostieju i zemleju. Per zdryhonuvsie od siêtoho zapachu i zatrymavsie, probujučy rozobratisie, čy lubit vôn zemlu.

Niê. Zatoje vôn lubit Åsne Bakken, vôn siête viêdav napevno.

Odin škôlny deń nastupav za druhim. U školi było dobre. To byli syryje osiênni dniê. Z zemlê pudymavsie załobny, vilhôtny zapach. Per čuv joho rano v dorozi do škoły i po obiêdi v dorozi dodomu. Vôn pryniuchuvavsie do siêtoho zapachu, probujučy zrozumiêti, čy vže zbyłosie baťkove peredkazanie. Niê, šče ne zbyłosie.

U školi vôn ciêły čas trymavsie razom z Åsne Bakken. Koli minuv peršy tyždeń, Åsne skazała jomu:

— Čoho ty začav tak môcno učytisie?

Vôn ne odkazav, ale jomu było pryjemno.

— Ty napevno chočeš stati pastorom?

Vôn ne zrozumiêv jijiê.

— Signe maje brata, vôn tak môcno včyvsie v školi, što teper musit byti pastorom. Vôn do siêtoji porê učytsie, choč uže dorosły! Bo vôn povinion stati pastorom.

Per čuť ne prohovoryvsie, što vôn zostanetsie v Bufasti na ciêłe žytie, ale raptom jomu stuknuła dumka: to je vychud! Koli vôn bude včytisie lepi od vsiêch, jim pryjdetsie zrobiti joho pastorom.

— Ty chočeš byti pastorom? — spytałasie vona tonom, kotory trebovav neodłôžnoho odkazu.

Vôn raptom zlakavsie, što koli baťko i inšy doznajutsie ob siêtum vychodi, vony jomu zaboroniat joho. Vôn musiv siête trymati v sekreti, ale včytisie natôlko dobre, kob vony byli zmušany zrobiti joho pastorom!

— Niê, ja ne choču, — rêzko odkazav vôn. — Ne hovory aby-čoho...

Zaniatija v školi išli svojeju kolijeju. Per bačyv, jak mnôho diti odnositsie do učênia lohkovažno. Ale vôn musiv učytisie dobre, vôn musiv učytisie lepi od inšych. I vôn učyvsie lepi od inšych.

Dosyć chutko vôn perestav provoditi vsie peremiêny z Åsne Bakken. Vona była diêvčynoju, a trudno pryjatelitisie z diêvčynoju, koli tebe z usiêch storôn okružajut chłopci. Pravda, smijatisie z joho pered jim nichto ne osmiêlivsie. Vony vže posmakovali joho kułakôv.

Signe Moen odsunułasie od joho, vôn bačyv jijiê ciêły čas z odnoju diêvčynoju, čyjoho imja vôn naveť ne viêdav.

Vôn znajšov Olava Bryngu.

Vony byli odinakovoho rostu i pobojuvalisie odin odnoho, a tomu ne stali miêratisie siłoju, a spryjatelilisie. Chłopci odrazu jich znenavidili za toje, što vony odhorodilisie od usiêch inšych. Ale koli čołoviêk čuje svoju siłu, to jomu naveť pryjemno, što joho trochu nenavidiat.

9

Olav Brynga byv znajdiany.

Per znajšov štoś, čoho ne môh nazvati, tak jak i vsioho inšoho, pro što jomu dumałosie. U Olava Bryngi Per znajšov toje, po čôm ciêły čas tužyv. Pered škołoju vôn naveť ne znav, što taki Olav Brynga istniêje. A teper vony stojat odin proti odnoho na peremiêni i kažny bačyt na zbentežanum tvarovi druhoho pytanie pro viêčnu družbu.

Siête było tak nepodôbne do ničoho, što vôn viêdav uperuč. Siêtoho ne było ni v Butolva, ni v koho inšoho v simjê, a tôlko v Olava, u joho dopytlivum pohladi, viskach, hubach.

Ja nikoli ne zdradžu joho, podumav Per, i v joho hrudiach pryjemno zaščymiêło. Što to takoje?

U klasi, a jak že inačej, vony sidiêli na odnôj łavci, i koli na lekciji potajkom pohladali odin na odnoho, Perovi zdavałosie, što poka vôn tak sidit koło Olava, joho žytie bude pravilne i dobre.

— U tebe je rodimy znak? — tajemničo zapytavsie Olav, jak tôlko vony zostalisie sami.

— Niê.

— A v mene je. Chočeš podivitisie?

Per odrazu doumiêvsie, što jomu okazujut veliku łasku.

— Tak, choču! — odkazav Per. Vôn stav dumati, što vôn môh by pokazati Olavovi. Odnočasno vôn byv hôrdy: Olav pokazuvav siête tôlko jomu odnomu.

Vony zajšli do nevelikoji prybudôvki i Per pokazav svôj znak. Vôn znachodivsie na kryžovi i byv prodovhovaty i nerômny, z pociapanymi krajami.

— Čy bačyš, na što vôn podôbny?

— Niê.

— Kažut, vôn podobny na krajinu, kotora nazyvajetsie Anglija. Vona je v geografiji.

Per podivivsie šče raz. Jak vyhladaje Anglija, vôn poka šče ne znav, vôn šče ne včyvsie geografiji, jak i Olav. Ale to byv fajny znak, Per joho môcno pozajzdrostiv Olavovi.

— Ja sam joho šče tołkom ne bačyv, — z žalom skazav Olav. — Ale kažut, što vôn dokładno taki, jak Anglija na mapi. To takaja velika krajina — Anglija.

— Tak, napevno, — skazav prydušany Per. Vôn viêdav, što v joho nema ničoho, što mohło b porumniatisie z rodimym znakom Olava. Ale, nehlediačy na siête, same v siêtuj chvili v jôm pudniałasie nevytłumačalna prychilnosť do Olava. Siête odbyvałosie tôlko pomiž jim i Olavom. Tam za stinoju kryčali inšy škôlniki — vony ničoho ne bačyli i ne viêdali. Per z Olavom vyjšli do jich. Per povnivsie vdiačnostieju. I Olav tože byv udiačny. Teper vony vse budut razom.

Olav Brynga snivsie Perovi po nočach. Ale koli vôn pročynavsie, koło sebe znachodiv tôlko Botolva. Drôbne, rozohrête tiêło Botolva.

Toje, što odbyvałosie v Bufasti, odsovuvałosie štoraz daliêj i daliêj. Baťko tužyv po vesniê i zajmavsie voziêniom. Časami baťko išov do chliêvčyka i kołov drova. Abo stojav koło verstatu i štoś majstrovav. Botolv posłušno sidiêv na stôlčyku. Mati i tiota dohladali korôv i dojili jich, bili masło i zbirali jajcia. Vony ciêły čas byli vinovaty łavočnikovi. Per ne terpiêv joho.

Per tužyv po čômš.

Vôn ciêły čas tužyv po čômś. Časom po neviď-čôm, a časom znajučy, po čôm.

Koli prochodiła tiota, Per začynav tužyti po jichniuj davniuj bliźkosti.

Mati pohladała na joho tôlko z-nad inšoho kłopotu.

— Ty vže veliki i sam dasi sobiê rady, — kazała vona i zajmałasie ono Botolvom i najmenšym.

Vôn ne čuvsie velikim. U jôm bez perestanku štoš šarpałosie i biłosie, šeptało i hovoryło, hroziło. Ale vse vyslizhuvało, vôn ne môh toho pryderžati. Tohdy vôn zhaduvav, što je Olav Brynga, kotory nijak ne propade.

Tiota biła masło. Stojała z zasukanymi rukavami i biła žovte masło. Časom vyjmało joho z masłobitki, odžymała i kačała, promyvała vodoju. Per divisie na siêty ruki, kotory vmiêli robiti vsio na sviêti.

— Chodi popiti maslanki, — kazała tiota, — vona tobiê pôjde na zdorovje.

Tiota naliła maslanki v kružku. Vôn pudyjšov i, divjačysie na jijiê, začav piti. U maslanci płyvali małyje kusočki masła. Poka piv, tiota stojała velmi bliźko joho. Jomu zdavałosie, što vôn čuje jeji zapach. Vôn vypiv mnôho maslanki — vona jak buďto sama liłasie v joho horło.

Per pereniav spokôjny tiotin pohlad na sobiê. Vona biła bez promachu:

— Ty vže ne môj chłopeć?

— Što? — vôn zdryhonuvsie i počyrvoniêv.

Vona spytałasie:

— Ja čuła, što z Olavom Bryngoju tobiê lepi družyti jak zo mnoju?

— Tak, — skazav vôn bezlitosno.

Vona diviłasie na joho, jakby chotiêła jomu za štoś podohaniati. Na serci u joho było tiažko.

Vôn teper žyv samoju škołoju. Poruč z Olavom Bryngoju. Dôm byv tôlko miêstiom, de vôn odroblav lekciji. Vôn musiv dobre včytisie i nikoli ne spuzniatisie. Vôn musiv statisie peršym učenikom.

Olav Brynga musiv statisie druhim učenikom, i tak vono vyjšło.

Jich ne lubili, i koli nabirałasie velika kumpanija chłopci, vony odvažniêli i prozyvalisie na jich. Po odnomu nichto ne odvažuvavsie jich začypati.

Nadyjšła vesna.

Sniêh roztajav, i baťko začav perekopuvati nove pole. Škoła skončyłasie. Šumiêła Tvinna. Ostatnioho dnia škoły Per i Olav dovho prosedili v korčach łoziny. Potum vony rozyjšlisie, ne skazavšy odin odnomu ni słova. Uže odvernuty plečyma odin do odnoho, vony skazali:

— Poka!

Åsne Bakken i Per na rozvitanie obminialisie odno chutkimi pohladami. Signe Moen ne zrobiła naveť siêtoho. Vona poprostu pujšła dodomu z jakojuś diêvčynkoju.

Zemla znov była hoła i čorna. U ciêłum Bufasti pachło zemleju. Baťko pudsmichavsie. Na peršu travu vypustili ovečok z jahniatami. Novorodžany, dovhonohi jahniata skakali po obhorodžanum vyhoni.

Kary chodiv po poli, pokryty piênoju. Per byv tože na poli — połov ziêle i sadiv kartopli. Nevže vôn zostanetsie v Bufasti na ciêłe žytie? Toj vychud, kotory vôn sobiê vydumav, zdavavsie takim dalekim, što v joho naveť ne viêryłosie. Koli baťko kazav jomu: zrobi siête abo toje, vôn odrazu słuchavsie. Jomu było nudno, vôn potivsie. Baťko tože potivsie. I tiota.

Tiota chodiła lohko odiahnuta, vona pudstavlała svojiê tiêło pud soncie. Vona to nikoli ne vyjide z Bufasta.

Botolv bôlš ne rôs. Časom Per bačyv, jak baťkovy očy zatrymuvalisie na Botolvovi dovš čym zvyčajno. Najmenšy vže račkovav i probuvav choditi, ale najčastiêj šče ležav u łôzku — vôn byv soniuchom.

Ty zostanešsie v Bufasti na ciêłe žytie, čułosie Perovi z kutkôv za pečeju, z liêsa kruhom hospodarki, z večêrnioho zmerkania.

Ja ne choču...

Było liêto. Per spotykavsie z Olavom Bryngoju. To było inačej čym u školi, vony išli bosiakom od svojich sidlibuv navproščki i schodilisie nad rêčkoju. Koli vony spotykalisie i siadali odin koło odnoho, Perove sercie napovniałosie spokojom.

Vony kłali svojê ruki na zemlu. Jichni dołoni byli małyje, kostisty i ne zusiêm čysty. Vony kupalisie v rêčnych zatočkach. Na kryžovi Olava była hože i vyrazno obrysovana Anglija.

Vony siadali na naberežnuj skaliê i obsychali. Voda ručajkami obtikała z jich na plaskaty tepły kameń, ručajki parovali, ne pospiêvšy zliêtisie v štoś bôlše. Vysychajučy, tiêło Pera vydilało osoblivy zapach, poruč vysychało i pachło tiêło Olava.

Koli vony sidiêli odin koło odnoho, zdavałosie, što ničoho jich uže ne rozdilaje. Ale štoś šče rozdilało. Vony šče ne vsio skazali odin odnomu.

Per nečekano zapytavsie:

— Ty mniê ne vsio rozkazav?

— Što? — skazav Olav i siêv. Do siêtoji porê vôn ležav płastom na tepłuj skaliê.

— Ty štoś znaješ i ne chočeš mniê rozkazati.

Olav počyrvoniêv.

— Niê, — odkazav vôn.

Teper Olav łže, mihnuła dumka v Perovuj hołoviê.

— Tak, znaješ! — skazav vôn.

— Niê! — skazav perelakany Olav, ustav i pujšov po traviê do svoho ubrania. Koli vôn pochilivsie po rubašku, joho rodimy znak roztiahnuvsie i trochu pominiav kštałt. Olav natiahnuv rubašku čerez hołovu, usliznuv u nohavici i byv odiahnuty. Rušyv pereliêskom u storonu, de ležała Brynga.

Per zostavsie na skaliê. Tvinna potichu plochałasie ob kameniê, płytka i bezpečna.

Niê, usioho, što čołoviêk skryvaje v sobiê, vôn ne kaže nikomu. Per tože takoho ne robiv. Udoma v Bufasti tože tak ne robili. Vôn bačyv: čas od času vony zatajuvali štoś u sobiê i movčali. U Olava tože byv jakiś sekret. U samoho Pera było mnôho takoho — nedobroho, nejasnoho, nenazvanoho, što ne povinno było vystupiti naverch. Koli b vôn pro siête rozkazav, nebo obvaliłosie b na zemlu abo stałosie b jakojeś inše neščastie.

Vôn kryknuv tak hołosno, što až pokotiłosie echo:

— Olav!

Šče raz. Potum vôn odiahnuvsie i pujšov toju samoju stežkoju, što i Olav. Olav sidiêv na zemliê i łomav holu na małyje patyčki. Vôn ustav:

— Ja znaju, de je hnizdo drozda, — skazav vôn.

Vony pujšli podivitisie na hnizdo.

Vono było v rozviłci berozy. Ptašeniata byli šče małyje. Drozdy kryčali.

Olav zapykavsie, probujučy štoś skazati.

— Odnoho razu ja rozkidav hnizdo drozda, — narešti vykinuv vôn z sebe. — U jôm byli štyry jiciê, ja jich porozbivav... Siête było davno, ale...

Vôn ne divivsie na Pera, marudiv. Per tože marudiv, jomu było nepryjemno. Olav odkryv jomu svôj sekret, teper była joho koliêjka. Niê. Vôn ne choče! Vôn ne može, to byli vsioho bezkštałtny dumki. Jomu treba nakinutisie na Olava, kob oboroniti sebe samoho.

— Ty łžeš, — skazav vôn.

— Napravdu? — skazav Olav.

— Tak, ty ž sam kazav, što ničoho ne skryvaješ. A siête, okazujetsie, skryvav.

— Nu tak, ale teper ja tobiê skazav, — odkazav Olav.

— Ne vsio. Ty šče mnôho čoho ne skazav...

Olav pudyjšov do Pera i šturchnuv joho tak, što toj upav. Pera mučyła sovesť, jomu było nedobre. Vôn povinion dati Olavovi zdačy, ale...

— Mnie treba dochaty, — skazav Olav.

Vôn pujšov napravdu. Per divivsie jomu vsliêd. Olav ohlanuvsie. Per odvernuvsie vbôk, ale potum znov stav divitisie za Olavom. Olav išov, bosy, odiahnuty ono v rubašku i nohavici, biêła rubaška skryvała rodimku podôbnu do Angliji. Per podumav: my z jim vse budemo razom.