Baba ne chotiêła jiêchati na Florydu. Vona chotiêła odviêdati jakichś svojakôv na vschodi Tenesi i korystałasie kažnoju okazijoju, kob pominiati plan Bailey’a. Bailey byv jeji odinym synom, u kotoroho vona žyła. Vôn sidiêv na krajovi krêsła pry stoliê, pochilivšysie nad ohońkovoju sportovoju storônkoju „Journal’a”.

– Posłuchaj mene, Bailey, – skazała vona. – Hlań siudy i počytaj. – Odnu ruku vona trymała na svojôm chudôm kłubovi, a druhoju šelestiêła gazetoju nad łysinoju syna. – Toj supostat, jaki nazyvaje sebe Odpadom, utiôk z federalnoji tiurmy i jiêde na Florydu. Počytaj, što pro joho pišut i jak vôn rozpravivsie z tymi luďmi. Ty tôlko počytaj. Koli taki złočyneć na svobodi, ja b ne povezła diti tudoju, de vôn može byti. Mene potum zamučyła b sovesť.

Bailey ne odorvav zroku od gazety, tomu vona odvernułasie i vziałasie za neviêstku, mołodiciu z kruhłym i nevinnym jak kapusta liciom, u nohaviciach i zelonuj chustci, kotora storčała na verškovi hołovy dvoma zajčymi uchami. Mołodša kobiêta sidiêła na kanapi i kormiła małoje ditiatko broskviniami z banki. – Na Florydu diêti vže jiêzdili, – skazała staraja. – Teper treba zavezti jich u inše miêstie, kob vony pobačyli sviêt i pošêršali svôj kruhohlad. A na vschodi Tenesi vony šče nikoli ne byli.

Neviêstka prykinułasie, što jijiê ne čuje, ale John Wesley, vuśmirôčny dužy chłopčyk u okularach, skazav:

– Jak ne chočeš na Florydu, to čom ne ostanešsie doma?

Vôn i joho menša sestra, June Star, sidiêli na pomosti i čytali komiksy.

– Vona ne ostanetsie doma ni na deń, naveť koli b jijiê zrobili korolevoju, – skazała June Star, ne pudnimajučy blondiastoji hołôvki.

– Nu dobre, a što vy budete robiti, jak trapite v ruki Odpadovi? – zapytałasie baba.

– Ja jomu jak dam! – skazav John Wesley.

– Vona ne ostanetsie doma ni na deń, naveť koli b jôj davali milijona, – skazała June Star – Bojitsie, kob čoho ne propustiti. Kudy my, tudy i vona.

– Bajki, panienko, – skazała baba. – Poždemo, jak ty znov poprosiš mene zaviti tobiê vołosy.

June Star odkazała, što vołosy v jijiê vjutsie sami.

Nazavtra baba, vyšykovana jiêchati, siêła v samochod perša. Svoju čornu valizu, veliziarnu jak hołova hipopotama, prymostiła v kutkovi, a pud joju schovała košôłku z kotom Pitty Singom. Vona ne była namiêrana ostavlati kota doma, bo za try dniê vôn zanudivsie b bez jijiê, nu i šče pobojuvałasie, što kôt môh by začepiti kranik pry gazovuj plitiê i otrutitisie. Bailey, jeji syn, ne pozvolav brati kota do moteluv.

Vona siêła na zadnium sidzeniovi, z Johnom Wesley’om i June Star po jeji bokach. Bailey, neviêstka i ditiatko sidiêli speredu. Vony vyrušyli z Atalanty v vôsim sorok pjať; ličnik pokazuvav 55 890 mil. Baba zapisała siêtu ličbu, bo jôj podumałosie, što vsiêm bude cikavo doznatisie, kôlko mil vony projiêchali, jak uže vernutsie dodomu. Vyjizd za miêsto zaniav jim dvadceť minut.

Staraja rozsiêłasie vyhudniêj, stiahnuła biêły nitianyje palčatki i połožyła jich razom z sumočkoju koło zadnioji šyby. Na neviêstci byli tyje samy nohavici i zelona chustka, što i poperednioho dnia, ale baba vystrojiłasie v temnosini sołomjany kapeluš z pučkom biêłych fijołkuv i v temnosinie płatije v biêły horoški. Vorotničok i mankiety byli obroblany brežkami z biêłoji organdyny, a koło dekoltu vona pryšpiliła naperfumovany bukietik štučnych fijołkuv z materyjału. Koli b z jimi zdaryvsie vypadok, toj, chto znajde jeji trup na šosiê, odrazu dohadajetsie, što pered jim dama.

Baba skazała, što podług jijiê deń dla pojiêzdki bude vdały – ni zahoračy, ni zachołodny – i prypomniła Bailey’ovi, što maksymalna chutkosť tut 55 mil na hodinu i što policijanty zvyčajno chovajutsie za bilbordami i korčami pry šosiê – ne pospiêješ zmenšyti chutkosť, jak vony vže tebe dohoniajut. Vona zvoročuvała jich uvahu na vsio cikave, što jim traplałosie po dorozi: pomnik konfederatam na Stone Mountain; skały hołuboho granitu, jakije v nekotorych mistiach tiêsno obstupali šosu; jaskravorudyje hlinisty schiły z čuť zamiêtnymi bahrovymi prožyłkami; razny posiêvy, jakije merežkovymi smuhami zeloniêli na polach. Dereva kupalisie v serebrysto-biêłum sviêtli i naveť najmenš vidočny z jich odsviêčuvali. Diêti čytali komiksy, a jich mati znov zasnuła.

– Davajte projiêdemo Džordžyju jak najchutčêj, kob zadovho na jijiê ne divitisie, – skazav John Wesley.

– Koli b ja była chłopčykom, to ne hovoryła b takoho pro môj rôdny štat, – skazała baba. – U Tenesi je svojiê hory, a v Džordžyji svojiê zhôrki.

– Tenesi to smerdiušča zadrypanka, – skazav John Wesley. – I Džordžyja ne menš paršyvy štat.

– Tvoja pravda, – skazała June Star.

– Za mojoho času, – skazała baba, perepletajučy tonki žylasty palci, – diêti bôlš považali i svôj rôdny štat, i svojich baťkôv, i vsio inše. Lude tohdy žyli jak połahajetsie. Oj, hlańte, jakoje muryniatko! – vona pokazała na čorne ditia, kotore stojało na porozi chatki. – Choč ty stavaj tut i maluj z joho kartinu, pravda? – skazała vona, i vsiê povernulisie podivitisie čerez zadniu šybu na małoho negryka. Toj pomachav jim rukoju.

– Na jôm nema portok, – skazała June Star.

– Vôn, pevno, naohuł ne maje portok, – vytłumačyła baba. – U małych muryniat je ne vsio toje, što v nas. Koli b ja vmiêła malovati, to namalovała b siêtu kartinu, – dodała vona.

Diêti obminialisie komiksami.

Baba zaproponovała, što potrymaje nemovlatko, i neviêstka podała joho jôj nad perednim sidzeniom. Vona posadiła ditiatko na kolinach, pudhuškuvała joho i rozkazuvała jomu pro toje, što vony minali. Vono čas-od-času daryło jôj netiamnu vsmiêšku. Vony minuli velizne bavovnianie pole, poseredini kotoroho, jak ostrovok, vydilalisie pjať-šêšt ohorodžanych mohił. – Podiviêteś, – skazała baba, pokazujučy siêty mohilnik. – Ode koliś byli simiêjny mohiłki. Vony naležali do plantaciji.

– A de sama plantacija? – zapytavsie John Wesley.

– Prominuła z viêtrom, – skazała baba. – Cha-cha!

Posli toho jak diêti pročytali vsiê komiksy, jakije zabrali z soboju, vony vyniali lanč i vzialisie jiêsti. Baba zjiêła kanapku z arachidovym masłom i olivku i ne pozvoliła diêtiam vykinuti paperovu skrynočku i servetki čerez okoncie. Koli vony vže ne miêli ničoho inšoho do roboty, prydumali ihru: odno z jich vybiraje obołoko, a dvoje odhadujut, do čoho vone podôbne. John Wesley vybrav obołoko podôbne do korovy i June Star odhadała, ale John Wesley skazav niê, to automobil, a June Star skazała, što vôn ne ihraje čestno, i vony začali šturchati odno odnoho čerez babu.

Baba skazała, što rozkaže jim štoś cikavoho, jak vony vtichomiratsie. Hovoračy, vona vyračuvała očy, chitała hołovoju i robiła dramatyčny miny. Rozkazała, što jak šče była nezamužnioju, do jeji zalicavsie mister Edgar Atkins Teagarden z Džaspera v Džordžyji. Vôn miêv spravny vyhlad, byv pravdivym džentelmenom i prynosiv jôj u kažnu subotu harbuza z vyryzanymi na jôm svojimi inicyjałami: EAT. Nu i odnoji suboty mister Teagarden pryniôs harbuza, ale nikoho ne było doma i vôn pokinuv joho na ganku, a sam vernuvsie bryčkoju v Džasper. Ale vona nikoli ne pobačyła toho arbuza, bo odin negr pročytav napis EAT i zjiêv joho odrazu. Johna Wesleya historyja rozvesieliła i vôn chichikav i chichikav, ale June Star poličyła, što ničoho smiêšnoho tut nema. Vona skazała, što ne vyjšła b za čołoviêka, kotory prynosit jôj harbuzy v subotu. Baba skazała, što vyjti zamuž za joho było b bajki diêłom, bo vôn byv džentelmenom i kupiv akciji Coca-Coli jak tôlko jich vypustili, a vmer kilka liêt tomu jak bohač.

Vony zatrymalisie v “Viêžy” pudmociovatisie kanapkami z smažanym mjasom. „Viêža” – častkovo otynkovana i častkovo ošalovana budôvla, jakaja pomiščała benzynovu stanciju i salu dla potanciôvok – stojała na lisnôm prohałovi za Timothy. Hospodarom u jôj byv tovstun, kotoroho zvali Ryžym Sammy Butts’om; budôvla, jak i šosa na mnôho mil u obiêdvi storony, była ozdoblana reklamnymi napisami: SKOŠTUJTE SŁAVNOJI SVIŽYNY RYŽOHO SAMMY; RYŽOMU SAMMY NEMA RÔMNI; SAMMY VAS NAKORMIT I POVESELIT; SAMMY VETERAN NA KUCHNI SOBIÊ PAN.

Ryžy Sammy ležav na hołuj zemliê pud hruzovikom koło „Viêžy”, a nedaleko joho, prykovana lenciuhom do derevcia meliji, švargotała šara małpočka rostom u dviê pjadiê. Małpočka skočyła na derevcie i zaliêzła na samu verchniu holu, jak tôlko zobačyła, što z samochoda vylizli diêti i kinulisie biêhčy do jijiê.

U seredini „Viêža” ujavlała soboju dovhu temnu salu z pryłavkom u odnôm kunciovi i stołami v druhum, a poseredini jijiê było miêstie dla tanciuv. Vony siêli za stołom z dosok koło muzyčnoji šafy, i žônka Ryžoho Sammy, vysokovata i môcno opalana kobiêta, tak što jeji vołosy i očy zdavalisie jasniêjšymi za skôru, pudyjšła do jich i pryniała zamovu. Neviêstka vkinuła monetu, muzyčny automat zajhrav „Tenesijśki valc”, a baba skazała, što jak tôlko čuje siêtu melodyju, jijiê odrazu tiahne tanciovati. Vona zapytała Bailey’a, čy ne maje ochoty zatanciovati, ale vôn tôlko pronizav jijiê pohladom. Vôn ne unasliêduvav jeji pohôdnoho charakteru i v dorozi vse nervovavsie. Babiny kary očy bliščali. Vona chitała hołovoju tudy-siudy i robiła vyhlad, što tanciuje ne vstajučy z krêsła. June Star skazała, kob postavili muzyku, pud jakuju možna było b vybivati rytm. Jeji mati vkinuła nastupnu monetu, automat zajhrav štoś žvaviêjše, a June Star vyjšła na seredinu sali i odtupała svôj vyučany taneć.

– Jakaja milutka diêvčynka! – skazała žônka Ryžoho Sama, oboperšysie ob pryłavok. – Ne chočeš byti mojoju dočkoju?

– Zaništo na sviêti! – skazała June Star. – Naveť koli b mniê davali milijona, ja ne stała b žyti v takôj budi! – vona pobiêhła na svojie mištie za stołom.

– Jakaja milutka diêvčynka! – povtoryła kobiêta, roztiahajučy huby v viêtnuj usmiêšci.

– Jak tobiê ne stydno! – prosyčała baba.

Vujšov Ryžy Sam i skazav žônci, kob perestała vyščyratisie nad pryłavkom i zaniałasie zamovoju siêtych ludi. Nohavici koloru khaki deržalisie na joho kłubach, pud rubaškoju povisav i hujdavsie, jak mišok z mukoju, žyvôt. Ryžy Sam pudyjšov do jich, siêv za susiêdnim stołom i vypustiv z horła spiêvny uzdych.

– Jak ne starajsie, tebe i tak obdurat, – skazav vôn i vyter počyrvoniêłe spočane licie załojmanoju chustočkoju. – Disiaka vže ne znaješ, komu viêryti, – dodav vôn. – Što, nepravdu ja kažu?

– Lude teper ne takije poradočny, jak koliś, – skazała baba.

– Na minułum tyžniovi zjavilisie ode dva mužyki, – skazav Ryžy Sammy. – Pudjiêchali chryslerom. Automobil stary, uže pojiêzdžany, ale poradočny. I mužyki tože vyhladali poradočno. Skazali, što praciujut u tertakovi, i ja dav jim nabrati benziny v borg. Skažête mniê, čom ja tak zrobiv?

– Bo viête dobry čołoviêk, – ne zadumujučysie odkazała baba.

– Tak, musit, vono i je, – skazav Ryžy Sam, jak buďto zdivovany siêtym odkazom.

Joho žônka prynesła zamovlane jiêdło, usiê pjať taliêrok zaráz i bez tacy – po dviê v odnôj rucie i odnu na zohnutum łôktiovi.

– Na ciêłum biêłum sviêti nema ni odnoji dušê, jakôj možna viêryti, – skazała vona. – Ni odnoji-odniutkoji, – povtoryła vona, divlačysie na Ryžoho Sammy.

– A viête čytali pro toho prostupnika, pro toho Odpada, kotory vtiôk z tiurmy? – zapytałasie baba.

– Ja b ni čutočki ne zdiviłasie, koli v vôn ode zjavivsie, – skazała kobiêta. – Počuje pro nas i zjavitsie ode odrazu. Počuje, de je choť dva centy v kasi, i zjavitsie odrazu…

– Chvatit, – skazav Ryžy Sam. – Idi prynesi siêtym ludiam coca-coli.

Kobiêta pujšła prynesti.

– Dobroho čołoviêka znajti ne lohko, – skazav Ryžy Sammy. – Žyti storaz strašniêj. Ja pomniu čas, koli čołoviêk vychodiv z domu i naveť dvery ne zamykav. Ne toje, što teper.

Ryžy Sam i baba rozhovorylisie pro koliśni liêpšy čas. Staraja skazała, što na jeji dumku vo vsiôm teperyšnium vinovata Europa. Vona skazała, što v Europi napevno dumajut, što my tut kačajemsie na hrošach, a Ryžy Sam pudtverdiv, što tak vony tam i dumajut, vona maje povnu raciju. Diêti vybihli na dvôr na slipušče soncie i stali divitisie na małpočku na merežkovum derevciovi meliji. Małpočka była zaniata łapaniom błoch na sobiê i kažnu ostorôžno rozkusuvała, buďto neviď-jaki prysmak.

Vony znov rušyli v dorohu v spekotne popołudnie. Baba klovała nosom i kažnu minutu pročynałasie od vłasnoho chropu. Pročnułasie napreč uže za Toomsboro i prypomniła sobiê staruju plantaciju po-susiêdśki, kotoru vona odviêdała koliś, jak šče ne była zamužom. Vona skazała, što vzdovš fasady doma stojali šêsť biêłych kolumnuv, a do jich veła dubova aliêja z dvoma derevjannymi altankami po bokach, de možna było posidiêti z kavaliêrom posli spaceru v parku. Vona dokładno pomniła, kudy treba było povernuti, kob dojiêchati do plantaciji. Vona znała, što Bailey ne schoče tratiti času, kob podivitisie na jakiś stary dôm, ale čym bôlš pro joho hovoryła, tym bôlš chotiêła pobačyti joho šče raz i proviêryti, čy tyje blizniačy altanki šče stojat. „U tôm domi była tajna skrytka, – skazała vona chitrovato; vona zołhała, ale jôj chotiêłosie, kob to była pravda. – Lude kazali, što koli tudoju prochodiło vôjśko Shermana, usio simiêjne serebro schovali v tôj skrytci i nikoli potum ne znajšli…”

– Oho! – vykryknuv John Wesley. – Davajte pojiêdemo tudy i podivimsie! Znajdemo tuju skrytku! Obstukajemo vsiê doski i znajdemo! Chto tam žyve? Kudy treba povernuti? Ej, tatu, čy ne možemo tudy povernuti?

– My nikoli ne bačyli doma z tajnoju skrytkoju! – pisknuła June Star. – Davajte pojiêdemo do doma z tajnoju skrytkoju! Ej, tatu, čy ne možemo pobačyti dôm z tajnoju skrytkoju?

– Zsiôl nedaleko, ja znaju, – skazała baba. – Jiêchati ne bôlš jak minut dvadčeť.

Bailey divivsie prosto pered sebe. Joho paščoka vyhnułasie pudkovoju.

– Niê, – skazav vôn.

Diêti stali hołositi i viščati, što chočut pobačyti dôm zo skrytkoju. John Wesley kopav nohoju v perednie sidzenie, a June Star povisła nad materoju i vperto nyła jôj v ucho, što vony nikoli ne bačat ničoho fajnoho, naveť na vakacijach, i nikoli ne mohut zrobiti ničoho po-svojomu. Małoje ditiatko rozpłakałosie, a John Wesley kopnuv u sidzenie tak môcno, što baťko odčuv udar u nyrkach.

– Dobre! – kryknuv baťko i zatrymav samochoda na okrajovi šosy. – Zamovknite vsiê! Zamovknite vsiê choť na minutu! Jak ne zamovknete, to naohuł nikudy ne pojiêdemo.

– Takaja pojiêzdka bude dla jich velmi poučalna, – skazała baba mimochodom.

– Dobre, – skazav Bailey. – Ale zapometajte sobiê: my zavernemsie i zrobimo takoje tôlko odin raz. To bude peršy i ostatni raz.

– Polovaja doroha, na jakuju treba povernuti, bôlš-menš milu zsiôl, – potłumačyła baba. – Ja zavvažyła, jak my minali.

– Polovaja doroha! – zastohnav Bailey.

Koli vony zavernulisie i jiêchali do toji stiênki, baba prypomniła sobiê šče inšy rečy pro dôm – hože okno nad paradnym uvochodom, kandelabr u siêniach. John Wesley skazav, što skrytka napevno v kominkovi.

– U dôm vujti ne možna, – skazav Bailey. – Ne znajemo, chto tam žyve.

– Jak vy budete hovoryti z hospodarami pered dveryma, ja obbihu dôm i vliêzu čerez okno, – zaproponovav John Wesley.

– Nichto ne vyjde z samochoda, – skazała joho mati.

Vony povernuli z šosy i samochod začav pudskakuvati na polovôj dorozi v chmary čyrvonoji pylavy. Baba vspomniła, jak raniêj, koli šče ne było moščanych dorôh, za deń projizdžali ne bôlš čym trydceť mil. Stiênka išła sered zhôrkuv i na jôj popadalisie nespodiêvany vyjamki posli doščôv i krutyje povoroty na nasypach. Vony raz-po-raz to pudymalisie to na zhôrok, z jakoho na mnôho mil kruhom było vidno sini verški derevôv, to opuskalisie v čyrvonu kotlinu, nad jakoju uzvyšałasie pokryta pylavoju derevina.

– Jak toj dôm ne pokažetsie čerez minutu, – skazav Bailey, – ja zavernusie.

Doroha vyhladała tak, jakby po jôj ne jiêzdili prynajmi kilka miêseciuv.

– Uže nedaleko, – skazała baba, ale jak tôlko vona siête promoviła, jijiê pronizała strašna dumka. Dumka zbentežyła jijiê natôlko, što krov pryliła do jeji licia, očy rozšêrylisie, a noha pudskočyła i šturchonuła valizu. Jak tôlko valiza zvoruchnułasie, gazeta, jakaja prykryvała košôłku, pudniałasie z vurkotom i Pitty Sing, kôt, skočyv na pleče Bailey’a.

Diti kinuło na pomôst, jich materu, kotora prytiskała do hrudi nemovlatko, vykinuło čerez dvery na dvôr, a staruju špurnuło na perednie sidzenie. Samochod perevernuvsie i odnym bokom zaklinovavsie v nevelikum jarovi koło dorohi. Bailey ostavsie sidiêti za kirovnicioju, joho šyju husenicioju obvinuv kôt – zviêr z šerstioju v šary smuhi, šyrokoju biêłoju mordoju i ohońkovym nosom.

Jak tôlko diêti perekonalisie, što mohut vorušyti rukami i nohami, vony vykarabkalisie z automobila z krykom: „My miêli vypadok!” Baba, skurčyvšysie pud rozdiêlčoju tablicioju, miêła nadiêju, što jijiê poraniło, bo tohdy Bailey ne zmože odrazu vyliti na jijiê svôj hniêv. A strašna dumka, jakaja pryjšła jôj u hołovu pered vypadkom, była takaja: dôm, kotory vona tak žyvo pomniła, byv ne v Džordžyji, a v Tenesi.

Bailey oboma rukami odorvav kota od svojoji šyji i špurnuv čerez okno, lasnuvšy jim u sosnu. Potum vyliz z auta i pošukav očyma žônku. Vona sidiêła, opirajučysie plečyma ob schił čyrvonoho vypołoskanoho doščami jaru i trymajučy płačušče nemovlatko; pleče v jijiê było złomane, na tvarovi tiahnuvsie dovhi rozrêz, ale ničoho bôlš. „My miêli vypadok! – kryčali diêti z šalonoju osołodoju.

– Ono nikoho ne zabiło, – skazała rozčarovana June Star, koli baba vykarabkałasie z auta i odyjšła od joho nakulhujučy. Babin kapeluš deržavsie hołovy na špilci, ale joho załomany bereh storčav pud ostrym uhłom, a bukietik fijołkuv povis nad uchom. Bailey i baba tože prysiêli v jarovi, kob pryjti v sebe. Usiê troje dryžali od šoku.

– Možlivo, bude projizdžati jakiś samochod, – skazała neviêstka ochrypłym hołosom.

– Zdajetsie, ja sobiê štoś poškodiła, – skazała baba, prytiskajučy rukoju bôk, ale nichto jôj ne odkazav. U Bailey’a laskali zuby. Na jôm była žovta rubaška navypusk z jaskravosinim vzorom z papuguv; joho tvar byv ne menš žovty, čym papugi. Baba vyryšyła ne hovoryti, što toj dôm u Tenesi.

Doroha išła metra puvtora nad jimi, tak što vony bačyli tôlko verški derevôv po druhuj storoniê. Za jarom, u kotorum vony sidiêli, tože byv liês, vysoki, temny i husty. Minuli kilka minut i vony zobačyli na odnôm zo zhôrkuv samochoda, jaki spuskavsie v jichniu storonu velmi pomału, jakby tyje, kotory v jôm sidiêli, rozhladali jich. Baba vstała i rozpačno zamachała rukami, kob prytiahnuti jich uvahu. Samochod daliêj jiêchav pomału, schovavsie za povorotom, pojavivsie znov i šče pomaliêj pudniavsie na zhôrok, z jakoho vony zvalilisie. To byv velizny čorny i poobivaty automobil, podôbny do katafalka. U jôm sidiêli try mužčyny.

Auto zatrymałosie dokładno nad jich hołovami, kirovcia ustavivsie na jich tverdym neproniklivym pohladom i movklivo divivsie kilka minut. Potum odvernuvsie do svojich tovaryšuv, skazav štoś puvhołosom, i vony vyjšli z samochoda. Peršy z jich okazavsie tłustym chłopciom u čornych nohaviciach i čyrvonuj pudkošulci, na kotoruj byv rysunok serebranoho žerebcia. Chłopeć zajšov jich z pravoji storony i stav divitisie, pryodkryvšy rot u jakôjś neokreslanuj usmiêšci. Toj druhi byv u vyjśkovych nohaviciach i sinium połosatum płaščovi, a hłuboko nasunuty na hołovu šary kapeluš zakryvav bôlšu časť joho licia. Vôn pomału zajšov jich z liêvoji storony. Obadva movčali.

Kirovcia vyliz z samochoda, stav koło joho i daliêj divivsie na jich. Vôn byv starêjšy za tych dvoch. Joho vołosy vže začynali siviêti, a okulary v serebranuj opravi nadavali jomu vyhlad učanoho čołoviêka. Joho dovhi tvar byv môcno pomorščany; na mužčyni ne było ni rubaški, ni soročki. Vôn byv odiahnuty v tiêsny džynsy, a v rukach trymav kapeluša i pistoleta. Tyje dva chłopci tože byli uzbrojany.

– My miêli vypadok! – zakryčali diêti.

Baba miêła divne vraženie, što vona znaje čołoviêka v okularach. Joho tvar byv znakomy, buďto vona znała joho ciêłe žycie, ale ne mohła zhanuti, chto vôn. Mužčyna odyjšov od samochoda i stav spuskatisie po schiłovi, stupajučy obačlivo, kob ne poslizgnutisie. Vôn byv obuty v koryčniovo-biêły tufli, škarpetok na jôm ne było, joho kôtniki byli čyrvony i chudyje.

– Dobry deń! – skazav vôn. – Baču, vas tut trochi porozkidało.

– My perevernulisie dva razy! – skazała baba.

– Tôlko raz! – popraviv vôn. – My bačyli. Zahlań u mašynu, Hiram, podivisie, čy vona pojiêde, – skazav vôn ticho chłopciovi v šarum kapelušovi.

– Našto vam pistolet? – spytavsie John Wesley. – Što viête budete z jim robiti?

– Pani, – skazav čołoviêk do matery, – pokličte małych i skažête jim siêsti koło vas. Diêti mene tôlko nervujut. Ja choču, kob vy vsiê sidiêli razom tam, de vy teperka.

– Čoho viête nam kažete, što robiti? – spytałasie June Star.

Zzadu jich, jak čorna zviryna pašča, zijav liês.

– Chodiête siudy, – skazała jichnia mati.

– Posłuchajte, – raptom odozvavsie Bailey. – My popali v bidu. My popali v…

Tut baba vykryknuła. Vona pudchvatiłasie na nohi i vbiła svôj pohlad v starêjšoho mužčynu.

– Viête budete Odpad! – skazała vona. – Ja puznała vas od razu!

– Tak, mamočka, – skazav čołoviêk, zlohka vsmichajučysie, jakby jomu było pryjemno, što joho znajut. – Ale dla vas vsiêch było b lepi, koli b viête, pani, mene ne puznali.

Bailey rêzko povernuv hołovu i tak obłajav svoju materu, što naveť diêti zumiêlisie. Staraja začała płakati, a Odpad počyrvoniêv.

– Pani, ne rozstrojujteś, – skazav vôn. – Časom mužčyna skaže takoje, čoho i ne dumaje. Vôn napevno ne chotiêv vas tak nazvati.

– Viête ž ne budete zabivati damu, pravda? – skazała baba, vyniała čystu chustočku z mankieta i stała osušuvati očy.

Odpad kołupnuv velikim palciom nohi zemlu, zrobiv u jôj małuju dyrku, potum zasypav jijiê.

– Mniê ne chotiêłosie b, – skazav vôn.

– Posłuchajte, – baba čuť ne kryčała, – ja znaju, što viête dobry čołoviêk. Viête ne vyhladajete na čołoviêka z prostoho narodu. Ja znaju, što viête z poradočnoji simjiê.

– Tak, mamočka, – skazav vôn. – Bôlš poradočnych na sviêti ne byvaje. – Vôn usmichnuvsie, pokazujučy radok krêpkich biêłych zubôv. – U Boha ne było bôlš poradočnoji kobiêty za moju mati, a v mojoho baťka sercie było z čystoho zołota, – skazav vôn. Chłopeć u čyrvonuj podkošulci stav za jimi, prytiskajučy pistolet do kłuba. Odpad prysiêv napočypki. – Pryhlań za diťmi, Bobby Lee, – skazav vôn. – Ty znaješ, što vony mene nervujut. – Vôn podivivsiê na vsiêch šestioch, stisnutych u kučci pered jim, i vyhladav na zbentežanoho, jakby ne znav, što šče jim skazati. – Na nebi ni odnoho obołočka, – zavvažyv vôn, pudnimajučy zrôk. – Soncia ne vidno, ale ja tože ne baču ni odnoho obołočka.

– Tak, choroša pohoda! – skazała baba. – Posłuchajte, – skazała vona. – Viête ne povinny nazyvati sebe Odpadom, bo ja znaju, što v hłubiniê dušê viête dobry čołoviêk. Ja po vas siête baču.

– Ticho! – hyrknuv Bailey. – Ticho! Usiê zamovknite i dajte mniê povesti siête diêło! – Vôn prysiêv napočypki, jak bihun pered startom, ale ne vorušyvsie z miêstia.

– Spasibo za dobre słovo, pani, – skazav Odpad i ručkoju pistoleta narysovav na zemliê kružok.

– Za puv hodiny možna siêty samochod naładiti, – skazav Hiram z-pud pudniatoho kapota.

– Dobre, ale vperuč vy z Bobby Lee voźmiête joho i jich chłopčyka i zvodiête jich u toj lisok, – skazav Odpad, pokazujučy na Bailey’a i Johna Wesley’a. – Chłopci majut do vas prôśbu, – skazav vôn do Bailey’a. – Ne zachočete pruhulatisie z jimi v toj lisok?

– Posłuchajte, – začav Bailey, – my tut popali v strašnu bidu! Nichto ne choče siêtoho poniati, – joho hołos obłamavsie. Očy byli takije jaskravo sini, jak papugi na joho rubašci, i vôn ne vorušyvsie z miêstia.

Baba pudniała ruku popraviti kapeluša, jak buďto zbirałasie pujti z synom u liês, ale bereh kapeluša odorvavsie i ostavsie v jeji ruciê. Vona chvilinku diviłasie na joho, potum upustiła na zemlu. Hiram pudderžav Bailey’a za łôkoť, nibyto pomohav staromu čołoviêkovi. John Wesley schvativ baťka za ruku, za jimi pujšov Bobby Lee. Vony dojšli do liêsa i koli byli na samum joho temnum okrajovi, Bailey odvernuvsie i, včepivšysie v hoły šary stvôł chvoji, kryknuv: „Mamo, ja nebavom vernusie, ždi mene!”

– Voročajsie v siêtu samu minutu! – kryknuła baba, ale mužčyny vže schovalisie v liêsi.

– Bailey, synok! – poklikała baba tragičnym hołosom, ne zvodiačy zroku z Odpada, kotory po-raniêjšomu sidiêv napočypki pered joju. – Ja znaju, što viête dobry čołoviêk, – skazała vona odčajno. – Viête ne z prostoho narodu.

– Niê, nedobry ja čołoviêk, – skazav Odpad po chvilini, jakby dbajno obdumavšy jeji słova, – ale i ne samy najhôršy na sviêti. Môj tato hovoryv, što ja z inšoji porody, čym mojiê braty i sestry. Diêło v tôm, kazav tato, što odny ciêłe žycie prožyvut i ne zapytajutsie našto, a inšym musovo znati našto, i siêty mały same z takich. Jomu treba sovati nôs usiudy! – Odpad nałožyv na hołovu svôj čorny kapeluš, pudniav zrok na babu, potum odvjôv joho vhłub liêsa, buďto znov čymś zbentežyvsie. – Vybačajte, damy, što ja sidžu pered vami bez rubaški, – skazav vôn, lohko zhorbivšy plečy. – My zakopali našu odežu, u jakôj utekli, a teper chodimo aby v čôm, poka ne rozžyvemsie liêpšym. Siête na nas my pozyčyli od ludi, kotorych vstrêtili.

– Usio v poradku, – skazała baba. – U Bailey’a, možlivo, je zapasnaja rubaška.

– Potum podivimsie, – skazav Odpad.

– Kudy vony joho poveli? – visknuła neviêstka.

– Môj tato tože byv mužyk što treba, – skazav Odpad. – Ničoho na joho ne mohli znajti. Vôn nikoli ne miêv diłôv z vładami. Umiêv ładiti z jimi po-dobromu.

– Viête tože mohli b stati čestnym čołoviêkom, koli b tôlko poprobuvali, – skazała baba. – Podumajte, jak čudiesno było b osiêsti deś i zažyti spokôjno, ne dumajučy, što chtoś honitsie za toboju ciêły čas.

Odpad daliêj kołupav u zemliê ručkoju pistoleta, jak buďto obdumuvav babiny słova.

– Tak, mamočka, chtoś ciêły čas honitsie za toboju, – ticho skazav vôn.

Baba, jakaja stojała i diviłasie na joho zverchu, zavvažyła, jakije chudyje v joho łopatki.

– Čy viête koli-leń molitesie? – zapytała vona.

Vôn pokrutiv hołovoju. Vona zobačyła tôlko, jak zakołychavsie joho čorny kapeluš nad łopatkami.

– Niê, mamočka, – skazav vôn.

U liêsi rozdavsie vystrył, za jim druhi. I znov nastupiła tišyna. Staraja rêzko obernuła hołovu: vona včuła, jak po verškach dereviny dovhim zadovolanym uzdychom proletiêv viêtior.

– Bailey, synok! – poklikała vona.

– Koliś ja chodiv jakiś čas sered ludi i spivav psalmy, – skazav Odpad. – Čym tôlko ja ne byv. Słužyv u armiji, na sušy i na mory, doma i za hranicioju, dva razy byv žonaty, praciovav i v pochoronnum bjurovi, i na kolijiê, orav matulu-zemlu, popav u tornado, raz bačyv, jak čołoviêka žyvciom spalili, – i vôn podivivsie na materu i dočku, kotory sidiêli prytisnuvšysie odna do odnoji z pobiliêłymi tvarami i sklanymi očyma. – Ja bačyv naveť, jak kobiêtu zachvostali nasmerť, – skazav vôn.

– Moliêtesie, moliêtesie, – začała baba, – moliêtesie, moliêtesie…

– Ja ne pomniu, kob u ditinstvi ja byv złym chłopciom, – skazav Odpad čuť ne mirotvôrnym hołosom, – ale deś po dorozi ja stupiv ubôk i mene posadili v tiurmu. I pochovali tam žyvciom, – vôn pudniav očy na babu, ne dajučy jôj odvernuti zroku.

– Same tohdy viête povinny byli načati molitisie, – skazała vona. – Što viête zrobili, koli peršy raz popali v tiurmu?

– Povernešsie napravo – pered toboju stina, – skazav Odpad, znov pudniavšy zrôk na bezobołočne nebo. – Povernešsie naliêvo – tože stina. Hlaneš uverch – tam połap, hlaneš uspôd – tam pomôst. Ja vže zabyv, mamočka, što ja zrobiv. Ja tam sidiêv i sidiêv, probujučy vspomniti, što takoje ja zrobiv, ale tak i ne vspomniv do disiêjšoho dnia. Raz na jakiś čas zdavałosie mniê, što zaraz vspomniu, ale tak i nikoli ne vspomniv.

– Može byti, vony posadili vas pomyłkovo, – nepevno skazała staraja.

– Niê, mamočka, – skazav vôn. – To ne była pomyłka. Vony miêli na mene papery.

– Viête, napevno, štoś ukrali, – skazała vona.

Odpad kryvo vsmichnuvsie.

– Ni v koho ne było toho, čoho mniê chotiêłosie, – skazav vôn. – Mniê doktor od hołovy skazav u tiurmie, što mene posadili za toje, nibyto ja zabiv svojoho baťka, ale vôn łhav. Môj baťko vmer of hišpanki šče v deveťsot devetnadcetum, i ja do siêtoho ne miêv nijakoho diêła. Joho pochovali v Mount Hopewell na mohiłkach baptystuv, možete tudy pojiêchati i sami pobačyti.

– Koli b viête molilisie, – skazała staraja, – Isus pomôh by vam.

– Vaša pravda, – skazav Odpad.

– Nu to čom viête ne molilisie? – zapytałasie vona, dryžučy od nespodiêvanoho zachvatu.

– Mniê ne treba ničyjoji pomoščy, – skazav vôn. – Ja sam sobiê daju rady.

Bobby Lee i Hiram lohkoju pochôdkoju vyjšli z liêsa. Bobby Lee vołôk za soboju žovtu rubašku z jaskravymi sinimi papugami na jôj.

– Kiń mniê siêtu rubašku, Bobby Lee, – skazav Odpad. Rubaška poletiêła v joho storonu i opustiłasie na joho plečê, i vôn natiahnuv jijiê. Baba ne zmohła b skazati, što napominaje jôj siêta rubaška. – Niê, pani, – skazav Odpad, zastibajučysie. – Jak ja dumaju, tut diêło ne v złočyni. Što ne zrobiš, zabješ čołoviêka, kolaso z samochoda znimeš – usio rômno potum zabudeš, što ty zrobiv, ale karu i tak poneseš.

Mati začała tiažko dychati, jakby jôj ne chvatało poviêtra.

– Pani, – poprosiv Odpad, – projdiêtesie z vašoju diêvčynkoju v liês, Bobby Lee i Hiram provedut vas do vašoho muža.

– Tak, spasibo, – skazała mati słabym hołosom. Jeji liêva ruka povisała bezdopomôžno, pravoju vona trymała nemovla, jakoje jakraz zasnuło.

– Pomožy dami, Hiram, – skazav Odpad, bačačy, jak tiažko kobiêta pudnimajetsie po schili. – A ty, Bobby Lee, voźmi diêvčynku za ruku.

– Ja ne choču trymati joho za ruku, – skazała June Star. – Vôn podôbny do sviniê.

Tłusty chłopeć počyrvoniêv, zasmijavsie, schvativ jijiê za ruku i potiahnuv u liês za jeji materoju i Hiramom.

Ostavšysie z Odpadom odna, baba počuła, što jijiê pokidaje hołos. Na nebi ne było ni obołokuv, ni soncia. Kruhom ne było ničoho kromi liêsa. Vona chotiêła skazati jomu, kob vôn molivsie. Vona odkryvała i zakryvała rot kilka razy, poka dała rady štoś vymoviti. Nakuneć jôj udałosie počuti svôj hołos: „Hospoď Isus, Hospoď Isus” – vona chotiêła skazati „Hospoď Isus vam pomože”, ale promoviła siête tak, jakby kohoś klała.

– Tak, mamočka, – skazav Odpad, nibyto potatakujučy jôj. – Isus usio perevernuv dohorê nohami. Z Jim było podôbno, jak i zo mnoju, choť Vôn nikomu zła ne robiv, a ja robiv, i vony siête odin raz dokazali, bo miêli papery na mene, choť tyje papery, – skazav vôn, – mniê nikoli ne pokazali. Tomu ja teper usio pudpisuju. Ja postanoviv davno tomu: zavedi svôj pôdpis i pudpisuj usio, što ty zrobiv, i pokidaj sobiê kopiju. Tohdy budeš znati, što ty zrobiv i zmožeš porumniati złočyn z karoju i na samy kuneć zmožeš dokazati, što tebe pokarali nespravedlivo. Ja nazvav sebe Odpadom, – skazav vôn, – tomu što odpav od usiêch na siêtum sviêti i ne mohu poniati, jak toje, što ja zrobiv, stosujetsie do mojoji kary.

Z liêsa doletiêv pronizlivy kryk, za jim počuvsie vystrył.

– Jak viête dumajete, čy spravedlivo, koli odnoho karajut ne znajučy miêry, a inšoho ne karajut naohuł?

– Hospodi Isuse! – vykryknuła staraja. – U vas dobra krov! Ja znaju, što viête ne pudnimete ruki, kob zastrêliti damu! Ja znaju, što viête z poradočnoji simjiê! Moliêtesie! Hospodi Isuse, viête ž ne možete zastreliti damu! Ja oddam vam usiê svojiê hrošy!

– Pani, – skazav Odpad, divlačysie mimo jijiê na liês, – chto koli takoje čuv, kob pokojnik davav chabora mohilščykovi?

Rozdalisie šče dva vystryły, i baba pudniała hołovu jak sprahła vody staraja indyčka i poklikała: „Bailey, synok!” – buďto v jijiê rozorvałosie sercie.

– Tôlko Isus môh voskrešati mertvych, – protiahuvav Odpad, – ale i Jomu ne treba było siêtoho robiti. Vôn perevernuv usio dohorê nohami. Koli Vôn robiv tak, jak Vôn kazav, tohdy tobiê ne ostajetsie ničoho inšoho, jak kinuti vsio i iti za Jim. A koli Vôn tak ne robiv, tohdy tyje ličany hodiny, jakije pryznačyli tobiê prožyti, možna prožyti v liêpšy sposub – zabivajučy ludi, palačy jich domy abo roblačy jim inšy paskudstva. Ničoho pryjemniêjšoho za paskudstvo nema, – skazav vôn hołosom, kotory byv podôbny do ryčania.

– A može vôn i ne voskrešav mertvych, – proburmotała staraja, ne preč ponimajučy, što hovoryt, i odčuvajučy taki zavorôt u hołoviê, što až siêła v jarovi na pudobrany pud sebe nohi.

– Mene tam ne było, tomu ne mohu skazati, voskrešav čy niê, – skazav Odpad. – Ale ja chotiêv by tam byti, – skazav vôn, stuknuvšy kułakom u zemlu. – Po spravedlivosti ja povinion byv tam byti, tohdy b ja siête znav. Posłuchajte, pani, – skazav vôn pisklivym hołosom, – koli b ja tam byv, ja b znav i teper ne byv by takim, jakim ja stav.

Zdavałosie, što joho hołos v kažnuj chvilini može zorvatisie, i v hołoviê staroji projasniłosie na moment. Vona zobačyła joho vykryvlane licie koło svojoho i podumała, što vôn zaraz zapłače. Vona proburmotała: „Ty ž mniê syn. Ty odin z mojich diti!” Vona vytiahnuła ruku i dotknuła joho pleče. Odpad odskočyv, jakby joho vkusiła zmija, i vystryliv babi v hrudi try razy. Potum połožyv pistaleta na zemlu, zniav okulary i stav jich protirati.

Hiram i Bobby Lee vernulisie z liêsa i stali na okraji jara podivitisie na babu, kotora puv sidiêła i puv ležała v kalužyni kroviê, po-diêtśki pudobravšy pud sebe nohi, i vsmichałasie do bezobołočnoho neba.

Bez okularuv očy Odpada, z čyrvonymi obvodkami i vodianisty, vyhladali bezoborônno.

– Zaberête jijiê i kińte tudy, kudy kinuli inšych, – skazav vôn i pudchvativ na ruki kota, kotory tersie ob joho nohu.

– Bołbotunka z siêtoji staroji, pravda? – skazav Bobby Lee, spovzajučy v jarok z pryspiêvom.

– Vona była b dobroju kobiêtoju, – skazav Odpad, – koli b u jijiê strylali v kažnu minutu jeji žycia.

– Tože mniê pryjemnosť! – skazav Bobby Lee.

– Zatknisie, Bobby Lee, – skazav Odpad. – U žyciovi nema pryjemnosti.