Nema, musit, druhoho takoho čołoviêka v Pôlščy, kotory by viêdav tôlko pro historyju našoho „ruśkoho Pudlaša”, kôlko viêdaje Dorofiêj Fijonik z Biêlśka — historyk i etnograf, vydaveć i autor, zasnovalnik Muzeju Małoji Baťkuvščyny v Studzivodach i naohuł, jak pišut pro joho v Wikipedyji, animator biłoruśkoji kultury na Pudlašy. Siêta joho oboznanosť u našuj regijonalnuj historyji potverdžujetsie šče raz u dvoch knihach, kotory vyjšli ostatnim časom u zasnovanuj Dorofiêjom Fijonikom seryji „Historia i kultura podlaskich Białorusinów”. Ja maju na vvazi „Biêlśki Sojm Veliki Roku Božoho 1564” (2014) i „Mista v historyji i kultury pudlaśkich biłorusuv” (2013).
Kniha „Biêlśki Sojm Veliki Roku Božoho 1564”, napisana razom z biłoruśkim historykom z Horodni Hienadziom Siemienčukom (teksty v knizi na troch movach: pudlaśkuj, biłoruśkuj i pôlśkuj), pryhaduje najbôlš znakomitu kartu historyji Bielśka — u siêtum miêsti v červeni i lipeni 1564 roku projšov Veliki Sojm Velikoho Kniastva Litovśkoho. Najvažniejšym dokumentom, pryniatym na tôm zjiêzdi šlachty i magnatuv VKL i pudpisanym korolom i velikim kniaziom Žygimontom Augustom, byv Biêlśki pryvilej, kotory, sered inšoho, zatverdžuvav druhu (pošêranu i pohłublanu) versiju Statutu VKL i davav litovśkuj šlachti pravo vybirati tak zvany zemśki sudy podług pôlśkoho vzoru.
Biêlśk na toj čas, jak ociênujetsie, môh miêti koło 4,5 tysiačy žyteluv. Na Sojm mohło zjiêchatisie kilka tysiač ludi (litovśki veliki pany — Radziviły, Chodkievičy, Tyškievičy, Sapiêhi, Słućki, Vołovičy, Ostrôžśki — pryjiždžali na takije imprezy z kupami słužby i prydvôrnych). Tak što možna sobiê ujaviti, jakoju podiêjeju dla bilščanuv byv toj Sojm i kôlko liêt potum vony joho vspominali. Tym bôlš, što odrazu pośli Sojmu zhorêv Biêlśki zamok, i do diś dnia nichto tołkom ne znaje, ni de vôn stojav, ni jak vôn vyhladav.
Biêlśk byv bohatym miêstom u Velikum Kniastvi. Jak piše Dorofiêj Fijonik, u 1561 roci Biêlśk byv obovjazany vnesti do deržavnoho skarbu taki podatok (1000 kôp hrošy), jaki vnosili Kijev, Mohilev abo Horodnia. Nu i naohuł siêm pudlaśkich mistôv na toj čas vnosili četverť podatkuv VKL. Až divo bere, de podiêłasie taja pudlaśka predprymalnosť, i čom teper Pudlaše je takim zadupjom, i ekonomičnym, i vsiakim inšym...
Kniha „Mista v historyji i kultury pudlaśkich biłorusuv” pryhaduje malovničy karty historyji našoho regijonu, rozpisanoji na osôbny povjatovo-gminny oseredki. Našy mista na Pudlašy nabyli svojiê miêśki prava v 15-m i 16-m stoliêtijach: Miêlnik — 1440 (1501); Biêlśk — 1495; Dorohičyn — 1498; Boťki — 1509; Narva — 1515; Miliêčyčy — 1516; Kliščeli — 1523; Simjatyčy — 1542; Vôrla — 1618. Nekotory z jich ne vderžali svoho horodśkoho statusu do disiêjšoho dnia: Miliêčyčy, Miêlnik, Boťki i Narva stratili siêty status v mižyvojennuj Polščy; Vôrla — šče v druhuj połovini 19-ho stoliêtija. Kliščeli perestali byti horodom u 1950-m roci i stali jim znov u 1993-m.
Usiêm tym, chto vrodivsie na Pudlašy v simjiê „ruśkoji tradyciji”, ja horačo rekomenduju nabyti siêty dviê knihi. Vony rozkazujut mnôho takoho, čoho my ne doznajemsie z vydaniuv pôlśkich autoruv (naprykład, z knihi: Adam Czesław Dobroński, „Miasta województwa podlaskiego”). Tomu što pôlśkim autoram ne zaležyt, kob ne toje što pudkreśluvati, ale naohuł odznačati prysutnosť „ruśkich” u historyji Pudlaša. De-ne-de u Dorofiêja Fijonika možna zavvažyti odvorôtnu tendenciju — jak pravosłavny autor, vôn naohuł tôlko biêhło zhaduje pro „unijaćku epochu” v našuj historyji, ličacy jijiê, jak bôlšosť našych ortodoksijnych autoruv, čuť ne całkom „pôlśkim” nasliêdstvom, kotore ni tohočasnym rusinam, ni spuvčasnym biłorusam u porumnani z 16-m stoliêtijom — zołotym viêkom ruśkoji kultury na Pudlašy — ničoho istôtnoho ne prynesło.
Obiêdvi knihi vydatno ilustrovany historyčnoju ikonografijeju i vydany na vysokum poligrafičnum urovni (ja ne pryhanu ni odnoho našoho biłoruśkoho vydania v bliźkum abo dalekum minułum takoho urovniu). Tomu z prykrostieju dovoditsie pud koneć odznačyti, što pravopisny uroveń pudlaśkoho tekstu poka ne dotiahuje do technično-mastaćkoho urovniu oboch knih.
Mnôho v teksti Dorofiêja Fijonika pravopisno sprečnych praviłuv i hramatyčnoji neposlidôvnosti, pro što vže ja pisav raniêj u inšych mistiach. I šče moja najhołovniêjša pretenzija do autora, kotoru ja vykazav uže 10 liêt tomu i povtoraju čas od času — kôlko pudlaśkich čytačôv mołodoho pokoliênia (15-25 liêt) tak napravdu svobôdno pročytaje diś kiryličny tekst? Komu na samum diêli adresujutsie siêty popularnonaukovy knihi — mojomu pokoliêniovi 50-liêtnich? Kirylicia na Pudlašy diś chutčej odtiahaje mołodych ludi od tekstu, čym prytiahaje. Naveť tych z universytećkoju edukacijeju.
Ja rozumiêju, što dla vydavcia, kotory vydaje knihu za hrošy ne z ułasnoji kišeni, a za deržavny grant, sprava toho, čy chtoś joho knihu pročytaje — druhoradna. Važny sam fakt vydania i toje, što pročytaje knihu choč kilka čołoviêk. Koli knihu ne rozkuplat, to možna rozdati jijiê zadarmo. Abo i pokinuti na puddašy, chaj valajetsie. Ale dla kohoś, chto vydaje knihu za vłasny hrošy, sprava, čy chtoś jijiê schoče kupiti i pročytati — peršoradna. Bo taki vydaveć choče vernuti sobiê prynajmi vkładiany v vydanie hrošy. Tomu i sprava azbuki v pudlaśkomovnuj knizi maje dla joho peršoradne značenie.
