Jak daleko siahaje naša pudlaśka simiêjna pameť? Jak dumaju, ne dalej, čym do počatku XX viêku. Možlivo, u koje-koho v simjiê zachovalisie dokumenty abo jakijeś zapiski z času carśkoji Rosiji. Možlivo, sto na pudstavi takich dokumentuv možna doznatisie, jak nazyvalisie simiêjny predki, kotory žyli v XIX stoliêtiji. Ale, jak mniê zdajetsie, naša pryvatna pameť naohuł obryvajetsie na didach i pradidach, kotory žyli na perełomi XIX i XX vikôv.
U mene simiêjna pameť obryvajetsie na pradidovi Łukijanovi, kotory vmer u 1917 roci. U 1973 roci (koli ja z Lachôv chodiv do vośmoji klasy škoły v Horodčyni) zhorêła naša parafijalna cerkva v Klenikach (pobudovana v 1883 roci), a razom z jeju i parafijalny metrykalny knihi. Propała bodaj čy ne odina možlivosť doznatisie, jak nazyvalisie lude v parafiji, kotory rodilisie, žyli i vmirali pered nami.
Ale pro Kleniki zostalisie velmi cikavy viêsti v peršuj biłoruśkuj gazeti – „Našuj Nivi” – kotora vychodiła v Vilni v 1906-1915 litach. U 1887-1915 litach nastojatelom cerkvy Voznesiênia Hospodnioho v Klenikach byv Ivan Chlebcevič, batiuška zo Słonimšcyny. Joho syn, dijač biłoruśkoho odrodženśkoho ruchu Jevhienij Chlebcevič (1884-1953), provjôv u Klenikach svoje diêtstvo i mołodosť. U 1907-1913 litach Jevhienij Chlebčevič dosyłav u „Našu Nivu” korespondenciji z žycia v Klenikach i nekotorych inšych vjoskach koliśnioho Biêlśkoho poviêtu Hrodenśkoji huberni, pudpisujučy jich najčastiêj jak „Халімон с-пад Пушчы”. U mene je faksymilne vydanie „Našoji Nivy” za 1909 rôk, kotore mniê vdałosie kupiti deś na počatku 1990-ch liêt. U siêtum ročnikovi je kilka napravdu vartych uvahi dopisuv z Klenik. Okazujetsie, Kleniki sered inšych sełuv Biêlščyny v 1909 roci byli, koli možna tak skazati, centrom osviêty i kultury. Ja postanoviv perepisati kilka tych dopisuv (ciêłych abo v fragmentach) dla siêtoho bloga (zachovujučy oryginalny pravopis „Našoji Nivy” z 1909 roku, razom z pomyłkami druku).
1. „Наша Ніва”, Nr 1, 1 (14) январа 1909 г.
З. Гродзеншчыны. (...) Шмат дзе ў нашай губерні, ў тых месцох, дзе мужыкі за апошніе годы не спалі, а да ўсяго прыглядаліся і прыслухіваліся, – яны супольнымі сіламі пазавадзілі ў сваіх вёсках бібліотэкі-чытальні. Гэтак яны аткрылі ў вёсках: Жыровицы Слонімскага павэту, Дубічы, Хленікі, Шчыты, пмелево – Брэсц. бав. і Крунчыцы Ко- Крынскаго павету [tut napevno pomyłki v naborovi tekstu v drukarni – JM]. А мужыкі з вёсак: Орля, Вітово, Ступнікі, Тросьцяніца, Ройск ужо пастанавілі так сама пааткрываць у сябе бібліотэкі-чытальні ды паслалі прашэньня губэрнатору.
Як ідуць і ўзрастаюць у нас бібліотэкі, паказывае добра Остромэчэуская бібліотэка [Ostromečevo – seło v koliśnium Berestiêjśkum poviêti, nini v Berestiêjśkum rajoni Berestiejśkoji oblasti Biłorusi – JM], каторая ў 1907 гаду лічыла 156 чытацелёў, а цяпер ужо лічыць 224. За гэтые два гады бралі чытаць кнігі 2 тысячы 403 разоў. Ізноў жэ Кленікская бібліотэка, каторая мае якіх 30 – 40 руб. дый тая ўжо лічыць каля тысячы розных кніг і 135 чалавек чытацелёў-мужыкоў.
За бібліотэкара ў ёй выбраны мужык Грыгор Феодорук, каторы дарма, без ніякой карысьці для сябе, дае кватэру пад бібліотэку і вядзець усе рахункі. Мужыкі падтрымываюць яе так сама, як толькі могуць. Напрыклад, зьбілі яны дзьве шафы з сабраных па весцэ досак дый пастанавілі даваць на бібліотэку усе грошы, якіе атрымаюць за рыбу з свайго озера. Шчытоуская бібліотэка ўжо мае 700 кніг у акладках і 134 рублі 84 капейкі. У ёй бяруць кнігі 134 чытацелі. На Дубічскую даюць кожны год па 55 рублёў, і ўжо яна лічыць 200 кніг у акладках, дый чытацелёў мае 135 чалавек. Запраўляюць ёй толькі самы мужыкі. Крупчыцкая бібліотэка, што летась мела 45 рублёў, мае ўжо 578 кніг у акладках і 63 чытацелёў. (...) Халімон с-пад Пушчы
Komentar
Zrozumiêło, što klenićkich ludi namoviv załožyti svoju biblijoteku-čytalniu ne chto inšy, jak batiuška Ivan Chlebcevič. Nikoho inšoho, chutčêj za vsio, lude ne posłuchali b, i nichto inšy v Klenikach, jak batiuška i joho dva syny, Jevhienij i Vołodimir, siêtym ne zajmavsie b. Zakładanie biblijotekuv-čytalniuv po sełach i vjoskach Rosijśkoji imperyji było tohdy ohulnoju osviêtnoju tendencijeju, kotoru môcno stymulovav testament Fłorentija Pavlenkova (1839-1900), rosijśkoho vydavcia tanioji i popularnoji knižki. Od 1901 do 1911 roku za kapitał, jaki pokinuv po sobiê Pavlenkov, u 53 rosijśkich huberniach byli odčyniany 2 tysiačy bezpłatnych biblijotek-čytalniuv. Do Klenik hrošy Pavlenkova, jak zdajetsie, ne dojšli (u kažnum razi, „Naša Niva” ničoho pro siête ne zhaduje).
2. „Наша Ніва”, Nr 12, 19 (1/IV) марца 1909 г.
В. Кленікі, Гродзенскай губ. Бельскага пав. Мужыкі памалу пачынаюць разумець, якую карысьць прыносіць бібліотэка. Гэта відаць з апошняго валаснога схода, што быў 22 лютаго. Ў самым пачатку сход пастанавіў забараніць сваім грамадзянам піць гарэлку і піва; а калі хто будзе і далей піць піць, дык штрафаваць. Выбралі шэсьць мужыкоў, каторые павінны былі пільнаваць, каб усе спаўнялі гэтае пастанаўленьне; за гэтым павінны былі глядзець і ўсе мужыкі. Зрабілі прыгавор, асталося толькі паддпісацца, – здавалося, справа ўжо і скончылась. Але пасьля, як неколькі мужыкоў абдумаліся і паднялі вялікі гвалт: «гарэльу і піва трэба піць!», і прыгавор адмянілі. Аднак, пасьля ізноў мужыкі адумаліся і пастанавілі скасаваць усе шынкі. Гэты прыгавор падпісалі, а тых, хто пойдзе проці гэтаго пастанаўленьня, штрафаваць на 10 рублёў. Штраф пастанавілі аддаваць на бібліотэку, а калі зьбярэцца штрафу болей, як на 25 рублёў, то даваць на школу. Добра, што мужыкі зразумелі хоць тую шкоду, якую робяць шынкі. Ў які тыдзень-другі мужыкі выпіваюць бадай с тысячу бутэлек піва і цэлую рэку гарэлкі. Як раней казалі, мужыкі сьмеяліся, што шынкару прыдзецца правясьці трубу з бровара ў шынок, бо кабыле прыходзіцца вазіць гэтулькі гарэлкі і піва, што хутка прыстане. Відаць, шынкар хоча заліць мужыкоў гарэлкай так, як і знахар Хрэбустоўскі. Халімон с-пад Пушчы
3. „Наша Ніва”, Nr 28 і 29, 16 (29) ліпня 1909 г.
С. Кленікі, Бельск. пав. Гродзенск. губ. Колькі карысьці нашым селянам даюць бібліотэкі-кнігарні, добры прыклад можэм бачыць і пазнаць з нашага села. Ешчэ недаўна тут залажылі такую кнігарню, а народ ўжо палепшаў, паспакайнеў. Іосць, ёсць ешчэ грэшкі, і найбольш прычыны іх трэба шукаць у манапольцы, але ўжо не напіваюцца так, каб у безпамяцтві адгрызаць адзін аднаму насы, як было ў суседнім засьценку. Мужыкі сталі пазнаваць і шанаваць сваю павагу чалавека і разумець, што і яны такіе-ж, як і ўсе – людзі. Не дрыжаць ужо яны так перад сваім начальствам, як даўней, бо, чытаючы кнігі, спазналі добра, што можна, а чаго ня можна. Карыстаюць з гэтых кніжак ня толькі мужчыны, але і кабеты грызуць іх як рэпу; нават сваркі цяпер памеж іх менш, чымсь даўней, чутно; а што дзяцэй, – дык тых і неадагнаць ад чытаньня. Можна напэўне спадзевацца, што калі так пойдзе далей, то нашы селяне зробяцца культурнымі – разумнымі людзьмі. Кабета Наталка
4. „Наша Ніва”, Nr 40, 1 (14) акцябра 1909 г.
Народны тэатр
В. Кленікі, Гродзенск. губ., Бельск. пав. Ешчэ на Каляды нашы студэнты параілі нашым селянам зрабіць тэатр і паставіць украінскую камэдыю «Розумный і дурэнь» Карпенко-Карого (Тобілевіча). Адзін наш студэнт, беларус, прачытаў яе селянам; тые зараз жэ згодзіліся і падзелілі памеж сабой ролі ў камэдыі. Маладые дзяўчаты нізашто не хацелі прэдстаўляць старых баб і прыйшлося ролі дзяліць па ўзросту. За тэатр узяліся з вялікай ахвотай і рабілі ўсе рэпэціціі сурьёзна і акуратна. Акцёры былі ад 17 да 40 гадоў.
Старые бабы, падпершы бараду рукой, казалі з непрыхільнасьцю: «што гэта яны ў новую веру пераходзяць ці што? што ўжо другімі прозьвішчамі завуцца», іх дзівіла што селяне ў час ігры называлі сябе тымі імёнамі, што стаяць у камэдыі. Але гэтые малые перашкоды не сапсавалі справы, і калі надыйшла пара іграць у горадзі, нашы селяне-акцёры з торбамі за плечыма рушылі пехатой у Бельск за 18 вёрст. Акурат у дзень тэатра, 20 сеньцябра, выпадала вясельле аднэй дзяўчыны, нашай акцёркі, але яго справілі на два дні раней. На вясельлі была ўся тэатральная грамада.
Ешчэ за колькі дзён у горадзе Бельску былі расклеены афішы аб селянскім тэатры. Грамадзянства было надта зацікаўлено і ў клуб, гдзе ігралі, назьбіралася шмат народу. Ігралі надта добра і камэдыя ўсім спадабалася. Ў канцы хор селянскі заспеваў колькі пекных украінскіх песьняў. Пасьля песень былі танцы, у каторых паны танцавалі разам з селянскімі дзеўчатамі.
Цяпер у нашай вёсцы кажуць: «штож, хоць мы і мужыкі, але так сама як і паны і чыноўнікі можэм і кнігі чытаць і тэатры рабіць».
Увесь даход с тэатру пайшоў на вясковую народную бібліотэку-чытальню.
Усе вёскі кругом нас, толькі і гавораць аб тэатры.
Халімон с-пад Пушчы
«Наша Ніва» горача вітае і віншуе працаўнікоў першаго народнаго тэатра ў Гродзенскім Падлясьсі, у краю забытым гісторыей і загнаным цяжкімі, варункамі цяперашняго жыцьця і шчыра жадае, каб гэты тэатр памог нашым братам-падляшанам прабудзіцца і зразумець, што яны сыны братняй нам Украіны. (...)
Komentar
Oho, to vže ciêła mecija – teatr u Klenikach! I to v 1909 roci! Pryhadajem, što biłoruśki nacijonalny teatr začynanvsie bôlš-menš u tôm samum časi. Stvoralnik biłoruśkoho teatru, Ihnat Bujnicki (1861-1917), začav praciu zo svojeju teatralnoju trupoju v 1907 roci, a peršy publičny vystup joho aktoruv, od jakoho bere počatok historyja biłoruśkoho profesijnoho teatru, odbyvsie 12 lutoho 1910 roku v Vilni (vystup, dorečy, organizovała gazeta „Naša Niva”). U Klenikach aktory-amatory i ne mohli staviti pjesy jakoho-leń biłoruśkoho autora, bo takich pjesuv tohdy ne było v pryrodi (istniêła „Pinśka šlachta”, i to na movi, jakaja klenićkim ludiam była jak svoja, ale pro siêtu pjesu mało chto čuv). Tomu postavili pjesu ukrajinśkoho autora, Ivana Karpenko-Karoho (1845-1907), klasyka ukrajinśkoji dramaturgiji. Komedyju „Rozumny i dureń” Karpenko-Kary napisav u 1885 roci. Biłoruśki studenty, pro jakich zhaduje dopis do „Našoji Nivy” pro klenićki teatr, to, zrozumiêło, Jevhienij i Vołodimir Chlebcevičy. „Naša Niva” pomyliłasie v svojich peredčuvaniach – nijaka ukrajinśka sviêdomosť u klenićkich ludi ne narodiłasie, a narodiłasie biłoruśka, ale tôlko čerez puv viêku posli toho historyčnoho teatralnoho spektaklu v Biêlśku. A potum musiło minuti šče puv viêku, kob my na Pudlašy dočekali peršoho profesijnoho teatralnoho spektaklu – postanôvki „Ja j u poli verboju rosła”, kotoru zrobiła Joanna Stelmašuk na teatralnuj sceni v Ščytach. Cikavo, što jak tohdy v 1909 roci, tak i teper v 2011, osnovoju dla siêtych dvoch pudlaśkich teatralnych debjutuv posłužyli teksty ukrajinśkich piśmennikuv – tohdy Ivana Karpenko-Karoho, teper Oksany Zabužko. Dorečy, Ščyty tože zhadujutsie v dopisach do „Našoji Nivy” v 1909 roci. U jich tam tože była svoja biblijoteka-čytalnia, jak u Klenikach, i byv šče svôj bank! Ale ne było teatru... Ščytam svojoho teatru treba było čekati šče 100 liêt.
