Na minułum tyžniovi, koli ja vernuvsie z Minśka, de provjôv try nadzvyčaj cikavy i pryjemny dniê, ne menš cikava i pryjemna rêč ždała mene doma v Velikich Prylepach. Z Biłostôčyny pryjšov DVD z zapisom spektaklu Joanny (Asi) Stelmašuk „Ja j u poli verboju rosła”, kotory vona postaviła na Sceni Ščyty.

Ja vže pohlediêv siêty spektakl u videozapisi dva razy (poperednio ja dva razy bačyv joho „žyvciom” u Ščytach – na generalnuj prôbi 22 lipenia, de byli prysutny tôlko ja i Asin profesor, Bogdan Głuszczak, i na prapremjery z publikoju 29 lipenia). I za kažnym razom duša radovałasie, koli Asia abo gestom i ruchom tiêła, abo tonom hołosu idealno vpasovuvałasie v rolu „vjoskovoji baby”, kotora ciêłu hodinu rozkazuje pro svoju dolu i pro dolu svojich dvoch dočok, a osoblivo pro svoju hołublanu Hannusiu. Takich „idealno vpasovanych” epizoduv i epizodikuv u spektaklovi velmi mnôho. I je kilka genijalno produmanych scen... Naprykład, scena z masłobitkoju i midnicioju... Abo scena z šelestunami i z čyrvonym pojasom... Abo koli Maryja tłumačyt Vasilovi, što hrošy treba zbirati na „korolôvśki posah” dla Hannusi, a ne na novoho konia...

Tôlko podivivšysie na zapis spektaklu na DVD, ja napovniciu usvidomiv sobiê, jakuju veliku ryzyku vziała na sebe Asia. „Ja j u poli verboju rosła” – to jeji perša považna rola, to, po suti, jeji sceničny debjut. I to odrazu v monodramati. Asia ciêłu hodinu znachoditsie na sceni sama-samjutka. Jak utrymati vvahu hledačôv na sobiê ciêłu hodinu i rozkazuvati/pokazuvati historyju tak, kob jim chotiêłosie doznatisie, čym siêta historyja skônčytsie, a ne poziachati abo iti na perekur pudčas spektaklu? Nu, ale komu ž ryzykovati, jak ne mołodosti? Jak ja odčuvaju, Asia velmi dobre vdałosie vtrymati vvahu hledača protiahom ciêłoji hodiny, choč ja byv by ne protiv, koli b spektakl pudkorotiti na minut 5-6 dla trochi bôlšoho dynamizmu.

Ja j u poli verboju rosła – publično dostupny fragment

Ale narykati napravdu nema čoho. Peršy „profesjonalny spektakl w gwarze podlaskich Białorusinów” to, podług mene, kolosalna kulturna podiêja dla našoji menšosti i važna prystupka v personalnuj artystyčnuj karjery Joanny Stelmašuk. U kažnum razi, koli b Asi zachotiêłosie postaviti spektakl po-našomu na pudstavi jakohoś rumynśkoho autora i vona poprosiła mene perekłasti joho na pudlaśku movu, ja, bôhme, kinuv by vsio i zasiêv by na kilka miseciôv z knižkami i słovnikami, kob pudtiahnuti svoju rumynśku movu do potrêbnoho perekładčyćkoho urovnia :) U Asi je mohutny aktorśki potencijał, pomohati v rozvivani kotoroho – ne tôlko povinnosť veterana biłoruśkoho ruchu, ale i veliki honor dla joho...

Teper pro kilka drubniciuv, kotory melutsie v mojôj hołovie pry kažnuj okaziji, koli dumaju pro teatr na pudlaśkuj movi, i pro vsio inše...

Spektakl „Ja j u poli verboju rosła” mołodyje lude zo Zvjazu Biłoruśkoji Mołodiožy reklamujut jak peršy profesijny spektakl po-pudlaśki. To, zrozumiêło, najpravdivša pravda. Ale pravdoju tože je, što to naohuł peršy profesijny spektakl, postavlany siłami biłorusuv u Pôlščy. Prosto sytuacija v nas takaja, što Asia – perša profesijna biłoruśka aktorka v Pôlščy. Raniêj profesijny teatr po-biłoruśki na Biłostôčyni my bačyli tôlko v vykonani aktoruv z Minśka. A v nas u amatorśki teatr na biłoruśkuj movi bavilisie abo vjoskovy baby z Pavłuv pud kirovnictvom Vani Mordonia, abo učni v školi. Treba było bôlš cym puv viêku kulturno-osviêtnoji biłoruśkoji roboty, kob doždatisie peršoho profesijonalnoho biłoruśkoho spektaklu. Vôn jakraz prydaryvsie na pudlaśkuj movi. Toj, chto čytaje storônku Svoja.org i/abo divitsie na sytuaciju biłoruśkoji menšosti na Biłostôčyni bez iluziji, rozumiêje, čom tak stałosie. Prosto biłoruśka literaturna mova vže perestała vykonuvati na Pudlašy kulturotvôrnu rolu. Lude šče pišut po-biłoruśki ne tôlko gazetny artykuły i peredačy v radivi, ale i viêršy, i prozu, odnak žyvaja kultura – to dvochstorônni zaniatok. Kromi žyvoho tvorcia kultury potrêbny je šče jeji žyvy spožyveć. Koli takoho spožyvcia nema, to tiažko skazati, što na samum diêli odbyvajetsie z takim „kulturnym tvorom”. Ja osobisto liču, što koli, naprykład, napisanoji knižki nichto ne čytaje, to vona ne stajetsie ni faktom žyvoji literatury, ni faktom žyvoji kultury, a odrazu ide na mohiłki...

Asia i jeji kolegi zo Ščytôv, jak mniê zdajetsie, stajut odnoznačno po storoniê žyvoji kultury... Nu i słava Bohu!

Drubnicia druha. Raniêj čy puzniêj, ale treba, kob my skazali jasno odnu rêč v zvjazku z „gwarą podlaskich Białorusinów”: koli nazyvati movu biłorusuv u Ščytach, Čyžach abo Vôrli „hovôrkoju”, to treba tože byti hotovym do odkazu, a hovôrkoju jakoji movy hovorat biłorusy v siêtych mistiach. Koli miêti na vvazi vybur tôlko pomiž biłoruśkoju i ukrajinśkoju movami, to kažny movoznaveć vam skaže, što siêta hovôrka – ukrajinśka, a ne biłoruśka. Na siête, odnak, ne jdut sami pudlaśki biłorusy, zajavlajučy oficijno, što mova v jich biłoruśka, a ne ukrajinśka. Psychologično vony majut raciju. Bo biłorus povinion hovoryti na svojôj movi, a ne na čužôj. Ale naukovo – vony ne majut raciji. Siêta zašmorhnuta psychologično-naukova superečnosť dla pudlaśkich biłorusuv rozvezujetsie velmi prosto, koli nazvati jichni hovôrki hovôrkami pudlaśkoji movy, to značyt, hovôrkami pudlaśkoho koine, dla jakoho vže istniêje nemałaja piśmova tradycija, kotoru zakładali i rozvivali abo i daliêj rozvivajut Jan Petručuk, Mikołaj Vrublevśki, Viktor Stachvijuk, Dorofiêj Fijonik, Zoja Sačko, Jan i Aleksander Maksimjuki... Koli my chočemo nazyvati sebe tvorciami kultury i kulturtregerami, kotory stvorajut žyvuju kulturu, a ne jeji pustuju atrapu, to my povinny sebe šanovati i ne staviti našoji movy odrazu na stračanuj pozyciji jakojiś temnoji, prymityvnoji i stydlivoji hovôrki. Na hovôrci z definiciji ne stvorajetsie kultura, a tôlko folklor. Folklor u nas umer uže bôlš jak puv viêku tomu, i što-leń žyvoje i svoje my možemo stvoryti tôlko na koine, na movi spôlnuj dla naruvśkoji gminy, dla bilśkovoji, i dla simjatyćkoji.

Drubnicia tretia. Tak fajno skłałosie, što perša postavlana štuka na pudlaśkuj movi – to perekład tekstu z ukrajinśkoji movy. Rôk 2011 dla nas – časova i kulturno-lingvistyčna meža, koli naša mova môcno i choroše, hołosom Asi Stelmašuk, skazała good-bye ukrajinśkuj movi i pujšła v šyroki sviêt napravdu vpevnianym krokom.

Drubnicia četverta. My žyvemo na styku troch kulturuv – pôlśkoji, biłoruśkoji i ukrajinśkoji – a tomu i ne divo, što stavimo spektakl na pudstavi tekstu ukrajinśkoji autorki Oksany Zabužko, a ne, naprykład, jakohoś serba abo portugalcia. Ukrajinśka kultura nam ne voroh, a pobratymeć u našum zmahani za zachovanie svojoho vłasnoho sviêtu na Pudlašy. Varto zhanuti v siêtum konteksti, što peršy teatralny spektakl na našum Pudlašy (amatorśki, jasna sprava) miêv miêstie v Klenikach u 1909 roci. Tohdy klenićki amatory pudšykovali spektakl na pudstavi štuki ukrajinśkoho piśmennika Ivana Karpenki-Karoho.

Drubnicia pjata. DVD „Ja j u poli verboju rosła” oformlany na troch movach: pôlśkuj, angielśkuj i pudlaśkuj. Tam naveť Menu maje pudlaśki napisy. Jak kažut, ne spodivavsie, što pobaču takoje divo na sviêti, ale dovełosie.

Drubnicia šosta. Asia Stelmašuk vyrosła v simjiê, u jakôj baťki hovoryli ne na pudlaśkuj hovôrci, a na licvinśkuj.