Hołôvna Svojim diêtium Artykuły Literatura Słovnik Zvukovyje skopy Zvežêteś z nami Svoja.org na Facebook
Svoja mova, svôj vybur, svôj los...
Svoja.org » Hromada » Maksymiuk Jan » Akcent wariantywny w języku podlaskim
Akcent wariantywny w języku podlaskim
Natisnuti, kob pobôlšyti...

Jaka jest forma liczby mnogiej rzeczownika kazka (bajka, baśń): kázki czy kazkí..?

Jan Maksymiuk

Akcent wariantywny — wyrażenie spotykane w języku raczej rzadko — dotyczy nierzadkich w życiu codziennym sytuacji, kiedy różnie akcentujemy te same słowa.

Na przykład jedni mówią: baču te. A inni: baču be. Analogiczna nieokreśloność (wariantywność) umiejscowienia akcentu dotyczy zaimków me/ne, se/be, jo/ho. Która z tych form jest bardziej poprawna? Według mnie, skoro nasi przodkowie od wieków używali obu tych form w języku codziennym, to dzisiaj nie ma potrzeby reglamentacji jednej z nich jako poprawnej, a innej jako niepoprawnej.

W swojej gramatyce języka podlaskiego dopuszczam obie takie formy akcentuacyjne — te/be, me/ne, se/be, jo/ho — jako najzupełniej prawidłowe. Proponuję tylko, by odróżnić akcentuacyjnie formę zaimka dzierżawczego ho (ho dôm — jego dom; ho sestra — jego siostra) od dopełniacza i biernika zaimka osobowego vôn (hovoru do jo — mówię do niego; baču jo — widzę go). To ostatnie rozróżnienie jest chyba zrozumiałe i niezbyt skomplikowane, prawda?

Są jednak sytuacje znacznie bardziej skomplikowane niż te powyższe, jeśli chodzi o wariantywność akcentu. Dotyczą one bardzo często umiejscowienia akcentu w formach liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego. Kiedyś, w innym tekście, pisałem o trudnościach napotykanych przy tworzeniu liczby mnogiej w języku podlaskim w związku z tym, że akcent podlaski jest swobodny i ruchomy (może przemieszczać się na różne sylaby w formach jednego i tego samego wyrazu). Dzisiaj postanowiłem zrobić kilka uwag o wariantywności akcentu w formach mianownika podlaskiej liczby mnogiej, tzn. o sytuacjach, w których teoretycznie można dopuścić różne warianty liczby mnogiej. Inna sprawa, czy taka wariantywność byłaby rozwiązaniem pragmatycznym.

Jaka jest forma liczby mnogiej rzeczownika kázka (bajka, baśń)? Jako człowiek wychowany w gwarze podlaskiej w latach 1960. odpowiem bez wahania, że liczba mnoga to kaz (akcent na drugiej sylabie). Tak mówili moi dziadkowie i rodzice w owym odległym dziesięcioleciu. Ale jednocześnie zdaję sobie sprawę, że ludzie urodzeni na Podlasiu później ode mnie mogą się ze mną nie zgodzić i powiedzieć, że prawidłowa forma liczby mnogiej w tym przypadku to zki. Podejrzewam, że dzisiaj większość użytkowników gwar podlaskich wybierze wariant zki jako bardziej naturalną formę liczby mnogiej od wariantu kaz.

Czy trzeba w tym przypadku dekretować dopuszczalność (wariantywność) obu form liczby mnogiej: zki/kaz? Mam poważne wątpliwości. Taka „archaizacja” ginącego języka poprzez kodyfikację w nim form obecnie mało/rzadko używanych lub wychodzących z użycia raczej nie będzie służyć podtrzymaniu tego języka i jego rewitalizacji. Dlatego jestem za tym, aby używać formy zki jako liczby mnogiej rzeczownika kázka, chociaż jest ona tożsama z formą dopełniacza liczby pojedyńczej tego rzeczownika. A zatem, prawidłowa akcentuacja tytułów dwóch zbiorów baśni po podlasku wygląda następująco: „Kázki po-svójomu” i „Kázki Ándersena dla starých i małých” :)

Podobnych wątpliwości dotyczących umiejscowienia akcentu w formach liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego może być bardzo wiele: čki/boč, čki/ruč, žérdki/žerd, cháty/cha, błyni/jabłyniê, bočki/bolač, diêvki/div, kryci/kryniciê, etc. etc. Moim zdaniem w tych przypadkach należy się zdecydować na jedną formę, by nie mnożyć wariantów i w ten sposób nie utrudniać przyswojenia pisemnej normy języka podlaskiego wszystkim zainteresowanym. Osobiście byłbym za tym, żeby uprawomocnić formy z akcentem na końcowej sylabie (gdy forma liczby mnogiej w mianowniku różni się od formy dopełniacza liczby pojedyńczej), ale jestem realistą i wiem, że wpływ języka polskiego będzie powodować w praktyce językowej „przesuwanie” tego akcentu do początku słowa.

Zatem przy braku nie tylko odpowiedniego systemu edukacyjnego, ale i powszechnie uznanych normatywnych słowników języka podlaskiego ludzie próbujący posługiwać się tym językiem w mowie i piśmie będą używali form liczby mnogiej z różnymi wariantami akcentuacyjnymi. Nie powinniśmy tego ani potępiać, ani zbytnio krytykować. To nie ten etap w ratowaniu naszego języka.

PDF dla drukovania » Natisnuti ikonku, kob zładovati...
Jan Maksymiuk, Akcent wariantywny w języku podlaskim
2021-10-17, 09:29
EPUB dla čytałok e-book/Kindle » Natisnuti ikonku, kob zładovati...
Jan Maksymiuk, Akcent wariantywny w języku podlaskim
2021-10-17, 09:29