Ja vže ne raz publično robiv zavvahi, što na Biłostôčyni je šče lude, kotory pro biłoruśki spravy pišut, ale vže, musit, nema ludi, kotory pro biłoruśki spravy čytajut. Nu bo jak vytłumačyti fenomen, što nichto na takije teksty ne odklikajetsie, ni v dopisach do redakcijuv „Nivy” i „Časopisa”, ni v komentarach na sajtach „Časopisa” čy „Radiva Racija”? Usiudy kruhły nul reakciji. Čom? U mene zjavilisie siakije-takije dumki na siêtu temu pry okaziji čytania tekstuv Sokrata Janoviča z cyklu „Чаго хочам” u „Časopisi”. Ja choču diś skazati paru słôv pro fenomen biłoruśkoho movčania i zaodno odkazati krynkuvśkomu autorovi na nekotory joho pytani, kotory padali i padajut u totalnu pustotu.

Biłoruśki strach

Dva miêseci tomu Sokrat napisav u „Časopisi”: Трэба глядзець, які маральны аўтарытэт маюць нашы супер-беларускія дзеячы, наколькі яны шчырыя. Чаму так ушчаперыліся за пасады з дзяржаўнага бюджэту? Не чуваць, каб каторы з іх рызыкнуў супрацівіцца камусьці з афіцыёзу. Няшчасце нас, беларусаў, у тым, што прэтэндэнты на нацыянальных лідэраў удаюцца баязліўцамі, пераважна стуліўшымі вушы зайцамі. Вылазіць з іх вясковасць; сяляне традыцыйна адвешваюць паклоны актуальным уладам, таму ніколі не рабілі рэвалюцыю.

To pravda, autorytetu ne majut nijakoho, ono posady. Ale jak tak stałosie, što v biłoruśkum ruchovi na vidnych mistiach diś naohuł okazalisie funkcyjoniêry, a ne moralny i intelektualny lidery?

Možlivo, je i inšy vytłumačeni, ale ja na peršum miêsti v odkazi na siête pytanie postaviv by čynnik strachu, a na druhum – hrošy.

Jak kažut, u polityci zminiajetsie vsio, a bôlš-menš nezmiênnymi zostajutsie tôlko interesy. U deržavnuj polityci Pôlščy povna kontrola nad nacijonalnymi menšostiami – odin z takich polityčnych nezmiênnikuv, jak u sanacijnuj, tak i v komunistyčnuj čy demokratyčnuj epoci. Deržavi treba vziati menšosti za myrsu i trymati na korotkum povudi. U počatku 1990-ch menšosti zorvalisie z poperednioji pryvjazi, i zdavałosie, što vže nastupiła povna svoboda i demokracija. Ale pomalutku i potichutku menšosti znov vernuli pud nahlad ministerstva policiji i specsłužbuv, i pomalutku zakovznali i znajšli haki na vsiêch, koho treba było „udupiti” v peršum poradkovi.

U Biłostoci treba było v peršum poradkovi „udupiti” „Nivu” i jeji hołôvnoho redaktora, Gienika Mironoviča, kotory takim moralnym i intelektualnym liderom byv. Ne znajšłosie nikoho z biłoruśkoho seredovišča, chto b chotiêv zadušyti joho vłasnymi rukami, a tomu musili odkryto vykorystati deržavny aparat, z deržavnymi sudami i z kampanijeju ksovania protiv biłorusuv u nominalno nederžavnuj pôlśkuj prasi. „Nivu” zakovznali, a koli Gienik chotiêv šče štoś robiti na tak zvanuj katedry biłoruśkoji kultury, dodušyli joho vže rukami biłorusuv z universytetu, vycharašavšy siêtu katedru z jakoho-leń sensu i značenia. Tak skazati, jeden ważny załatwiony na amen.

Inšy, kotory pryjšli na zmiênu Gienikovi v „Nivi” i na katedru, dobre zasvojili siêtu lekciju demokraciji i zrozumiêli, što od jich čekajut sponsory. A tomu „Niva” velmi chutko stała nahaduvati soviêćku provincijnu gazetu brežnievśkoho času, a i raniêj rêdki artykuły pro toje, čy žyvut šče našy lude v Košelach abo v Klenikach, teper užo zusiêm znikli i vstupili miêstie dopisam z frontu zmahania za svobodu i demokraciju v Respublici Biłoruś. Nevelički intelektualny siły biłostôćkoji biłoruśkoji žurnalistyki v „Nivi” i v „Radivi Racija” zaprehli do starožytnoji armaty z časôv bitvy pud Grunvaldom i probujut strylati z jeji do Łukašenki. Čom ne do Kim Čen Ira v Koreji abo do toji bezimiênnoji chunty v Birmi? Vyniki popadania byli b dokładno takije samy.

Biłoruśki hrošy

Strach to odin čynnik, ale sponsory rozumiêjut, što pałki strachu ne treba perehinati, bo vona abo złomitsie nazusiêm, abo v nekotorych vypadkach može odohnutisie i dati v łob tomu, chto zhinaje. A tomu vsiêm tym, chto zrozumiêv, što biłostôćkim biłorusam treba pered usiêm zmahatisie za svobodu v Koreji i Birmi, pudsypajut hrošy, i to nemało. Kob biłostôćki biłorusy vsio-taki šče trochi dychali i spivali pisniê v narodnych strojach.

Sokrat piše: Нашы людзі не ўмеюць самі зарабляць грошы (без чужой ласкі). Прызвычаеныя яны есці хлеб літасціва дараваны зверху; адрыгваецца паншчыннае мінулае люду.

Tak, Sokrate, a tomu naivno spodivatisie, što čołoviêk, kotory zaroblaje hrošy z panśkoji łaski, može dovhi čas zachovati svôj tvar. Pan płatit hrošy i pan vymahaje. A panovi treba, kob ty ne zdoch nazusiêm (bo Europa divitsie), ale i kob ne žyv jak sliêd (bo žyvoje zdôlne do stvorania čohoś žyvoho).

Čom „Annus Albaruthenicus” vydaje, probač za vyraz, „krynkuvśki marginał”, a ne katedra biłoruśkoji kultury, jak vynikaje z profilu siêtoho vydania? Bo „Annus Albaruthenicus” vsio ž maje jakiś sens i žyvy potencijał, koli ne dla biłostôćkich biłorusuv, to dla biłoruśkoji kultury naohuł. A katedra – nijakoho takoho značenia ne maje, prynajmi dla žyvych.

Čom mojiê kolegi i tovaryšy z davnioho boju za svobodu biłorusuv, a ne korejciuv čy birmanciuv, diś ne znajut kudy podiêti očy, koli ja jim kažu, što treba zaniatisie odinoju žyvoju spravoju, kotoru deržava šče ne zadoptała i ne zniščyła do kuncia – pudlaśkoju movoju? A same tomu, što vsiê vony na deržavnych posadach i dostajut hrošy od pana, a pan jim skazav: zignorować i zapomnieć.

Ja koliś ne môh zrozumiêti odnoji rečy: jak to było možlive, što na počatku 1970-ch liêt, koli deržava postanoviła udupiti naučanie biłoruśkoji movy na Biłostôčyni, to domohłasie na siête udupienie moralnoji zhody kirovnictva BHKT. Bo to ž kirovnictvo BHKT formalno pryniało postanovu, što obovjazkove naučanie biłoruśkoji movy pereškodžuje biłorusam chutčêj iti do socijalizmu. Jak lude, kotory praciovali na zachovanie biłoruskośti, raptom zachotiêli vdoptati svoju praciu v zemlu?

Ale diś ja vže vsio rozumiêju. Bo takaja sama systema praciuje i teper. Nini mojiê kolegi-antykomunisty kažut mnie, što v alfabeti brakuje jim literok, kob nazvati Vôrlu Vôrloju, a Šerniê Šerniami, a tomu „tradycijno” damo Vôrli nazvu „Orla”, a Šerniam nazvu „Šerni”, i to bude same toje, što treba. Lude, kotory, jak mnie zdavałosie, praciovali razom zo mnoju, kob zachovati autentyčny sliêd biłoruskośti na Biłostôčyni, diś siêty sliêd zasypajut svojimi vłasnymi rukami.

U čužuju bezprosviêtnosť

Šče raz zacytuju Sokrata: Якая ж перспектыва нацыі, што адхрышчваецца ад самое сябе? Гэта ж самагубцы, кандыдаты ў нябожчыкі. Байструкі гісторыі, сіроты безбацькавічы, патомныя парабкі! Туды ім і дарога, у чужое беспрасвецце.

Bačyš, Sokrate, ja ne dumaju, što na takije metafory ty dočekaješsie jakojiś repliki od tych, komu siête šleš. I ne tomu, što vsiê tvojiê adresaty abo puvžyvyje, abo puvzdochły. Ja vpevniany, što mnôho komu z jich napravdu stydno za toje, što vony dalisie tak udupitisie. Ale vže nema v jich ni odvahi, ni ochvoty, kob oddupitisie. A tomu vže budut viêšati jim medaliê do kuncia.

Sam znaješ najlepi z nas usiêch, kôlki čołoviêkovi koštuje, kob znov vernuti sobiê tvar, kotory systema zabrała i na joho miêstie postaviła dupovatu masku. My – ne nacija šlachećkich hierojuv, a zvyčajny mužyćki prystosovanci. A tomu na siêtum ja i skônču.