Do siêtoho pravosłavnoho chramu v Prazi my z žônkoju chodimo vže odinadceť liêt. U jôm my ochrystili našu dočku. Kažny raz, koli my pryjizdžajemo na bohosłužbu v sobory Sviatych Rômnoapostolskich Kiryła i Mifodija pry hulici Resslovuj u Prazi, my prochodimo koło nevelikoho okoncia krypty pud soborom i bačymo nad i pud okonciom slidy po pulach, kotory vystrylili bôlš čym 67 liêt tomu. I kažny raz mniê dumajetsie, čom ja šče ne napisav pro siêty chram i siêty slidy po pulach u jakoje-leń biłostôćkie vydanie. Bo to nezvyčajna historyja pro hierojuv i pro bojazlivciuv, pro mučenikuv i pro zdradnikuv. I pro čeśkich pravosłavnych, pro kotorych pravosłavny na Biłostôččyni mało što čuli, koli naohuł što-nebuď čuli...

Operacija „Anthropoid”

U 1941 roci emigracijny čeśki urad u Londyni, kotorym kirovav prezydent Edvard Beneš, postanoviv zabiti protektora Protektoratu Czechiji i Moravy, SS Obergruppenführera i generała policiji Reinharda Heydricha. Protektorat Czechiji i Moravy (po-nimećki: Reichsprotektorat Böhmen und Mähren ) byv utvorany Adolfom Hitlerom odrazu posli toho, jak Nimeččyna okupovała Čechosłovaččynu 15 marcia 1939 roku. Odnočasno Hitler odłučyv od Čechiji i Moravy Słovaččynu, stvorajučy formalno nezaležnu słovaćku deržavu, kotora stałasie fašystôvśkim sojuznikom Nimeččyny i prožyła do kviêtnia 1945 roku.

Parašutisty i mučeniki
[1] Pravosłavny chram u Prazi	[2] Slidy po pulach	[3] Reinhard Heydrich
Foto © Jan Maksimjuk, Wikipedia

Prezydent Beneš postanoviv zorganizovati zamach na protektora Heydricha, budučy pud velikim tiskom brytanśkoho uradu. Diêło było v tôm, što brytanci, kotory pryznavali urad Beneša jak legalne peredstavnictvo čeśkoho narodu, byli odnočasno velmi rozčarovany, što sami čechi v Protektorati ne sprotivlalisie niêmciam i faktyčno pryznavali čeśki protektoratny vłady, kotory kolaborovali z okupantami, majučy vzamiên obmežovanu autonomiju. Tomu zabôjstvo Heydricha, zamaskovane emigracijnym uradom pud akt dyversiji čeśkoho ruchu sprotivu v Protektorati, miêło pokazati dla ciêłoho sviêtu, što ne vsiê čechi kolaborujut z nazistami.

Do akciji zabôjstva Heydricha byli vyznačany čechosłovaćki parašutisty, spicijalno vyškolany i pudšykovany brytanśkimi komandosami v Škociji: Jozef Gabčik i Jan Kubiš. Symbolično, peršy z jich byv słovakom, a druhi čechom. Zamach na Heydricha miêv kryptonim „Anthropoid”. Gabčika z Kubišom (grupu Anthropoid), jak i šče dviê neveliki grupy parašutistuv dla inšych aktuv dyversiji (Silver A i Silver B), brytanci spustili na parašutach nad Protektoratom pud kuneć 1941 roku.

Gabčik z Kubišom navezali kontakt z grupoju čeśkoho antynazistôvśkoho sprotivu v Prazi i kilka miseciôv planovali svoju akciju na miêsti, observujučy, jakoju dorohoju Heydrich jiêzdit z zamku v miêstnosti Panenske Břežany (20 kilometruv na pôvnoč od Prahi) do zamku v Prazi, de miêstivsie urad protektora. Na miêstie zamachu było vybrano skryžovanie hulić v kvartali Prahi, kotory nazyvajetsie Libeń. Tam byv ostry povorôt, na kotorum, jak spodivalisie zamachôvci, samochod z Heydrichom povinion byv pryhamovati i spovôlniti. Na deń akciji byv vybrany 27 maja 1942 roku — jak potum vysvitliłosie, u tôj deń Heydrich miêv letiêti do Berlina, kudy joho pozvav Hitler.

Toj deń byv sonečny, i Heydrich jiêchav z kirovcieju odkrytym kabryjoletom marki Mercedes. I jich v toj deń ne provodiła nijaka ochorona SS, kotora povinna była jiêzditi za takim vysokim čynovnikom Reichu (neprysutnosť ochorony Heydricha pokazuje, miž inšym, jak svobôdno i bezpečno odčuvali sebe niêmci v okupovanuj Čechiji). Takich zbiêhuv okoličnosti, šče bôlš nevirohôdnych, u toj deń było bôlš.

Koli samochod z Heydrichom spovôlniv pered vybranym zamachôvciami povorotom, Gabčik vytiahnuv z-pud płašča brytanśki automat Sten i sprobuvav strylati do Heydricha. Ale automat zasiêksia i ne vystryliv. Kirovcia, zamiś toho, kob dati gazu i vtečy z miêstia zamachu, jak i povinion byv zrobiti podług instukciji, zatrymavsie. Tohdy Kubiš kinuv u samochod hranatu. Vôn ne popav, hranata proletiêła i vybuchnuła zzadu samochoda. Jeji oskôłki poranili Heydricha i samoho Kubiša. Heydrich vybih z samochoda, sprobuvav strylati za vtikajuščym Kubišom, ale v joho pistoleti — jak potum vyjaviło sliêdstvo Gestapo — ne było magazynka. Heydrich vernuvsie do samochoda i zahadav kirovci honiti Gabčika. Kirovcia, honiačy Gabčika, — jak vyjaviło sliêdstvo, — tože zhubiv magazynok i ne môh strylati. A Gabčik, utikajučy, zhubiv svoju koryčniovu skuranuju tečku. Gabčikovi i Kubišovi vdałosie vtečy z miêstia zamachu — obadva byli perekonany, što jichnia akcija provaliłasie i Heydrich ostavsie žyvy.

„Heydrichiada”

Heydrich miêv nadłomane oskôł­kom hranaty rebro. Nadłôm probiv jomu kosu (seleziônku). Šče v toj samy deń Heydrichovi zrobili v pražśkum špitali operaciju (cikavo odznačyti, što to jakraz čechi, kotory prypadkovo okazalisie na miêsti zamachu, poklikali karetku do rannoho Heydricha, a nekotory z jich naveť pomohali honiti zamachôvciuv!)

Zdavałosie, što Heydrich vyjde z siêtoho zamachu bez švanku. Ale posli operaciji nastupili komplikaciji i zaraženie kroviê, i Heydrich umer 4 červcia 1942 roku. Jomu było 38 liêt, i vôn byv odnym z samych bliźkich spuvpraciovnikôv Hitlera. (To akurat Heydrich kirovav naradoju nazistôvśkich čynovnikuv u Wannsee koło Berlina v styčni 1942 roku, na kotoruj było zatverdžano tajny plan vyhubiti vsiêch žydôv z okupovanych niêmciami terytoryjuv u koncentracyjnych lahierach u Schôdniuj Europi.)

Posli zamachu na Heydricha Hitler dostav furyji i zahadav odrazu rozstrylati 10 tysiač prypadkovo vybranych čechuv. Hitlera jakoś odveli od siêtoho namiêru argumentami, što taki zmasovany akt pomsty može vyklikati masovy odpôr čechuv, kotory do toho času naohuł sidiêli ticho i słuchalisie niêmciuv. Tym ne menš, nimećki terror začavsie (u čeśkuj historyčnuj literatury i publicystyci vôn viêdomy pud nazvoju „heydrichiady”). Niêmci po zamachu začali štodnia rozstreluvati desiatki čechuv, kotorych trymali z raznych pryčynuv u tiurmach, a gazety v Protektorati publikovali spisy rozstrylanych. Odnočasno gazety poperedžuvali, što rozstrêły budut tiahnutisie do času, pokôl čechi ne vydadut zamachôvciuv niêmciam. A dodatkovo niêmci poobiciali milijon marok nahorody tomu, chto jich navede na sliêd zamachôvciuv.

10 červenia 1942 roku, u ramach „heydrichady”, niêmci rozstrylali vsiêch mužčyn povyžej 16 liêt z vjoski Lidice koło Prahi, samu vjosku spalili, a kobiêty i diêti vysłali do koncentracyjnych lahierôv. 24 cervenia niêmci povtoryli siête same z vjoskoju Ležaki. Siêta kryvava pomsta za zamach była odpoviêdnio nahołošana v kolaboranćkich čeśkich gazetach, kotory, zrozumiêło, ciêłu odkaznosť za mučenije narodu składali na zamachôvciuv.

Bôj u pravosłavnum chrami

Gabčik i Kubiš po zamachu schovalisie v pravosłavnum chrami Kiryła i Mifodija v Prazi. Potum do jich dołučylisie 5 parašutistuv z troch inšych grupuv, kotory byli skinuty v hrudniovi 1941 roku i marciovi 1942.

Pud chramom Kiryła i Mifodija znachoditsie krypta. Pudčas okupaciji cerkovny starosta Jan Sonnevend skazav komuś, chto miêv kontakty z antyhitlerôvśkim sprotivom, što krypta — dobre miêstiê, kob chovati ludi i amuniciju v razi potreby. Siête miêstie było vykorystane parašutistami posli zamachu na Heydricha. Pro schovanku parašutistuv viêdali nekotory vdiêlniki ruchu sprotivu i, krôm starosty Sonnevenda, nastojatel chramu Vaclav Čikl i batiuška Vladimir Petřek. Petřek donosiv parašutistam jiêdło i, jak napisało Gestapo v puzniejšych materyjałach sliêdstva, „išov u svojôj osobistuj pomoščy siêtym osobam až tak daleko, što chodiv vłasnoručo oporožniati vidro z ekskrementami, kotore słužyło jak časova ubikacija”. Pravosłavny jepiskop Gorazd doznavsie pro parašutistuv u svojôm chrami vsioho deń pered tym, jak jich odkryli niêmci.

Niêmci napali na sliêd parašutistuv u vyniku zdrady. Zdradiv odin z parašutistuv, Karel Čurda, kotoroho brytanci skinuli v trochosobovuj grupi v marciovi 1942 roku. Čurda posli zamachu schovavsie u svojeji matery, a 16 červenia pryjšov do bjura Gestapo v Prazi i zajaviv, što znaje, chto zabiv Heydricha. Čurda vdav niêmciam ne tôlko nazviska inšych parašutistuv, skinutych u Protektorat, ale i jichni kontakty z ruchom sprotivu v Prazi. Čurda perekonav gestapôvśkich sliêdčych, što vôn hovoryt pravdu, koli rozpuznav sered inšych podôbnych tečku Gabčika, kotoru toj pokinuv na miêsti zamachu.

Niêmci odrazu areštovali nazvanych Čurdoju čechuv z ruchu sprotivu. Odin z jich, ne vytrymavšy mučenija na sliêdstvi, vydav niêmciam miêstie schovanki parašutistuv.

Pryblizno 800 gestapovciuv začało šturm chramu Kiryła i Mifodija nad raniom 18 červenia. Try parašutisty, kotory v tuju nôč vartovali na chorach — Jan Kubiš, Adam Opalka i Josef Bublik — ustupili u bôj peršy i peršy zhinuli. Vony odstrêluvalisie dviê hodiny, pokôl jim ne dojšłi patrony. Kubiš i Opalka, choč poraniony hranatami, pospiêli ostatnimi svojimi patronami zastrêlitisie, a Bublik, kotory byv najmucniêj poraniany, umer po dorozi do špitala v gestapôvśkuj karetci.

Štyry parašutisty v krypti — Jozef Gabčik, Jaroslav Švarc, Jan Hruby i Josef Valčik — posli toho, jak zhinuli jichni kolegi nahorê v cerkviê, boronilisie šêsť hodin. Stiêny krypty byli gruby, a okoncie do krypty małoje, tak što varunki do oborony ode byli namnôho liêpšy, čym v seredini chramu. Niêmci kidali do serediny krypty dymovyje hranaty, kotory oboronci vykidali nazad. Potum jakiś čech (!!) pudkazav niêmciam, što oboronciuv možna zaliêti vodoju, i niêmci poklikali čeśkich stražakuv, kotory zapichali v okoncie krypty šlauch i pompovali tudy vodu, a parašutisty vykidali tôj šlauch nazad. Posli šesti hodin perestrêłki oboronciam krypty dojšła amunicija, a do toho niêmci dynamitom probili inšy vchôd do krypty — tohdy parašutisty odin po odnôm pustili sobiê v hołovu ostatni svojiê puli. Jichni tvary byli tak zmasakrovany, što opoznati jich Gestapo poklikało Čurdu, kotory potum dostav svoju judašovu nahorodu. (U 1945 roci čechi Čurdu areštovali, zasudili jak zdradnika i poviêsili v 1947.)

Pravosłavny

Niêmci areštovali i rozstrylali pravosłavnoho jepiskopa Gorazda, jurysdykciji kotoroho pudlahav chram Kiryła i Mifodija, i spomnianych vže starostu Sonnevenda i batiuškôv Čikla i Petřeka, a jichni siêmji vysłali do koncentracijnych lahierôv. A potum naohuł zdelegalizovali pravosłavnu cerkvu v Čechiji i konfiskovali jeji majontok.

Mniê dovhi čas dumałosie, što pravosłavje v Čechiji — to, tak skazati, „ne-čeśka” religija, kotoru prynesli z soboju čužaki z zahranici: rosijane, ukrajinci čy biłorusy posli bolševićkoji revoluciji 1917 roku abo serby. Okazujetsie, to ne zusiêm tak. Zrozumiêło, što i 70 liêt tomu, i teper, bôlšosť pravosłavnych u Čechiji — to jakraz lude pryjiêzdžy, ekonomičny i inšy emigranty. Ale je i pravosłavny sered korênnych čechuv.

Koli posli I svitovoji vujny povstała Čechosłovaččyna, čechi, rozčarovany katolicyzmom, kotory vony zvezuvali peredovsiêm z trystaliêtnioju dominacijeju austryjśkoji monarchii, stvoryli tak zvanu Čechosłovaćku Cerkvu. Siêta Cerkva staviła sobiê za ciêl voročanie do „pravdivoji krynici chrystijanstva”, jakuju nekotory čechi bačyli v kiryło-mifodijuvskuj tradyciji i v husyćkuj reformaciji v Čechach. U Čechosłovaćkuj Cerkvie spočytku było dviê „frakciji” — husyćka i pravosłavna. Husyćkie kryło peremohło i pravosłavny vyjšli z Čechosłovaćkoji čerkvy i poprosilisie v jurysdykciju Serbśkoji Pravosłavnoji Cerkvy.

A značyt, ničoho divnoho ne było v tôm, što zhadany v našuj historyji jepiskop Gorazd i batiuška Vladimir Petřek urodilisie v čeśkich katolićkich siêmjach i perejšli v pravosłavje vže v puzniêjšuv vikovi. Nu a sam sobor Kiryła i Mifodija — to davni katolićki kostioł sviatoho Bartołomiêja, kotory byv pobudovany šče v XVIII stoliêtijovi, a vysvečany na pravosłavny chram i jepiskopśku sidlibu v 1935 roci.

Posli II svitovoji vujny čechosłovaćkim pravosłavnym udałosie oformiti svoju autokefaliju (teperyšnia oficijna nazva cerkvy: Pravosłavna Cerkva na Čeśkich Zemlach i v Słovaččyni).

U 1961 roci Serbśka Pravosłavna Cerkva prosłaviła Gorazda jak novomučenika, a v 1987 roci Gorazd byv zaličany do sviatych Čechosłovaćkoju Pravosłavnoju Cerkvoju. Joho imjem nazvana hulicia nedaleko chramu Kiryła i Mifodija v Prazi.