Może i nie warto o tym wspominać na stronie poświęconej zagadnieniom leksykalnym, gramatycznym i ortograficznym języka podlaskiego, ale dla porządku zaznaczymy, że wszystkie organizmy żywe w naszym świecie zostały podzielone przez ekspertów od klasyfikacji biologicznej na trzy domeny: bakterie, archeony i jądrowce.
Umówmy się, że po podlasku te domeny (domény) będą miały nazwy: baktéryji, archéji i jadrôvci.
Bakterie i archeony zostawimy w spokoju, a skupimy się na jądrowcach, tzn. organizmach, które w swoich komórkach (kliêtki) mają wykształcone jądro (jadró).
Otóż domena jądrowców dzieli się na cztery królestwa (korolôvstva): protisty (protísty), grzyby (hrybý), rośliny (roslíny) i zwierzęta (zvirê).
Protisty też zostawimy w spokoju, a zajmiemy się trzema pozostałymi królestwami, bowiem ich mieszkańców można spotkać i na Podlasiu.
Zaznaczymy tylko mimochodem, że w królestwach grzybów i roślin mamy następujące podporządkowanie jednostek taksonomicznych (kategorii systematycznych): gatunek (gatúnok, vid) > rodzaj (rôd) > rodzina (simjá) > rząd (rad) > klasa (klása) > gromada (hromáda) lub typ (typ) > królestwo (korolôvstvo). W królestwie zwierząt podporządkowanie w systematyce wygląda trochę inaczej: gatunek > gromada > podtyp (pudtýp) > typ > grupa (hrúpa) > królestwo.
Mamy więc wstępną jasność co do systematyki biologicznej i możemy zająć się jej podstawowym taksonem (taksón), tzn. gatunkiem. Przez ostatnie kilka miesięcy usiłowaliśmy w Facebooku ustalić podlaskie nazwy gatunkowe niektórych pospolitszych przedstawicieli królestwa grzybów, roślin i zwierząt. Pora zebrać te wyniki do kupy.
Nie będziemy tutaj wdawać się w roztrząsanie takich subtelności, że na przykład ptaki stanowią gromadę w systematyce królestwa zwierząt, a drzewa są nazwą zwyczajowa, która nie jest taksonem w królestwie roślin. Interesują nas tylko konkretne nazwy gatunkowe.
Ponieważ zajmujemy się budowaniem słownictwa LITERACKIEGO JĘZYKA PODLASKIEGO, a nie układaniem słownika dialektu języka białoruskiego lub ukraińskiego na areale ograniczonym do trzech powiatów, korzystamy nie tylko z zasobów leksykalnych gwar południowej części województwa podlaskiego, ale także ze słowników i opracowań słownikarskich dotyczących Polesia białoruskiego i ukraińskiego. Podlasie bowiem — podzielone administracyjnie pomiędzy trzema województwami — jest zachodnim obrzeżem większej całości etnograficznej, kulturowej i językowej, podzielonej pomiędzy trzema państwami i noszącej tradycyjną nazwę Polesia.
Nazwijmy zatem najważniejsze materiały leksykograficzne, które wykorzystujemy i którymi się inspirujemy przy ustalaniu i PROPONOWANIU terminologii specjalistycznej języka podlaskiego (w tym wypadku, nazewnictwa gatunków biologicznych):
PIETRUCZUK, J. 1977. Słownictwo wsi Kuraszewo koło Hajnówki. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
GLINKA, S. / OBRĘBSKA-JABŁOŃSKA, A. / SIATKOWSKI, J. (eds.). 1980. Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny I. Wrocław-Warszawa.
WRÓBLEWSKI, M. 2008. Słownik gwary bielsko-podlaszskiej. Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach.
ТОЛСТОЙ, Н. (ed.). 1968. Лексика Полесья. Материалы для полесского диалектного словаря. Москва.
ВЕШТАРТ, Г. / КЛІМЧУК, Ф. / КОШЧАНКА, У. et al. (eds). 2008. Лексіка гаворак Беларускага Прыпяцкага Палесся: Атлас. Слоўнік. Мінск.
АРКУШИН, Г. 2000. Словник західнополіських говірок, у двох томах. Луцьк.
ЛИСЕНКО, П. 1974. Словник поліських говорів. Київ.
АЛЯХНОВІЧ, М. / БАРЫСЮК, У. / ЕМЕЛЬЯНОВІЧ, В. et al. (eds.). 1989. Дыялектны слоўнік Брэстчыны. Мінск.
МАЦКЕВІЧ, Ю. / ГРЫНАВЕЦКЕНЕ, А. / РАМАНОВІЧ, Я. et al. (eds.) 1979-1986. Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча, у пяці тамах. Мінск.
КРЫВІЦКІ, А. / ЦЫХУН, Г. / ЯШКІН, І. (eds.). 1982-1987. Тураўскі слоўнік, у пяці тамах. Мінск.
КУНЦЭВІЧ, / Л. КРЫВІЦКІ, А. (eds). 2001. Раслінны свет. Тэматычны слоўнік. Мінск.
Wypada mocno żałować, że pracownicy naukowi Uniwersytetu w Białymstoku — zarówno z Katedry Filologii Białoruskiej, jak i z Katedry Kultury Białoruskiej — nie zrobili w ciągu dwudziestolecia swojej działalności niczego istotnego dla dokumentacji i podtrzymania zanikających gwar podlaskich pomiędzy Narwią i Bugiem. Niepodjęcie działań w tym kierunku było faktycznie strategiczną pomyłką tych jednostek akademickich, która nie tylko dała świadectwo zmarnowanej bezpowrotnie szansie naukowej, ale i pozbawiła te placówki odczuwalnego wpływu na kształtowanie kulturowego oblicza regionu.
A zatem to, co się udało ustalić i zaproponować dla nomenklatury języka podlaskiego poza murami akademii:
ROŚLINY
(kwiaty, byliny, drzewa i krzewy)
aster (Aster) — ástra
babka zwyczajna (Plantago major) — bábka, podorôžnik
bagno zwyczajne (Ledum palustre) — bahón, bahónnik
bluszcz pospolity (Hedera helix) — blušč (s)
bodziszek łąkowy (Geranium pratense) — geránija
bratek, fiołek trójbarwny (Viola tricolor) — bratók
brzoza brodawkowata (Betula pendula) — beróza (s); berozý (pl); berézina (z)
buk zwyczajny (Fabus sylvatica) — buk (s); bukí (pl); bučýna (z)
bylica pospolita (Artemisia vulgaris) — pałýń
chaber bławatek (Centaurea cyanus) — dvoraníneć
chryzantema, złocień (Chrysanthemum) — chryzantéma
cis pospolity (Taxus baccata) — tis (s); tisý (pl)
czeremcha zwyczajna (Prunus padus) — čerémucha (s); čerémuchi (pl)
czereśnia (Prunus avium) — čeréšnia (s); čeréšni (pl)
dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans) — horlánka
dąb szypułkowy (Quercus robur) — dub (s); dubý (pl); dubína (z)
dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) — čortopołóch
dzwonek szerokolistny (ampanula latifolia) — zvonóčok
floks (Phlox) — floks
gajowiec żółty (Lamium galeobdolon) — jasnótka, głuchája kropíva
głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna) — hłôd (s); hłodý (pl)
gorczyca polna, ognicha (Sinapis arvensis) — rypúcha
goździk (Dianthus) — gózdik
grab pospolity (zwyczajny) (Carpinus betulus) — hrab (s); hrabý (pl); hrabína (z)
grusza pospolita (Pyrus communis) — hrúša (s); hrúšy (pl)
gwiazdnica pospolita (Stellaria media) — mokréć
jabłoń domowa (Malus domestica) — jábłynia (s); jabłyniê (pl)
jałowiec pospolity (Juniperus communis) — jadłôveć (s); jadłôvci (pl)
jarząb pospolity, jarzębina (Sorbus aucuparia) — órab (s), rabína (s); óraby (pl); rabiný (pl)
jaskier ostry (Ranunculus acris) — slipák
jasnota biała (Lamium album) — jasnóta, biêła kropíva
jemioła pospolita (Viscum album) — pomełó (s)
jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) — jásen (s); jasený (pl); jasenína (z)
jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea) — jožôvka
języczka syberyjska (Ligularia sibirica) — buzúlnik
kaczeniec, knieć błotna (Caltha palustris) — łótoť
kalina (Viburnum opulus) — kalína (s; z)
kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) — kaštán (s); kaštaný (pl)
klon (Acer platanoides) — klôn (s); kloný (pl)
kocimiętka (Nepeta cataria) — kotiáča mjáta
komonica zwyczajna (Lotus corniculatus) — pôlna rúta
komosa biała, lebioda (Chenopodium album) — łobodá
konwalia (Convallaria majalis) — łándyš
kopytnik (Asarum europaeum) — kopýtnik
kosaciec bródkowy (Iris germanica) — kosáč
kostrzewa owcza (Festuca ovina) — kosteréva
krokus, szafran (Crocus) — krókus
kruszyna pospolita (Frangula alnus) — krušýna (s; z)
krwawnica pospolita (Lythrum salicaria) — płakún
krwawnik pospolity (Achillea millefolium) — kryvávnik
lebiodka pospolita (Origanum vulgare) — łaciêha
leszczyna pospolita (Corylus avellana) — orêšnia (s), liščýna (s, z); orêšni (pl)
lewkonia (Matthiola) — levkónija
lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) — lípa (s); lípy (pl)
łopian większy (Arctium lappa) — łopúch
macierzanka zwyczajna (Thymus pulegioides) — čabréć
malwa różowa (Alcea rosea) — málva
miotła zbożowa (Apera spica-venti) — mitłá
mlecz polny (Sonchus arvensis) — mołočáj
modrzew europejski (Larix decidua) — modrýna (s); modrýny (pl)
nagietek lekarski (Calendula officinalis) — niuchtók
narcyz (Narcissus) — narcýz
nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) — súmnik
nawrot lekarski (Lithospermum officinale) — vorobiêjnik
niezapominajka (Myosotis arvensis) — nezabúdka
nostrzyk biały (Melilotus albus) — barkún
olsza czarna (Alnus glutinosa) — vôlcha (s); vôlchi (pl); vulšýna (z)
oman wielki (Inula helenium) — omán
orlica pospolita (Pteridium aquilinum) — páporoť
osika, topola osika (Populus tremula) — osá (s); ósy (pl); osína (z)
ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare) — osót
pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa) — pasternák
pelargonia (Pelargonium) — pelargónija
pełnik europejski (Trollius europaeus) — kupálnicia
perz właściwy (Elymus repens) — pirêj
platan klonolistny (Platanus acerifolia) — platán (s); plataný (pl)
powój polny (Convolvulus arvensis) — povôjka, povitúcha
przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) — pereliêska
przymiotno białe (Erigeron annuus) — ivanéć
ptasia wyka (Vicia cracca) — horóšok, viêjka
rdest szczawiolistny (Polygonum lapathifolium ) — hurčák
rezeda żółta (Reseda lutea) — rezéda
robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) — akácija (s); akáciji (pl)
rojownik pospolity, rojnik pospolity, rojniczek pospolity (Jovibarba sobolifera) — nesmertélnik
rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis) — rozmarýn
róża (Rosa) — rúža, róza
róża dzika (Rosa canina) — šypšýna (s, z)
sasanka (Pulsatilla vulgaris) — sasánka
sitowie leśne (Scirpus sylvaticus ) — sitník
skrzyp polny (Equisetum arvense) — chvôščka
sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) — chvója (s), sosná (s); chvóji (pl), sósny (pl); chvojína (z), sosnína (z)
stokrotka pospolita (Bellis perennis) — margarýtka
szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius) — kôńśki ščavúch
szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) — ščavúch
szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) — vorsiánka
śliwa domowa (Prunus domestica) — slíva (s); slívy (pl)
śliwa tarnina (Prunus spinosa) — čórna slíva (s); čórny slívy (pl)
śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) — pudsniêžnik
świerk pospolity (Picea abies) — jołá (s); jóły (pl); jolína (z)
tatarak zwyczajny (Acorus calamus) — ajér, babkí
topola czarna (Populus nigra) — topôl (s); topoliê (pl)
trzciniak piaskowy (Calamagrostis epigeios) — požárnicia
tulipan (Tulipa) — tulipán
turzyca zaostrzona (Carex acuta) — ryzúcha
wiąz polny (pospolity) (Ulmus campestris (minor)) — vjaz (s); vjazý (pl)
wierzba iwa (Salix caprea) — íva (s); ívy (pl)
wierzba wiciowa (Salix viminalis) — verbá (s); vérby (pl); verbína (z)
wiśnia pospolita (Prunus cerasus) — víšnia (s); víšni (pl)
wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) — véres
zawilec gajowy (Anemone nemorosa) — kurosliêp
żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare) — siniák, osotéć
życica lnowa (Lolium remotum) — žýticia
żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) — túja (s); túji (pl)
Objaśnienie: s — liczba pojedyńcza; pl — liczba mnoga; z — rzeczownik zbiorowy
GRZYBY
borowik szlachetny (Boletus edulis) — hryb, borovík (šče para inšych hrybôv siêtoji simjiê nazyvali „hrybom”: borowik sosnowy, borowik usiatkowany)
borowik szatański (Boletus satanas) — durný hryb
czubajka kania (Marolepiota procera) — kúrka
gąska niekształtna (Tricholoma portentosum) — pôdzelunka
gąska zielonka (Tricholoma equestre) — zelônka
gołąbek jadalny (wyborny) (Russula vesca) — hołúbka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „hołubkoju”: gołąbek słodkawy, gołąbek ametystowy, gołąbek winny, gołąbek błotny)
goryczak żółciowy (Tylopilus felleus) — durný hryb
koźlarz babka (Leccinum scabrum) — koziák (šče para inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „koziakom”: koźlarz topolowy, koźlarz grabowy)
koźlarz czerwony (Leccinum aurantiacum) — krasniúk
maślak pstry (Suillus variegatus) — bahniúk
maślak sitarz (Suillus bovinus) — rešôtnik
maślak zwyczajny (Suillus luteus) — maslúk (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „maślukom”: maślak żółty, maślak trydencki, maślak rdzawobrązowy, maślak ziarnisty)
mleczaj rydz (Lactarius deliciosus) — rýžyk
muchomor czerwony (Amanita muscaria) — muchárka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „mucharkoju”: muchomor plamisty, muchomor sromotnikowy, muchomor narcyzowy, muchomor twardawy)
piaskowiec modrzak (Gyroporus cyanescens) — siniúch
pieczarka polna (Agaricus campestris) — hnojánka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „hnojankoju”: pieczarka szlachetna, pieczarka solniskowa, pieczarka żółtawa)
pieprznik jadalny, kurka (Cantharellus cibarius) — žydôvka
podgrzybek brunatny (Boletus badius) — zajčúk (šče para inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „zajćukom”: podgrzybek złotawy, podgrzybek zajączek)
sarniak dachówkowaty (Sarcodon imbricatus) — vołóvy húby, vołóvy jazykí.
smardz jadalny (Morchella esculenta) — smorčók.
ZWIERZĘTA
(ptaki i ryby słodkowodne)
amur biały (Ctenopharyngodon idella) — amúr
bażant (Phasianus colchicus) — bažánt
bielik (Haliaeetus albicilla) — oroł-biłochvôst
błotniak stawowy (Circus aeruginosus) — koršún
bocian biały (Ciconia ciconia) — búsioł
ciernik (Gasterosteus aculeatus) — kolúška
cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix) — teterúk
cyraneczka (Anas crecca) — čyránka
czajka zwyczajna (Vanellus vanellus) — kníha
czapla siwa (Ardea cinerea) — čápla
czyż (Carduelis spinus) — čýžyk
derkacz zwyczajny (Crex crex) — derkáč
drop zwyczajny (Otis tarda) — dróchva
drozd śpiewak (Turdus philomelos) — drôzd
dudek (Upupa epops) — žydôvśka zozúla
dzięcioł duży (Dendrocopos major) — diáchtioł
dzierlatka (Galerida cristata) — posmitiúška
gawron (Corvus frugilegus) — hájvoron
gęś domowa (Anser domesticus) — huś
gil zwyczajny (Pyrrhula pyrrhula) — čyrvonohrúdka
głuszec (Tetrao urogallus) — hłuchár
gołąb skalny (Columba livia) — hółub
jarząbek zwyczajny (Tetrastes bonasia) — díka kúročka; órabka
jaskółka dymówka (Hirundo rustica) — łástuvka
jastrząb zwyczajny (Accipiter gentilis) — jástreb
jazgarz (Gymnocephalus cernuus) — jôrš
jaź (Leuciscus idus) — jaźjelec (Leuciscus leuciscus) — jaléć
jemiołuszka zwyczajna (Bombycilla garrulus) — verestiôłka
jerzyk zwyczajny (Apus apus) — sérpik
jesiotr zachodni (Acipenser sturio) — atlantýčny osetér
kaczka domowa (Anas platyrhynchos domestica) — káčka
kania czarna (Milvus migrans) — šulák
karaś (Carassius carassius) — karáś
karp (Cyprinus carpio) — karp
kawka zwyczajna (Corvus monedula) — háłka
kiełb (Gobio gobio) — kovbún
kleń (Squalius cephalus) — hołováč
kobuz (Falco subbuteo) — pudsokólik
kormoran (Phalacrocorax carbo) — kormorán
kos (Turdus merula) — čórny drôzd
krakwa (Anas strepera) — šára káčka
krogulec zwyczajny (Accipiter nisus) — vorobjátnik; małý koršún
kruk zwyczajny (Corvus corax) — kruk
kukułka zwyczajna (Cuculus canorus) — zozúla
kulik wielki (Numenius arquata) — kúlik
kuropatwa zwyczajna (Perdix perdix) — kuropátka
krzyżowka (Anas platyrhynchos) — krýžeń
lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus) — kozodôj
lerka (Lullula arborea) — lisový žávoronok
leszcz (Abramis brama) — liêšč
lin (Tinca tinca) — lin
łabędź niemy (Cygnus olor) — lébeď
łosoś (Salmo salar) — łosóś
mewa srebrzysta (Larus argentatus) — méva
miętus pospolity (Lota lota) — meniók
minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis) — ryčnája minóga
minóg strumieniowy (Lampetra planeri) — ručájna minóga
mokolągwa (Linaria cannabina) — konoplánka
muchołówka szara (Muscicapa striata) — muchołôvka
okoń (Perca fluviatilis) — ókuń
orzeł przedni (Aquila chrysaetos) — orół-bérkut
perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) — nurcák
piskorz (Misgurnus fossilis) — vjun
pliszka żółta (Motacilla flava) — plíska; žovtobrúška
płoć (Rutilus rutilus) — płôtka
płomykówka zwyczajna (Tyto alba) — sová
przepiórka (Coturnix coturnix) — perepelícia
pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss) — rádužny pstruh
puchacz zwyczajny (Bubo bubo) — puháč
pustułka (Falco tinnunculus) — pústolha
puszczyk zwyczajny (Strix aluco) — velíka sová
rybitwa rzeczna (Sterna hirundo) — rybołôv
rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus) — skobá
sandacz (Sander lucioperca) — sudák
sieja pospolita (Coregonus lavaretus) — sih
sieweczka rzeczna (Charadrius dubius) — pisóčnik
sikora bogatka (Parus major) — siníčka
sikora czubata (Lophophanes cristatus) — chochłúška
skowronek (Alauda arvensis) — žávoronok
słonka zwyczajna (Scolopax rusticola) — lisový kúlik
słowik szary (Luscinia luscinia) — sołoviêj
sokół wędrowny (Falco peregrinus) — sókoł
sowa uszatka (Asio otus) — sová
sójka zwyczajna (Garrulus glandarius) — sôjka
sroka zwyczajna (Pica pica) — soróka
sum pospolity (Silurus glanis) — sum
szczupak (Esox lucius) — ščupák
szczygieł (Carduelis carduelis) — ščýhlik
szpak zwyczajny (Sturnus vulgaris) — špak; skvoréć
śliz (Barbatula barbatula) — sliz
troć wędrowna (Salmo trutta) — trôť
trznadel zwyczajny (Emberiza citrinella) — žovtobrúška
turkawka zwyczajna (Streptopelia turtur) — díki hółub
ukleja (Alburnus alburnus) — kliêj
węgorz europejski (Anguilla anguilla) — vuhór
wilga zwyczajna (Oriolus oriolus) — ívołha
wrona siwa (Corvus corone) — voróna
wróbel domowy (Passer domesticus) — vorobiêj
zięba zwyczajna (Fringilla coelebs) — berestiánka
zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis) — zimorôdok
żołna (Merops apiaster) — žovná
żuraw zwyczajny (Grus grus) — žuravél
