U vsiosviêtno viêdomoho češkoho piśmennika Milana Kundery je znakomity roman „Žart” z 1967 roku, u jakôm pokazane, jak stalinśka systema łomit žytie hołovnomu hierojovi, Ludvikovi. Ludvik je studentom, jomu podobajetsie joho koležanka Marketa, vony obmiêniujutsie žartôvnymi piśmami. Odnoho razu Ludvik posyłaje Marketi počtôvku, jakaja kunčajetsie žartôvnym dopiskom: „Chaj žyve Trocki!”. Počtôvka popadaje v ruki partyjnoho kolegi Ludvika z universytetu, kotoromu tože podobajetsie Marketa. Počtôvka stajetsie hołovnym dokazom antysocyjalistyčnoji postavy Ludvika. Joho sudijiê ne znajutsie na žartach — Ludvika vykidajut z partyji i universytetu i zabirajut do vôjśka. Korotiêj, Ludvika vykidajut z „normalnoho žytia” i perevychovujut. Sorok liêt posli publikaciji siêtoho romanu i čuť ne šêsťdesiat liêt posli času opisanoho v „Žarti” sam Kundera stavsie hierojom podôbnoji fabuły. Ale ne tym hierojom, na kotoroho donesli, a tym, kotory doniôs.

Kurjer z Zachodu

U 1948 roci komunisty vyhrali vybory v Čechosłovaciji i vziali vładu. Dla krajiny, kotora do toho času była odinoju demokratijeju v našuj časti Europy, začavsie posupny stalinśki čas z peresliêdom polityčnych protivnikuv režymu i inšodumciuv (realnych i vydumanych), z kolektyvizacijeju i nacijonalizacijeju hospodarki, z likvidacijeju „staroho buržuaznoho ładu”.

Miroslav Dvořaček (ur. 1928) razom z kolegoju Miroslavom Juppom u 1947 roci vstupili do lotničoji škoły v Hradci Kralove. Koli pryjšli komunisty, oboch chłopci vykinuli zo škoły jak „nenadiêjny elementy” i skirovali do vôjśka jak zvyčajnych sołdatuv, na „perevychovanie”. Dvořaček i Jupp postanovili, što komunistam słužyti ne budut, i vtekli do Nimeččyny. U Nimeččyni jich zaverbovav čeśki generał František Moravec do „čeśkoji rozviêdki, pudtrymuvanoji amerykanciami”. Chłopci mieli słužyti kurjerami i vyjiždžati zo specijalnymi zadaniami do Čechosłovaciji.

U marciovi 1950 roku Dvořaček pojavivsie v Prazi z zadaniom navezati kontakt z osoboju, kotora mohła b peredavati na Zachud informaciju pro čechosłovaćku chimičnu promysłovosť. U Prazi Dvořaček vypadkom spotkav Ivu Militku, koliśniu diêvčynu Juppa, kotora tohdy studijovała na Karlovym Universyteti i žyła v akademiku. Dvořaček pokinuv u jijiê svoju valizku i poprosivsie perenočovati. Militka zhodiłasie. Tohdy vona vže miêła inšoho chłopcia, Miroslava Dlaska, kotoromu v toj deń skazała ob pryjiêzdovi Dvořačka i poprosiła, kob von do jijiê ne prychodiv nanuč, bo Dvořaček chutčêj za vsio bude nočovati v jijiê pokoji. Koli Dvořaček koło vośmoji večera pojavivsie u Militki, tam uže čekała na joho policija.

Dvořačka sudili v serpniovi 1950 roku za dezerciju, špijonaž i zdradu. Prokurator domahavsie kary smerti, sud zasudiv Dvořačka na 22 roki tiurmy. Dvořaček odsediv bez małoho 14 liêt, praciujučy v uranovych kopalniach. Zvôlnili joho v 1964 roci, a v 1968 roci, korotko pered vujśkovoju intervencijeju Varšavśkoho Dohovoru v Čechosłovaciji, jomu vdałosie emigrovati do Kanady. Diś 80-liêtni Dvořaček žyve v Šveciji.

Dvořaček dumav, što v ruki komunistyčnoji słužby bezpeki joho vydała Iva Militka. Iva Militka vsio žytie pudozryvała svoho chłopcia, Mirosłava Dlaska, za kotoroho vona potum vyjšła zamuž. Ale v siêtum roci historyk i archivist z Instytutu Dosliêdovania Totalitarnych Režymuv Adam Hradilek znajšov dokument z 14 marcia 1950 roku, z kotoroho vynikaje, što na Dvořačka doniôs Milan Kundera, u toj čas 21-rôčny student Vyššoji Filmovoji Škoły v Prazi.

Od komunista do dysydenta

Milan Kundera vrodivsie v 1929 roci v Brniê na Moravi, u simjiê viêdomoho čeśkoho muzykologa. Vôn vychovavsie v vysoko intelektualnuj atmosfery, u pošani do knižok i viêdy. Uže v ditinstvi Kundera svobôdno posłuhovuvavsie francuśkoju movoju, tomu perechôd na pisanie po-francuśki v 1990-ch liêtach byv dla joho ne zusiêm kob nenaturalny.

U mołodosti, jak mnôho chto z joho pokoliênia, Kundera pudpav pud upłyv komunizmu, ustupiv do komunistyčnoji partyji. Peršy poetyčny sprôby Kundery byli v kanoničnum stylovi socijalistyčnoho realizmu. U 1948 roci Kundera perejiêchav z Brna v Prahu, de zapisavsie do Vyššoji Filmovoji Škoły, kob učytisie na režysera. U Prazi Kundera poznakomivsie z Miroslavom Dlaskom.

Rozčarovanie stalinśkim komunizmom u Kundery zjaviłosie šče pered smertieju Stalina. U 1956 roci vôn znov ustupiv do partyji, z jakoji joho znov vykinuli v 1970. U 1960-ch liêtach Kundera byv znany jak odin z najostrêjšych krytykuv čeśkoji komunistyčnoji realnosti v piśmennićkum i intelektualnum seredoviščy. Posli 1968 roku Kunderu perestali publikovati v Čechosłovaciji, u 1975 roci vôn emigrovav u Franciju, a v 1981 roci pryniav francuśkie pôddanstvo. U 1993 roci zjavivsie joho peršy roman, napisany po-francuśki. Kunderu perekłali na mnôho movuv sviêtu, pro joho čas od času hovorat jak pro môcnoho kandydata do premiji Nobela za literaturu.

U Franciji Kundera zminiav styl žytia — perestav pokazuvatisie publično, davati interviju žurnalistam. U svojich esejach tverdiv, što jak piśmennik vôn povnostieju vykazujetsie v svojich romanach, a joho bijografija dla joho tvôrčosti ne takaja vže i važna. Koli zvalivsie komunizm u Čechosłovaciji, Kundera ne vernuvsie na rodinu, što bôlš, koli pryjiždžav u Prahu na korotko, zostavavsie incognito, prykazujučy v hotelach, de zatrymovuvavsie, kob pro joho nikomu ne hovoryli. Usiê takije ne zusiêm zrozumiêły rečy v zachovaniu Kundery pudpali pud publičnu dyskusiju v Čechiji teper, koli vyjšov na sviêtło dnia policijny dokument z 14 marcia 1950 roku.

Kundera: ne znaju, čom tam moje prôzvišče

Dokument, kotory znajšovsie v archivach Instytutu Dosliêdovania Totalitarnych Režymuv (to čeśki odpoviêdnik pôlśkoho Instytutu Pamięci Narodowej), je policijnoju notatatkoju. Z jijiê vynikaje, što pro namiêr Dvořačka perenočovati v Ivy Militki słužbu bezpeki povjadomiv Milan Kundera, kotory pro siête doznavsia od Mirosłava Dlaska, chłopcia Ivy Militki.

Usia sprava, zvjazana z areštovaniom Dvořačka, była opisana historykom Adamom Hradilkom v praśkum tyžniovikovi „Respekt” 13 korostenia 2008 roku, vyklikajučy, što zrozumiêło, ohulnu sensaciju v Čechach.

Kundera perervav svoje mnôholiêtnie movčanie i nastupnoho dnia skontaktovavsie z čeśkoju prasovoju agencijeju ČTK, kob zaperečyti siêtomu publičnomu obvinovačeniovi v donosi. „Ja zdivivany čymś, čoho ne čekav, pro što šče včora ne znav i što ne stałosie — procytovali Kunderu čeśki gazety. — To prosto nevirohôdne. Koli chtoś robit štoś takoje, u joho povinion byti jakiś motyv. Ja znaju, što tam stojit moje prôzvišče, ale jak vono tudy trapiło — dla mene tajemnicia. Jak ja môh donesti na kohoś, koho ne znav?”

Tyje, što viêrat u pravdivosť policijnoji notatki, tverdiat, što dla Kundery ne treba było jakohoś specijalnoho motyvu. Jomu było 21 liêt, vôn byv perekonanym komunistom, a tut z Zachodu pojavlajetsie čeśki perebiêžčyk, zachodni agent — Kundera prosto spovniv svôj obovjazok hromadianina i komunista, povjadomlajučy pro špijona komu treba.

Inšy, ułučajučy byłoho prezydenta Vaclava Havla, viêrat, što Kundera ne maje z siêtoju spravoju ničoho spôlnoho. Pojaviłosie naveť osviêdčenie odnoho literaturnoho historyka, kotory sobiê raptom prypomniv, što vesnoju 1950 roku Mirosłav Dlask skazav jomu, što to vôn udav Dvořačka na policiji (Dlask umer na počatku 1990-tych, tomu siêtoho osviêdčenia ne možna nijak zveryfikovati).

Jasna sprava, što dla čechuv było b lepi, kob nijaki taki dokument nikoli ne znajšovsie. Choč vony i nedolublujut Kunderu za toje, što vôn zostavsie na Zachodi i „zdradiv” čeśku movu dla francuśkoji, to vsio-taki i honoratsie jim jak najsłavniêjšym spuvčasnym čeśkim piśmennikom.

Jasno tože, što siêta archivna revelacija — tiažki vdar po 79-liêtnium piśmennikovi. Što b teper Kundera ne hovoryv na svoju oboronu, navse zostanetsie tiêń sumniêvu, čy piśmennik, kotory tak pravdivo opisuvav donoščykuv i donosy v svojich romanach, ne zatajiv odnoho istotnoho faktu zo svojoho žytia.

U totalitarnuj systemi možna było zasuditi nevinnoho čołoviêka na podstavi bzdurnych abo i zusiêm sfabrykovanych dokazuv. Bo byli svojiê sudijiê, kotory robili toje, što chotiêła systema. Takoje vže mało pravdopodôbne v demokratyčnuj systemi. Ale jak u demokratyčnuj systemi dokazati bez „svojich sudijôv” svoju nevinnosť u spravi, de odinym dokazom vinovatosti je tôlko odna požovkła kartka paperu? To tože cikava tema dla jakoho-leń romanu, choč mało provdopodôbne, što joho napiše Milan Kundera.