W swoich wcześniejszych uwagach o gwarach podlaskich wielokrotnie podkreślałem, że jedną z największych trudności w praktycznym posługiwaniu się którąś z nich przez osoby wychowane w języku polskim (co dotyczy obecnie przeważającej większości osób, których przodkowie mówili po podlasku) jest ruchomy akcent wyrazowy. Akcent ruchomy to akcent, który może padać na różne sylaby w różnych formach danego wyrazu. Na przykład: oknó (l. poj.) — okná (dopełniacz l. poj.) — ókna (l. mn.) — ókon (dopełniacz l. mn.); barán (l. poj) — baraná (dopełniacz l. poj.) — baraný (l. mn.); chústka (l. poj.) — chústki (dopełniacz l. poj.) — chustkí (l. mn.) — chustkámi (narzędnik l. mn.). Ponieważ w języku polskim mamy akcent stały — z niewielkimi wyjątkami pada on na przedostatnią sylabę wyrazu (tzw. akcent paroksytoniczny) — fakt ten nie tylko utrudnia naukę języka podlaskiego, ale i wpływa na podlaski system akcentuacyjny w kierunku jego rozprzężenia i upodobnienia do akcentuacji polskiej. Znormalizowana ortograficznie i gramatycznie wersja języka podlaskiego, propagowana przez stronę Svoja.org, w zasadzie zachowuje stan akcentuacji podlaskiej z lat 1960. i 1970., kiedy to proces ingerencji języka polskiego w gwary podlaskie nie był tak destrukcyjny, jak w następnych dziesięcioleciach. Chociaż nikt ze znanych mi językoznawców nie zajmował się specjalnie sytemem akcentuacyjnym gwar wschodniosłowiańskich pomiędzy Narwią i Bugiem, to jednak z dostępnych publikacji naukowych dotyczących tych gwar (Atlasu gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny, prac Władysława Kuraszkiewicza, pracy doktorskiej Jana Pietruczuka dotyczącej gwary Kuraszewa) można odtworzyć/dopracować ten system dla potrzeb znormalizowanego języka podlaskiego bez większych trudności.
Dzisiaj chciałbym zwrócić uwagę czytelników na problemy akcentuacyjne przy tworzeniu liczby mnogiej w języku podlaskim. To ten obszar gramatyki podlaskiej, w którym najczęściej zawodzi nas i pamięć (stan gwary podlaskiej z lat 1960. pamiętają dzisiaj w miarę dobrze już tylko osoby 60-letnie i starsze), i tak zwana intuicja językowa (którą coraz mocniej zagłusza wszechobecna polszczyzna). Idealnym rozwiązaniem byłoby stworzenie tabel (paradygmatów) wszystkich typów deklinacji w języku podlaskim, które obejmowałyby całe znane słownictwo podlaskie. Jest to jednak zadanie przerastające siły jednego człowieka. Stworzenie takich tabel mogłoby być niespecjalnie skomplikowanym zadaniem dla studentów/doktorantów katedr białorutenistycznych w Warszawie albo w Białymstoku, gdyby owe katedry, po pierwsze, uważały gwary podlaskie (niedziekające i nieciekające) za istotne dla podtrzymania tożsamości mniejszości białoruskiej w Polsce, i po drugie, gdyby zechciały zrobić dla tej mniejszości coś praktycznego i potrzebnego. Ale tak niestety nie jest.
Zatem dzisiaj podamy przypadki tworzenia liczby mnogiej niektórych pospolitych rzeczowników podlaskich i zwrócimy uwagę na trudności z umiejscowieniem akcentu wyrazowego. W tej prezentacji nie pójdziemy za klasyfikacją odmiany rzeczowników podlaskich zaproponowaną w książce „Čom ne po-svojomu?” (2014), która wyróżnia cztery typy podlaskiej deklinacji rzeczownikowej ze względu na rodzaj końcówek fleksyjnych (str. 225-232), a posłużymy się bardziej prostym i, naszym zdaniem, bardziej praktycznym schematem. Mianowicie, wszystkie rzeczowniki podlaskie podzielimy na trzy grupy ze względu na umiejscowienie akcentu w formie liczby mnogiej: 1) akcent pozostaje na tej samej sylabie, jak i w liczbie pojedyńczej; 2) akcent w liczbie mnogiej przesuwa się ku końcowi wyrazu; 3) akcent w liczbie mnogiej przesuwa się ku początkowi wyrazu.
GRUPA 1 (akcent w liczbie mnogiej pozostaje na tej samej sylabie, jak i w liczbie pojedyńczej):
advokát/advokáty, amerykáneć/amerykánci, ánhieł/ánhieły, aparát/aparáty, aptéka/aptéki, bájka/bájki, bálok/bálki, bambíza/bambízy, bank/bánki, bataréjka/bataréjki, báza/bázy, bérdo/bérda, bjúro/bjúra, bliskavícia/bliskavíci, bochónok/bochónki, búsioł/búsły, chabôr/chabóry, chłópeć/chłópci, chmára/chmáry, chvója/chvóji, chvoróba/chvoróby, cukiérok/cukiérki, částka/částki, čóbut/čóboty, čósanok/čósanki, čútka/čútki, dáma/dámy, dar/dáry, darmojiêd/darmojiêdy, dochôd/dochódy, dodátok/dodátki, druk/drúki, dúla/dúli, dúmka/dúmki, dzik/dzíki, egzámin/egzáminy, fábryka/fábryki, fakt/fákty, fôra/fôry, galóš/galóšy, gazéta/gazéty, gílza/gílzy, gíra/gíry, gmína/gmíny, gozď/gózdi, gramofón/gramofóny, grat/gráty, guź/gúzi, gvjázda/gvjázdy, had/hády, hébel/hébli, hícel/hícli, hnída/hnídy, horód/horódy, húrba/húrby, ikóna/ikóny, inžyniêr/inžyniêry, ískra/ískry, jábłyko/jábłyka, jadłôveć/jadłôvci, jahniá/jahniáta, jáhoda/jáhody, jáma/jámy, kábel/kábli, kačeniá/kačeniáta, káfla/káfli, kant/kánty, kára/káry, kárta/kárty, kilíšok/kilíški, kloc/klócy, kłópot/kłópoty, kłub/kłúby, kníha/kníhi, kołchóz/kołchózy, komisár/komisáry, konvért/konvérty, kópeć/kópci, korováj/korováji, košt/kóšty, koteniá/koteniáta, kotiół/kotłý, kôń/kóni, krápla/krápli, krýha/krýhi, kúteń/kútni, kuzáka/kuzáki, kvárta/kvárty, lípa/lípy, lis/lísy, łach/łáchi, łápa/łápy,łyk/łýki, malína/malíny, mjáčyk/mjáčyki, miêch/miêchi, móva/móvy, múcha/múchi, múka/múki, mur/múry, mýrsa/mýrsy, oficér/oficéry, óko/óčy, okôp/okópy, opołónik/opołóniki, orêch/orêchi, otrók/otróki, paciôrok/paciôrki, páleć/pálci, pámołodok/pámołodki, pančócha/pančóchi, pásmo/pásma, pić/píci, piêč/péčy, piêveń/piêvni, piróžok/piróžki, płuh/płúhi, póhlad/póhlady, pohôn/pohóny, pokłôn/pokłóny, pokôjnik/pokójniki, porosiá/porosiáta, prôśba/prôśby, pryčýna/pryčýny, pudóšva/pudóšvy, púto/púta, rána/rány, rêč/réčy, rozkáz/rozkázy, rozmiêr/rozmiêry, rôh/róhi, samochód/samochódy, samolót/samolóty, schôdok/schôdki, sércie/sérci, sołdát/sołdáty, sráka/sráki, súka/súki, sverdiôłok/sverdiôłki, ščeniá/ščeniáta, škóła/škóły, šráma/šrámy, štúka/štúki, šýba/šýby, šýja/šýji, telá/teláta, tiêło/tiêła, tiêń/tiêni, ton/tóny, trépok/trépki, trónok/trónki, trúteń/trútni, tryb/trýby, úroveń/úrovni, vorobiêj/vorobjiê, voróna/voróny, zahôn/zahóny, zájeć/zájci, žába/žáby.
GRUPA 2 (akcent w liczbie mnogiej przesuwa się ku końcowi wyrazu):
árkuš/arkušê, bába/babý, bábka/babkí, badýl/badyliê, bahniúk/bahniukí, bajúra/bajurê, bak/bakí, baliêja/balijiê, bánka/bankí, báńka/bańkí, barán/baraný, barkún/barkuný, bastrúk/bastrukí, bátiuška/batiuškí, báťko/baťkí, béreh/berehí, beróza/berozý, bič/bičê, bihún/bihuný, blizniúk/blizniukí, błud/błudý, bohatýr/bohatyrê, boláčka/bolački, bołóto/bołotá, bôk/bokí, bôr/borê, brat/bratý, búłka/bułkí, burák/burakí, cácka/cackí, calôvka/caluvkí, car/carê, cérkva/cerkvý, chałúj/chałujiê, cham/chamý, cháta/chatý, chitréć/chitreciê, chliêv/chlivý, chôd/chodý, chuj/chujiê, chvalbún/chvalbuný, chvôst/chvostý, cibúla/cibuliê, cíćka/cićkí, ciêłka/ciłkí, ciêp/cipý, ciêvka/civkí, cihán/cihaný, cihánka/cihankí, čas/časý, čérep/čerepý, čort/čortý, čub/čubý, dach/dachí, dachôvka/dachuvkí, deržák/deržakí, diáďko/diaďkí, diádina/diadiný, diêd/didý, diêło/diłá, diêvčyna/divčyniáta, diêvka/divkí, dikár/dikarê, dóktor/doktorê, dólar/doláry, doróha/dorohí, došč/doščê, dôm/domý, drabína/drabiný, drôt/drotý, dub/dubý, dziubák/dziubakí, falbônka/falbunkí, furmánka/furmankí, gazník/gaznikí, hak/hakí, háłka/hałkí, hałúška/hałuškí, harbúz/haruzý, hładúnka/hładunkí, hnojánka/hnojankí, hółos/hołosý, hołôvka/hołuvkí, hółub/hołubý, hołýš/hołyšê, horb/horbý, hospodár/hospodarê, hrab/hrabý, hranícia/hraniciê, hrébeń/hrebeniê, hrêch/hrychí, hrúdka/hrudkí, hryb/hrybý, hryšník/hryšnikí, hújdanka/hujdankí, hultáj/hultajiê, huščár/huščarê, ihółka/ihołkí, jábłynia/jabłyniê, jałóška/jałoškí, jámka/jamkí, jarúha/jaruhí, jásen/jasený, jástreb/jastrebý, jávor/javorê, jazýk/jazykí, jebúk/jebukí, jôłka/jułkí, jun/juný, kabłúk/kabłukí, kačán/kačaný, káčka/kačkí, kačôr/kačorê, kalendár/kalendarê, kałdún/kałduný, kámeń/kameniê, kapelúš/kapelušê, kapiêž/kapežê, katúška/katuškí, kij/kijiê, kíška/kiškí, kliêšč/kliščê, kliêtka/klitkí, klin/kliný, klôn/kloný, kluč/klučê, kłúnia/kłuniê, knôt/knotý, knur/knurê, koladník/koladnikí, kólaso/kolósa, koliêno/koliná, kołáč/kołačê, kółos/kołosý, komár/komarê, kopáńka/kopańkí, kopícia/kopiciê, kopýł/kopyłý, kopýt/kopytá, korč/korčê, kóreń/koreniê, koróbka/korobkí, koról/koroliê, koróva/korový, korzína/korziný, kostrôh/kostrohí, košêl/košeliê, kotúch/kotuchí, kovál/kovaliê, kóvbyk/kovbykí, kovtún/kovtuný, kôška/kuškí, kôt/kotý, kraj/krajiê, krasniúk/krasniukí, krest/krestý, kropíva/kropivý, kruh/kruhí, kruhlák/kruhlakí, krutiêl/kruteliê, krykún/krykuný, krynícia/kryniciê, kryž/kryžê, kum/kumý, kviêtka/kvitkí, lálka/lalkí, lenciúh/lenciuhí, liês/lisý, liêto/litá, likárstvo/likarstvá, łachmán/łachmaný, łástavka/łastavkí, łátka/łatkí, łávka/łavkí, łhun/łhuný, łob/łobý, łódka/łodkí, łopúch/łopuchí, łóžka/łožkí, łôžko/łužká, łuh/łuhí, łyč/łyčê, májstior/majstrê, mašýna/mašyný, máti/materê, mátuška/matuškí, matýłka/matyłkí, medál/medaliê, mjač/mjačê, miêseć/miseciê, miêstie/mistiá, miêsto/mistá, míska/miskí, molítva/molitvý, mozôl/mozoliê, môl/moliê, môzg/mozgí, mreć/merciê, nediêla/nediliê, neviêstka/nevistkí, nôs/nosý, nôž/nožê, obłôh/obłohí, obrótka/obrotkí, ołtár/ołtarê, onúčka/onučkí, ostrêj/ostryjiê, ovéčka/ovečkí, óziero/ozióra, pacán/pacaný, páłka/pałkí, pan/paný, páni/paniê, paršúk/paršukí, partáč/partačê, pastúch/pastuchí, pavúk/pavukí, pazúr/pazurê, pelônka/pelunkí, perdún/perduný, piciúr/piciurê, piêčka/pičkí, piêsnia/pisniê, pirôh/pirohí, plac/placý, pliêška/pliškí, pliêvka/plivkí, płáchta/płachty, płašč/płaščê, płôd/płodý, płôt/płotý, póduška/poduškí, póhreb/pohrebý, póle/polá, poliêno/poliná, povch/povchí, pôp/popý, prač/pračê, próstynia/prostyniê, provadýr/provadyrê, prymák/prymakí, ptáška/ptaškí, rab/rabý, robák/robakí, rot/rotý, rôv/rový, rúčka/ručkí, ručník/ručnikí, rukáv/rukavý, rúrka/rurkí, skíbka/skibkí, skrýnia/skryniê, sliêd/slidý, snôp/snopý, sokiêra/sokirê, soróčka/soročkí, stéžka/stežkí, sundúk/sundukí, súmka/sumkí, sváńka/svańkí, svat/svatý, svoják/svojakí, šápka/šapkí, ščôtka/ščutkí, ščupák/ščupakí, ščur/ščurê, špílka/špilkí, špitál/špitaliê, špúlka/špulkí, tablícia/tabliciê, tabún/tabuný, taksôvka/taksuvkí, tchôr/tchorê, tiôłka/tiułkí, topôl/topoliê, tórba/torbý, tráktor/traktorê, trud/trudý, tumán/tumaný, týčka/tyčkí, učeník/učenikí, učýtel/učyteliê, vatôvka/vatuvkí, véčur/večorê, verch/verchí, vítka/vitkí, vovk/vovkí, vôjśko/vujśká, vôlcha/vulchí, vôz/vozý, zábavka/zabavkí, złódij/złodijiê, zviêr/zvirê, žérdka/žerdkí, žménia/žmeniê, žneć/ženciê, žuk/žukí, žyd/žydý, žyvôt/žyvotý.
GRUPA 3 (akcent w liczbie mnogiej przesuwa się ku początkowi wyrazu):
bahnó/báhna, bidá/biêdy, błochá/błóchi, borodá/boródy, boroná/boróny, borozná/borózny, bułavá/bułávy, chrystijanín/chrystijáne, ciná/ciêny, čeredá/čerédy, ditiá/diêti, dočká/dóčki, duhá/dúhi, dušá/dúšy, holá/hóli, hołová/hółovy, horá/hóry, hornó/hôrna, hubá/húby, ihrá/íhry, jicié/jájcia, jołá/jóły, kociubá/kociúby, kopá/kópy, kosá/kósy, kovbasá/kovbásy, kozá/kózy, kryłó/krýła, kumá/kúmy, łozá/łózy, mežá/méžy, miščanín/miščáne mitłá/miêtły, nohá/nóhi, norá/nóry, oknó/ókna, osá/ósy, osiá/ósi, pisók/piêski, plečó/pléčy, porá/póry, pščołá/pščóły, rosá/rósy, ruká/rúki, ryká/rêki, sestrá/séstry, siołó/sióła, sełó/séła, skałá/skáły, slozá/slózy, stebłó/stébła, stiná/stiêny, storoná/stórony, taliná/táliny, travá/trávy, trubá/trúby, uchó/úcha, vahá/váhi, veretionó/veretióna, vesná/vésny, viná/víny, vujná/vójny, zemlá/zémli, zimá/zímy.
Szczególną grupę tworzą rzeczowniki, dla których akcent w liczbie mnogiej przesuwa się ku końcowi wyrazu, ale jednocześnie następuje wypadnięcie samogłoski akcentowanej w liczbie pojedyńczej:
biłók/biłkí, buhór/buhrê, byčók/byčkí, čechół/čechłý, čepéć/čepciê, deń/dniê, horčók/horčkí, katók/katkí, klinók/klinkí, kłubók/kłubkí, knýpel/knýpli, kułók/kułkí, koziół/kozłý, kravéć/kravciê, kunéć/kunciê, kupéć/kupciê, kuréć/kurciê, kuséć/kuściê, kusók/kuskí, meniók/meńkí, ohóń/ohniê, orół/orłý, ovés/ovsý, płatók/płatkí, pučók/pučkí, rubél/rubliê, sadók/sadkí, saméć/samciê, šnurók/šnurkí, vałók/vałkí, vinók/vinkí, žovtók/žovtkí.
Opanowania liczby mnogiej w języku podlaskim nie ułatwia fakt, że dla sporej liczby rzeczowników rodzaju żeńskiego i nijakiego można tworzyć, oprócz zwyczajnej liczby mnogiej, tak zwaną liczbę podwójną, formy której występują w żywym języku z liczebnikami dviê, try, štyry. W zasadzie formy liczby podwójnej można bez zmiany sensu wypowiedzi zastąpić formami zwyczajnej liczby mnogiej (chociaż formy liczby podwójnej są bardziej naturalne w języku mówionym), na przykład:
Kola pryniôs dochaty štyry poliêni (liczba podwójna) albo Kola pryniôs dochaty štyry poliná (liczba mnoga);
vôn maje dviê sestrê (liczba podwójna) albo vôn maje dviê séstry (liczba mnoga);
dviê okniê (liczba podwójna) albo dva ókna (liczba mnoga).
Należy zatem cały czas pamiętać, że język podlaski ma bogatszy zbiór form rzeczownikowych niż język polski, i dotyczy to między innymi sposobów wyrażania mnogości.
