Victoryji Ocampo

Na storônci 242 „Historyji europejśkoji vujny” Liddella Harta možna pročytati, što ofensyva trynadceti brytanśkich dyvizijuv (pry pudderžci tysiačy štyrochsot armatuv) protiv liniji Serre-Montauban była zaplanovana na dvadceť četvertoho lipenia 1916, ale jijiê dovełosie odłožyti do rania dvadceť devjatoho. Jak zaznačaje kapitan Liddell Hart, siêta zaderžka — sama po sobiê bez značenia — była vyklikana zalivnymi doščami. Zmiêščane nižêj sviêdčanie, nadyktovane, pročytane i pudpisane doktorom Ju Cunom, koliśnim vykładčykom angielśkoji movy v Hochschule horoda Cingtao, prolivaje na ciêłe zdarenie nespodiêvane sviêtło. Peršych dvoch storônok tekstu brakuje.

„... ja poviêsiv słuchavku. I odrazu do mene dojšło, što ja znaju hołos, kotory odkazav mniê po-nimećki. To byv hołos kapitana Richarda Maddena. Madden u kvartiry Viktora Runeberga označav kuneć našych trudôv i — ale siête zdavałosie abo povinno było zdavatisie mniê druhoradnym — kuneć nas samych. Madden u kvartiry Viktora Runeberga označav, što Runeberg byv areštovany abo zabity¹. Soncie ne pospiêje zajti, jak takaja sama dola napotkaje i mene. Madden ne znav litosti. Dokładniêj kažučy, vôn byv obovjazany ne znati. Irlandeć na słužbi v angielciuv, čołoviêk, kotoroho obvinovačuvali v nechvatci starania, a to j u zdradi, ne môh propustiti takoji čudiesnoji okaziji i ne podiakuvati suďbiê za jijiê: vykrytie, złapanie, možlivo, smerť dvoch agentuv Nimećkoji Imperyji. Ja pujšov do sebe naverch, bez sensu zamknuv dvery na kluč i vytiahnuvsie na uzkum zeliêznum łôžkovi. V okniê było vidno štodenny dachi i zasmužane soncie šesti hodin nadvečôrka. Mniê ne chotiêłosie viêryti, što siêty deń, jaki projšov bez osterehatelnych znakuv i symboluv, može stati dla mene dniom nevmôlnoji smerti. Nehlediačy na toje, što vmer môj baťko, nehlediačy na toje, što ditiatom ja žyv u symetručnum sadkovi Hai Feng, ja mušu vmerti? Potum ja podumav, što vsio na sviêti dovodit do čoho-nebuď same teper, jakraz teper. Viki idut za vikami, ale tôlko v teperyšnium časi štoś napravdu odbyvajetsie: tôlko ludi v poviêtry, na zemliê i na mory, a vsio, što zdarajetsie na samum diêli, zdarajetsie zo mnoju... Siêty rozvahi sterlisie bezmała neperenôsnym uspominom kônśkoho tvaru Maddena. Sered nenavisti i strachu (čom mniê ne pryznatisie do svoho strachu teper, koli ja perechitryv Richarda Maddena, a moja šyja dožydajetsie verovki) mniê pryjšło do hołovy: Siêty kryklivy i nesumniênno vdały vojaka i ne pudozryvaje, što ja znaju Sekret — nazvu dokładnoho miêstia na berezi Ankry, de nachoditisie novy park brytanśkoji artyleryji. Šare nebo perekresliła ptaška, i ja nasliêpo pereminiv jijiê v samolot, a samolot u mnužêń samolotuv (na francuśkim nebi), kotory zniščajut svojimi pudviêšanymi bombami artyleryjśki park. Koli b môj rot, perše čym joho rozorve pula, môh vykryknuti siêtu nazvu, kob jijiê včuli v Nimečyni... Môj ludśki hołos byv zanadto słaby. Jak zrobiti, kob vôn doletiêv do słuchu Šefa? Do słuchu słaboho i nenavidnoho čołoviêka, kotory pro Runeberga i pro mene znaje tôlko toje, što my v Straffordshire, i kotory v svojôm ponurum kabineti v Berlini bez kuncia perehladaje gazety, naprasno čekajučy zviêstok od nas... Mušu vtečy, podumav ja vsłuch. Ja nečutno vstav, nepotrêbno starajučysie zachovati povnu tišynu, jak buďto Madden uže čatovav na mene za dveryma. Štoś — vidno, zvyčajna ochota vpevnitisie, što ja preč bez hrošy — prymusiła mene obšukati kišeniê. Tam ja znajšov tôlko toje, što i dumav znajti. Amerykanśki časy, niklovany lenciužok z kvadratovoju monetoju, kulcie z kompromitujuščymi i vže neprydatnymi klučami do kvartiry Runeberga, notatnik, piśmo, kotore postanoviv odrazu zniščyti (ale ne zniščyv), falšyvy pašport, koronu, dva šylingi i kilka pensuv, čyrvono-sini karandaš, płatok, revolver z odnoju puloju. Ja bezdumno vyniav joho i zvažyv u ruciê, dodajučy sobiê odvahi. Nejasno mniê podumałosie, što strêł učujut zdaleka. Za deseť minut môj plan byv hotovy. U telefoničnuj knizi ja znajšov imje odinoho čołoviêka, kotory byv zdatny peredati moju viêstku: vôn žyv u pryhorodi Fentonu, menš čym puv hodiny jizdy pojizdom.

Ja čołoviêk bojazlivy. Kažu siête teper — teper, koli ja dovjôv do kuncia plan, kotory nichto ne nazve ryzykôvnym. Ale ja znaju: joho vykonanie było strašne. I ja ne zrobiv siêtoho dla Nimečyny, zusiêm niê. Mniê ni trochi ne zaležyt na barbarśkuj krajini, kotora mene zastaviła zajmatisie pôdłostieju, jakoju je špijonaž. A do toho, ja znav v Angliji odnoho čołoviêka — skromnoho čołoviêka — kotory dle mene ničuť ne menšy, čym Goethe. Ja z jim pohovoryv ne bôlš jak hodinu, ale protiahom toji hodiny vôn byv dla mene Goethem... Ja siête zrobiv, bo odčuvav, što Šef lohkovažyt ludi mojeji rasy — tych nepereličanych prêdkuv, kotory zlivajutsie vo mniê. Ja chotiêv dokazati jomu, što žovty može vratovati joho vujśka. Nu i mniê šče treba było vtečy od kapitana. Joho hołos i kułaki mohli v kažnuj chvili zabarabaniti v mojiê dvery. Ja bezšumno odiahnuvsie, skazav byvaj svojomu odbitkovi v lustry, zyjšov naniz, ohlediv spokôjnu huličku i vyjšov. Stacija była nedaleko od domu, ale ja podumav, što lepi bude vziati bryčku. Perekonav sebe, što tak menš ryzykuju byti rozpoznanym, ale na samum diêli na pustôj hulici ja čuvsie absolutno vidôčnym i bezoborônnym. Pomniu, ja skazav vozakovi, kob vôn stav, ne dojizdžajučy do hołôvnoho vchodu. Ja vystupiv naročno bez spiêchu, čuť ne z vysiłkom. Ja jiêchav do horodka Ashgrove, ale bileta kupiv do daliêjšoji staciji. Pojizd odjizdžav za kilka minut, o vośmuj pjaťdesiat. Ja puddav kroku: nastupny odychodiv tôlko o połovini desiatoji. Peron byv čuť ne pusty. Ja projšovsie po vagonach. Pomniu kilkoch selan, kobiêtu v žałobi, chłopcia, kotory zahłubivsie v čytanie Anałuv Tacyta, i poranianoho zadovolanoho sołdata. Pojizd narešti rušyv z miêstia. Čołoviêk, jakoho ja rozpuznav, zapôzno dobiêh do kuncia perona. To byv kapitan Richard Madden. Rozbity, ciêły v dryhôtci, ja skurčyvsie na druhum kunciovi sidzenia, jak najdaliêj od strachôtnoho okna.

Odčuvanie rozbitosti zminiłosie jakimś čuť ne hidkim odčuvaniom radosti. Ja skazav sobiê, što pojedynok uže začavsie i ja vyjhrav peršu schvatku, operedivšy svoho protivnika na sorok minut abo diakujučy čystomu prypadkovi. Ja perekonuvav sebe, što siêta małaja peremoha peredviščaje peremohu kunčalnu. Perekonuvav sebe, što vona ne takaja vže małaja: koli b rozkład pojizdôv ne dav mniê bezciênnoho časovoho promižutku, ja byv by teper za kratami abo mertvy. Perekonuvav (pry pomoščy ne menšoji sofistyki), što moje ščastie bojazlivcia dokazuje, što ja zdatny dovesti svoju pryhodu do vdačnoho kuncia. Z siêtoji słabosti ja nałapošyv siły, kotora mene vže ne pokinuła. Peredbačuju, što ludi deń za dniom pryzvyčajat robiti šče strašniêjšy zamysły; chutko na sviêti ostanutsie tôlko hołovorêzy i rabovniki. Daju jim siêtu radu: vykonaveć strašnoho zamysłu povinion ujaviti sobiê, što vže zdiêjsniv joho, povinion zrobiti svoju budučnosť nezvorôtnoju, jak minułosť. Tak ja i postupiv, a tym časom mojiê očy, kotory naležali vže mertvomu čołoviêkovi, divilisie, jak vytikaje, možlivo, môj ostatni v žyci deń i mišajetsie z nôčeju. Pojizd mjahko projizdžav mimo jasenôv, potum zatrymavsie, jak buďto sered pola. Nichto ne obviêstiv nazvy staciji. Ashgrove? — zapytavsie ja chłopci na peroni. Ashgrove, — odkazali vony. Ja vystupiv.

Peron osviêtluvała lichtarnia, ale tvary chłopci ostavalisie v tiniovi. Odin z jich zapytavsie mene: Viête jdete do doktora Stephena Alberta? Druhi skazav, ne dožydajučysie odkazu: Zsiôl do joho domu dalekovato, ale viête ne zabłudite, koli pôjdete siêtoju dorohoju naliêvo i budete povoročuvati naliêvo na kažnuj kryžôvci. Ja kinuv jim monetu (ostatniu), zyjšov po kamennych schôdkach i vyjšov na bezludnu dorohu. Vona łahôdno opuskałasie vniz. Doroha była hruntovaja, zverchu splitałosie hôle, a nizki povny miêseć jak buďto mene provodiv.

Na moment mniê zdałosie, što Richard Madden jakimś sposobom dohadavsie pro môj rozpačlivy namiêr. Ale ja odrazu i vspokojiv sebe, što siête nemožlive. Porada, kob kažny raz povoročuvati naliêvo, pryhanuła mniê, što tak naohuł postupajut, kob znajti centralnu placôvku v nekotorych labiryntach. Na labiryntach ja trochi znajusie: nenadarmo ja pravnuk Cuj Pena, kotory byv gubernatorom Junnanu i zrôksia tliênnoji vłady, kob napisati roman šče bôlš mnôholudny, čym „Son u čyrvonum teremi”, i zbudovati labirynt, u kotorum zabłudivsie b kažny čołoviêk. Trynadceť liêt vôn oddav siêtym obom tak raznym zaniatijam, poka ne zahinuv od ruki čužozemcia, joho roman okazavsie nedorêčnym, a labiryntu tak i ne znajšli. Pud koronami angielśkich derevuv ja zadumavsie nad tym stračanym labiryntom: nenarušany i doskonały, vôn bačyvsie mniê stojaščym na potajemnum verškovi horê, zhublanym sered ryžovych polôv abo zatoplanym vodoju, bezkrajnim, zbudovanym ne tôlko z vośmikantovych altanok i okružnych dorôžok, ale i z ciêłymi rêkami, provincijami i korolôvstvami... Ja podumav pro labirynt labiryntuv, pro pokručany i rostuščy labirynt, kotory obniav by ne tôlko minułosť i budučnosť, ale jakimś sposobom vmistiv by i zory. Zachvačany takimi pryvidnymi obrazami, ja zusiêm zabyvsie pro svoju dolu peresliêdovanoho čołoviêka. Na nekotory čas ja odčuv sebe odosôblanoju sviêdomostieju sviêtu. Uzdiêjali na mene nevyrazny i žyvyje pola navkruha, miêseć, ostatni promeniê zmerkania, rômnym sposobom jak i lohko spachova doroha, kotora vyłučała jakuju-leń možlivosť stomlenosti. Večur byv zaduševny, bezkrajni. Doroha spuskałasie i rozychodiłasie mižy łonkami, teper uže mhlanymi. Poviêvy viêtru to prynosili, to oddalali ostru, jak buďto sylabizovanu muzyku, pryhłušanu listiom i odlehłostieju. Podumałosie mniê, što čołoviêk može byti vorohom inšych ludi, inšych chvil inšych ludi, ale ne može byti vorohom krajiny: svitlačkôv, słôv, sadôv, rêkuv, zachoduv soncia. Tak ja dojšov do staroji poržaviêłoji bramy. Mižy jeji prutkami mniê vdałosie rozpuznati aliêju i štoś napodobi pavilonu. I raptom do mene dojšli dviê rečy, perša tryvijalna, a druha nevirohôdna: muzyka donosiłasie z pavilonu i to była kitajśka muzyka. Tomu ja i spryjmav jijiê v povnotiê, ne zvoročujučy na jijiê dokładniêjšoji vvahi. Ne pomniu vže, byv koło bramy zvyčajny abo elektryčny zvonok, čy ja prosto postukav. Iskrysta muzyka ne perestavała zvučati.

Ale z doma za ohorodžoju pokazavsie lichtar, u šviêtli kotoroho dereva to vystupali, to znov chovalisie, paperovy lichtar, jaki miêv formu bubončyka i kolor miêsecia. Niôs joho vysoki mužčyna. Tvaru ja ne rozhlediv, bo sviêtło biło mniê v očy. Vôn odčyniv bramu i pomału skazav na mojôj rôdnuj movi:

— Ja baču, što vysokopovažany Si Peng uvažaje za svôj obovjazok osołoditi moju odinokosť. Viête napevno chočete pobačyti sad?

Vôn nazvav mene imjom odnoho z našych konsuluv, i ja zbentežano povtoryv za jim:

— Sad?

— Sad, u kotorum stežki rozychodiatsie.

Štoś zavorušyłosie v mojôj pameti, i z neponiatnoju vpevnianostieju ja skazav:

— Sad moho prôdka Cuj Pena.

— Vašoho prôdka? Vašoho prosłavlanoho prôdka? Vujdiête.

Mokra dorôžka viłasie jak tyje v mojôm ditinstvi. My vujšli do biblijoteki z knihami na oryjentalnych i europejśkich movach. Ja puznav kilka opravlanych u žovty šovk rukopisnych tomôv Stračanoji Encyklopedyji, vydaniom kotoroji zapravlav Treti Imperator Svitlanoji Dynastyji i kotoru nikoli ne vydrukovali. Gramofon z nastavlanoju płytoju stojav koło bronzovoho feniksa. Pryhaduju sobiê šče veliku vazu z ružovoji porcelany i druhu, kotora była starêjšu za jijiê na mnôho stoliêtij i miêła toj lazurovy kolor, jaki našy majstrê skopijovali od perśkich hončarôv...

Stephen Albert divivsie na mene z usmiêškoju. Vôn byv, jak ja vže skazav, velmi rosłym mužčynom, z ostrymi rysami, šarymi očyma i posiviêłoju borodoju. Było v jôm štoś od sviaščennika i odnočasno od moraka. Uže potum vôn rozkazav mniê, što byv misijonerom u Tienсini, „poka joho ne potiahułô do kitajistyki”.

My siêli: ja na dovhuj i nizkuj sofi, vôn prystrojivsie mižy oknom i vysokimi kruhłymi časami. Ja prykinuv, što môj peresliêdovatel Richard Madden ne pojavitsie tut chutčêj, čym za hodinu. Z mojim nezvorôtnym namiêrom možna było pudoždati.

— Cuj Pena napotkav divohladny los, — skazav Stephen Albert. — Gubernator svojeji rôdnoji provinciji, hłuboki znatok astronomiji i astrologiji, nevtomny interpretator kanoničnych knih, šachist, słavny poet i kaligraf, vôn kinuv usio, kob stvoryti knihu i labirynt. Vôn odrôksie od radosti despota i zakonodavcia, od nezličanych nałôžnić, besiêduv, naveť od svojeji učonosti i začynivsie na trynadceť liêt u Paviloni Čystoji Odinokosti. Po joho smerti nasliêdniki ne znajšli tam ničoho kromi beztołkovych čornovikôv. Simja, jak vy napevno znajete, chotiêła tyje rukopisy oddati ohniovi, ale vykonaveć joho ostatnioji voli — monach-taoist čy može buddyst — nastojav na jich publikaciji.

— My, krovny svojaki Cuj Pena, — ustaviv ja, — ne perestavali proklinati toho monacha. Vôn opublikovav povnu nedorêčnosť. Siêta kniha to kupa nejasnych i superečlivych škicuv. Koliś ja jijiê perehladav: u tretium rozdiêli hieroj umiraje, a v četvertum vôn znov žyvy. A što do druhoho zamysłu Cuj Pena, joho Labiryntu...

— Toj Labirynt je tut, — skazav vôn, pokazujučy na vysokie lakovane bjurko.

— Labirynt zo słonovoji kosti! — vykryknuv ja. — Labirynt u minijatury...

— Labirynt znakuv, — popraviv vôn. — Nebačny labirynt času. Mniê, barbarśkomu angielciovi, udałosie rozhadati siêtu prozôrnu tajemniciu. Minuło ponad sto liêt i vže nemožlivo vstanoviti vsiê podrôbnosti, ale netrudno zdohadatisie, što odbyłosie. Vidno, odnoho razu Cuj Pen skazav: Ja odychodžu, kob napisati knihu. A druhoho razu: Ja odychodžu, kob zbudovati labirynt. Usiê dumali, što jdetsie pro dviê razny rečy. Nikomu ne pryjšło do hołovy, što kniha i labirynt — odno i toje same. Pavilon Čystoji Odinokosti stojav poseredini sadu, chutčêj za vsio hustoho i neprochôdnoho. Siête mohło navoditi ludi na dumku, što labirynt materyjalny. Cuj Pen umer; nichto v joho rozsiahłych zemlach labiryntu ne znajšov; poplontanosť romanu naveła mene na dumku, što to i je labirynt. Pravilnu rozhadku mniê pudkazali dviê okoličnosti: perša — osobliva legenda, podług kotoroji Cuj Pen nibyto zadumav labirynt, jaki byv by dokładno bezkrajni, i druha — kusok piśma, kotore ja znajšov.

Albert ustav. Na moment vôn odvernuvsie do mene plečyma i vytiahnuv šufladu z čorno-zołotoho bjurka. Potum povernuvsie nazad, trymajučy v ruciê papiêr, koliś temnočyrvony, a teper ružovy i poterty, kratkovany. Słava Cuj Pena jak kaligrafa była opravdana. Ne zusiêm rozumiêjučy, ale z žarom ja pročytav słova, kotory koliś toneńkim pendzlikom napisav čołoviêk mojiê kroviê: Pokidaju raznym (ne vsiêm) budučnostiam môj sad, u kotorum stežki rozychodiatsie. Ja movčki vernuv papier. Albert prodovžav:

— Šče ne dohrôbšysie do siêtoho piśma, ja pytav sebe, jak može kniha byti bezkrajnioju. Ja ne dav rady ujaviti sobiê siête inačej, jak cykličny, kruhovy tom. Tom, u kotorum ostatnia storônka była b identyčna z peršoju, i takim sposobom stvorałasie b možlivosť povtorania bez kuncia. Ja pryhanuv i tuju nôč poseredini „Tysiačy i odnoji nočê”, koli koroleva Šecherezada (z-za magičnoho nedohladu perepiščyka) začynaje dosłôvno perekazuvati historyju „Tysiačy i odnoji nočê”, ryzykujučy znov dojti do toho miêstia, koli vona jijiê začynaje perekazuvati, i tak bez kuncia. Šče mniê vjavivsie platonśki tvôr, peredavany jak nasliêdstvo z baťka na syna, do kotoroho kažny novy nasliêdnik dodavav by rozdiêł abo z nabôžnym kłopotom popravlav storônku, napisanu poperednikami. Siêty prydumki tiêšyli mene, ale ni odna z jich ne była naveť zdaleka dotyčna do superečlivych rozdiêłuv Cuj Pena. Ja vže j ne znav, što dumati, koli z Oxfordu mnie prysłali piśmo, kotore viête bačyli. Naturalno, ja zadumavsie nad frazoju: Pokidaju raznym (ne vsiêm) budučnostiam môj sad, u kotorum stežki rozychodiatsie. I raptom ja zrozumiev, što neskładny roman i je sadom, u kotorum stežki rozychodiatsie, a słova raznym (ne vsiêm) budučnostiam naveli mene na dumku pro rozychodžanie v časi, a ne v prostory. Ja šče raz biêhło pročytav roman i moja zdohadka pudtverdiłasie. Vo vsiêch vydumanych historyjach čołoviêk, postavlany pered kilkoma alternatyvami, vybere odnu z jich, vyłučajučy inšy; u nerozvjazanum romani Cuj Pena vôn vybiraje vsiê razom. Takim sposobom stvoraje razny budučnosti, kotory tože množatsie i rozychodiatsie. Zsiôl i superečnosti v romani. Skažemo, Fang viêdaje jakujuś tajemniciu. Do joho stukaje neznakomy. Fang postanovlaje joho zabiti. Zrozumiêło, je kilka možlivych rozvjazok: Fang može zabiti neprošanoho hostia, neprošany hôsť može zabiti Fanga, obadva mohut ocaliêti, obadva mohut zhinuti i tak daliêj. U tvory Cuj Pena realizujutsie vsiê siêty rozvjazki, i kažna z jich daje počatok novym rozychodam. Časom stežki siêtoho labiryntu perekryžovujutsie: naprykład, viête prychodite do mene, ale v jakôjś inšuj z možlivych minułostiuv viête byli mojim vorohom, a v šče inšuj — mojim pryjatelom. Koli vybačyte mniê moje nenapravne vymovlenie, my mohli b pročytati kilka storônok.

Joho tvar u jasnum kruzi lampy byv zusiêm stary, ale miêv u sobiê štoś nezłômnoho i naveť nesmertelnoho. Pomału i vyrazno vôn pročytav dva varyjanty odnoho epićkoho rozdiêłu. U peršum z jich vojarê idut na bitvu po pustynnych horach. Pud strachom kamennych obvałuv i v temravi žycie dla jich nemnôho značyt, i vony lohko zdobyvajut peremohu. U druhum tyje samy vojarê idut čerez pałac, u kotorum odbyvajetsie besiêda. Bliskotnia bitvy zdajetsie jim protiahom besiêdy, i vony znov peremohajut. Z naležnym pošanovaniom ja słuchav siêty starodavni historyji, kotory sami po sobiê ne byli tak divovidny jak toje, što vydumav jich čołoviêk mojiê kroviê, a voskrešav jich dla mene čołoviêk dalekoji imperyji, tohdy jak ja prožyvav svoju desperaćku pryhodu na zachodnium ostrovi. Pomniu zaklučny słova, kotory povtoralisie v oboch varyjantach jak tajna zapoviď: Tak vojovali hieroji, zo spokojom v serciach i jatroju v mičach, zmiryvšysie z tym, što musiat zabivati i vmirati.

U siêtum momenti ja odčuv kruhom sebe i v svojôm zmrôčnum tiêli nebačne, nemateryjalne rojiênie. To ne było rojiênie vôjśka, kotore rozychoditsie, sune rumnobiêžno i nakuneć znov zlivajetsie, ale ožyvlanosť bôlš nevłôvna i nutranaja, dla kotoroji toje vôjśko było jakimś praobrazom. Stephen Albert prodovžav:

— Ne dumaju, kob vaš proslavlany prôdok tôlko baviv čas podôbnymi varyjacijami. Dla mene vyhladaje nepravdopodôbnym, kob vôn posviativ trynadceť liêt rozpraciovuvani bez kuncia rytoryčnoho eksperymentu. Roman u vašuj krajini je druhoradnym žanrom, a v tyje časy jim prosto pohardžali. Cuj Pen byv genijalnym romanistom, ale vôn byv tože literatom, kotory napevno ne vvažav sebe za zvyčajnoho romanista. Sviêdčani spuvčasnych jomu ludi — a vony vpovniê potverdžajutsie joho žyciom — kažut nam pro joho metafizyčny i mistyčny schilnosti. Filozofična polemika zajmaje dobru časť joho romanu. Ja znaju, što ni odna problema ne nepokojiła i ne mučyła joho tak, jak nezhłublana problema času. I same vona je odinoju problemoju, kotora ne zhadujetsie na storônkach „Sadu”. Autor naveť ne zhaduje słova, jakoje označaje čas. Jak by viête vytłumačyli siête dobrovôlne promovčanie?

Ja proponovav razny tłumačeni — usiê do odnoho neperekônlivy. My peredyskutovali jich i nakuneć Stephen Albert zapytav:

— Jakoho słova ne možna vžyvati v zahadci pro šachi?

Ja chvilinku podumav i skazav:

— Słova šachi.

— Imenno, — skazav Albert. — „Sad, u kotorum stežki rozychodiatsie” je veličeznoju zahadkoju abo paraboloju času; siêta skryta pryčyna i zaboroniaje nazyvati joho po imeni. Obminati postojanno jakojeś słovo pry pomoščy nezhrabnych metaforuv i očyvidnych peryfrazuv — siête, musit, i je najbôlš vymôvnym sposobom joho pudkreśluvati. Taki obchôdny sposub i vžyvaje uchilisty Cuj Pen na kažnum povoroti svoho nevtômnoho romanu. Ja porumniav sotni rukopisuv, popraviv pomyłki, kotory vnesła do tekstu nedbałosť perepiščykuv, rozobravsie v plani siêtoho chaosu, ustanoviv — maju nadiêju, što vstanoviv — zadumany na počatku poradok, perekłav ciêły tvôr, i znaju, što v jôm ni razu ne zhadujetsie słovo čas. Vytłumačenie očyvidne: „Sad, u kotorum stežki rozychodiatsie” je nepovnym, tym ne menš pravdivym obrazom sviêtu, jak joho rozumiêv Cuj Pen. Na odmiênu od Newtona i Schopenhauera vaš prôdok ne viêryv v odnorôdny, absolutny čas. Vôn viêryv u bezkunciovy stiahi času, u narostajušču i hołovokružnu siêť časôv, kotory rozychodiatsie, zychodiatsie i protikajut rumnobiêžno. Siêty splôt časôv, jakije zbližajutsie, rozychodiatsie, peretinajutsie abo viêk za viêkom ne zvoročujut odin na odnoho vvahi, ułučaje vsiê možlivosti. U bôlšosti siêtych časov my z vami ne istniêjemo; u nekotorych istniêjete viête, a ja niê; u inšych istniêju ja, a viête niê; a šče v inšych istniêjemo my obadva. U siêtum časi, kotory mniê vypav ščaslivym trafom, viête pryjšli do moho domu; u inšum viête, prochodiačy čerez sad, znajšli mene mertvym; a šče v inšum ja hovoru siêty samy słova, ale ja — miraž, pryvid.

— U kažnum z siêtych časôv, — skazav ja ne bez dryhôtki, — ja vam udiačny i šanuju vas za toje, što viête voskresili sad Cuj Pena.

— Ne v kažnum, — z usmiêškoju proburčav vôn. — Čas bez kuncia rozychoditsie i kirujetsie do nezličanych budučnostiuv. U odnôj z jich — ja vaš voroh.

Ja znov odčuv toje rojiênie, pro kotore vže kazav. Mniê zdałosie, nibyto mokry sad kruhom doma byv nasyčany nezličanymi pryvidnymi osobami. Tymi osobami byli my, Albert i ja, obadva skryty, zaniaty svojimi diłami i pomnožany inšymi časovymi vymireniami. Ja pudniav zrok, i nehłuboki košmar rozsiêjavsie. U požovkło-čornum sadi było vidno tôlko odnoho čołoviêka, ale siêty čołoviêk zdavavsie krêpkim jak kamenny pomnik, vôn išov do nas po stežci i byv kapitanom Richardom Maddenom.

— Budučnosť uže nadychodit, — skazav ja, — ale ja v jôj je vašym pryjatelom. Možna mniê šče raz hlanuti na toje piśmo?

Albert ustav na povny rôst. Vytiahnuv šufladu vysokoho bjurka, na moment odvernuvšysie do mene plečyma. Revolver u mene vže byv pudšykovany. Ja vystryliv, staranno pryciêlivšysie. Albert upav odrazu, bez žadnoho stohnu. Prysiahaju, joho smerť nastupiła v odin mih, jak uspyška.

Rešta vže nerealna i ne maje značenia. Madden vurvavsie do pokoja i areštovav mene. Mene zasudili na poviêšаnie. Ja dosiahnuv hadkoji peremohi: peredav dla Berlinu sekretnu nazvu horodu, po kotorum treba było nanesti vdar. Učora joho zbombardovali: ja pročytav pro siête v gazetach, kotory odnočasno poviêdomili Angliji pro zahadkove zabôjstvo znanoho kitajista Stephena Alberta, zabitoho neznanym Ju Cunom. Šef dav rady siêtuj zahadci. Teper vôn znaje, što ja stojav pered problemoju, jak jomu (naperekôr vojennomu harmiderovi) poviêdomiti pro horod z nazvoju Albert, i što mniê ne ostałosie ničoho inšoho, jak zabiti čołovieka z takim imjom. Ale ne znaje (i nichto ne može znati) pro môj nevymiêrny žal i znemohu.”

¹ Brydkie i nedorêčne prypuščenie. Pruśki špijon Hans Rabener alias Viktor Runeberg kinuvsie z pistoletom na kapitana Richarda Maddena, kotory pryjšov joho areštovati. Madden u samooboroni raniv Runeberga, što spryčniło smerť ostatnioho. (Zavvaha vydavcia.)