Čom ja ode pišu po-svojomu?

Samy prosty odkaz na siête pytanie — tomu što vvažaju „Nivu” za svoju gazetu. Za gazetu, kotoru čytaju od času, koli mniê było 11-12 liêt i ja šče chodiv do škoły v Horodčyni (narvuvśka gmina). I za gazetu, u kotoruj ja zaroblav na chliêb jak žurnalist u 1989-1993 liêtach. Tomu ja znaju, što čytačê „Nivy” natôlko hramotny, što mohut pročytati napisane po-svojomu bez velikoji tiažkosti, naveť koli dosiôl ni razu siêtoho ne robili.

Perepis ludi v Pôlščy v 2002 roci pokazav, što bliźko 80 procent „perepisanych” biłorusuv na Biłostôččyni — to lude, kotory hovorat po-svojomu, to značyt, naohuł inačej čym pišetsie v „Nivi”. Po-druhie, perepis pokazav, što biłoruskosť na Biłostôččyni, nažal, ciêły čas odstupajetsie i zmenšujetsie. Dosiôl my dumali, što nas u Pôlščy može byti i 200 000, a tut okazałosie, što niê — usioho 50 000. Nekotory kažut, što 50 000 — to i tak nekiepśko, bo mohło byti hôrš. Nu i nakład „Nivy” za ostatni 30-40 liêt tože potverdžuje smutnu pravdu, što nas štoraz menš: v 60-tych liêtach prodavałosie 10 000 egzemplaruv gazety, a teper usioho 2 000.

Čom nam ne začati pisati nekotory artykuły tak, jak hovoryt udoma bôlšosť biłorusuv Biłostôččyny? Chto viêdaje, čy ne pobôlšało b čytačôv „Nivy” sered tych, što literaturnoji biłoruśkoji movy ne naučylisie, bo ne miêli do siêtoho okaziji, ale šče svobôdno hovorat po-svojomu i mohli b po-svojomu čytati, koli b jim chtoś pisav.

Čom ja ode pišu „pôlśkimi literami”?

Tomu što ja perekonany, što v Pôlščy vsio menš ludi može svobôdno čytati teksty v kiryličnum alfabeti. Siête dotyčyt i biłorusuv, osoblivo z mołodoho pokoliênia, kotory najčastiêj ne majut i samoji možlivosti naučytisie kirylici, od času jak zo škołuv „vyhnali” rosijśku movu i zaminili jijiê angielśkoju abo nimećkoju. A daleko ne vsiê ž biłoruśki diêti na Biłostôččyni učatsie biłoruśkoji literaturnoji movy. A značyt, koli dumati považno pro pisanie na našuj pudlaśkuj movi v budučyni, to vydajetsie rozumnym odrazu pryniati łaciński alfabet dla siêtoho zaniatku.

Usiêm vidno, što alfabet, kotory ja ode vykorystovuju do zapisu našoji movy, ne zusiêm „pôlśki”. To pravda, vôn trochu „pôlśki” i trochu „čeśki”. Ja vybrav taki varyjant grafiki, kob, po-perše, maksymalno ekonomično prybližyti zapis našoji movy do jeji fonetyki (ja proponuju, naprykład, oboznačati našy pudlaśki dyftongi jak „ê” i „ô” i odkinuti takije „dovhovaty pôlśki vydumki” jak „cz” i „sz”, zaminiajučy jich „č” i „š”). Po-druhie, mniê chotiêłosie, kob kažny, naveť toj, chto nikoli v žytí ne čuv našoji pudlaśkoji movy, hlanuvšy na jeji zapis, odrazu zrozumiêv, što to akurat je osôbna mova, a ne jakiś „idiolekt” abo jakajaś pôlśko-ruśka miêšanka z ukrajinśkimi otrubami.

„Język mniejszości” v Ustavi ob nacijonalnych menšostiach

Ja ne pišu ode, kob ono rozkazuvati bajki, jakaja dorohaja povinna nam byti naša pudlaśka mova i jak my jijiê povinny lubiti. Tut je dviê velmi važny rečy, zvjazany z našoju movoju z odnoho boku i z Ustavoju „O mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym” z 6 styčnia 2005 z druhoho boku.

Ustava pozvolaje v tych gminach, de prožyvaje ne menš čym 20 procent biłorusuv, korystatisie „językiem mniejszości” jak „pomocniczym”, okrum pôlśkoji movy. Kažučy konkretno, možna pisati podania na menšosnuj movi i trebovati, kob na takôj samuj movi vradniki gminy čołoviêkovi odkazuvali. Zrozumiêło, što gmina maje obovjazok dati robotu takim uradnikam, kotory menšosnu movu znajut. Uže odčuvajete, kudy ja hnu?

Ot že, takich biłoruśkich gminuv na Biłostôččyni je dvanadceť. Z Horodkom i Naruvkoju sprava bôlš-menš zrozumiêła. Chto maje maturu z biłoruśkoji movy z biełliceja, to robotu v siêtych gminach može dostati. Ale što z ostatnimi gminami: narvuvśkoju, bilśkovoju, čyžôvśkoju, hajnuvśkoju, vurlanśkoju, dubićkoju, kleščelôvśkoju, čeremuśkoju i našymi dvuma słavnymi horodami, Biêlśkom i Hajnuvkoju? Čy dumajete, što tam našy lude budut masovo hovoryti v gminach na biłoruśkuj literaturnuj movi i pisati na jôj podania? Ja odčuvaju, što vy tože smijetesie, dojšovšy do siêtoho miêstia...

Kob dla siêtych 10 pudlaśkich gminuv Ustava ne była ono pustym papiêrciom, treba zrobiti našu pudlaśku movu „piśmovoju”, to značyt, takoju samoju normalnoju movoju, na jakôj pišut u „Nivi” tak samo ochvôtno, jak i na biłoruśkuj. A to značyt — bez dyskryminaciji i jakoho-leń movnoho getta v formi „Pudlaśkoji storônki”.

Od „Nivy” treba było b začati, bo učanym i inteligentnym žurnalistam našoji gazety ne bude tiažko trochu napjatisie i od času do času šparnuti artykulčyk po-svojomu i zaochvotiti korespondentuv, kob robili toje same. A koli ministerstva začnut pisati „rozporządzenia wykonawcze” do Ustavy v konkretnych gminach, treba bude jim pudkazati, što v deseti našych gminach „językiem regionalnym” je pudlaśka mova, a ne biłoruśka literaturna. I pokazati tym ministram „Nivu”, kob pobačyli, jak pudlaśka mova vyhladaje. Bo inačej vony mohut ne poviêryti, što vona istniêje. Takiej mowy nie ma, obywatele Białorusini! Pokażcie mi jakiś tekst w tej waszej podlaskiej mowie, skoro tak twierdzicie! O tutaj, panie ministrze...

Usio siête, jak kažut, proste jak duha. Ono što nam treba dobre popraciovati, kob ne „prosvistati” naohuł korysnu dla nas Ustavu ob menšostiach. I kob ne skompromitovatisie pered biłorusami v Kleščelach abo Vôrli, trebujučy od jich, kob vony hovoryli v gmini tak, jak Janka Kupała z Jakubom Kołasom. Nechaj kleščelôvci i vurlanci hovorat tak, jak hovoryli od vikôv. Jim treba tôlko skazati, što jichnia mova je druhoju povnopravnoju movoju biłorusuv Biłostôččyny, i pokazati, što na jôj možna pisati. I jakoś jijiê nazvati. Ja, zrozumiêło, daju svôj hołos na nazvu „pudlaśka.”

„Dodatkowe nazwy tradycyjne w języku mniejszości”

Ustava ob menšostiach tože pozvolaje nam nazyvati vioski i horody „w języku mniejszości” v vyšêj pereličanych gminach. Znov že, z čysto teoretyčnoho pohladu, nema problemuv v Horodkovi i Narovci. Koli lude schočut, to napišut sobiê dodatkovo Haradok abo Гарадок i Narauka abo Нараўка na dorôžnych tabliciach.

A z pudlašami ne tôlko praktyčny kłopot, kob perekonati ludi do dvuchmovnych tabliciuv. Ode šče i osnôvny, tak skazati, filozofičny dylemat. Koli napišemo Вялікія Тынявічы koło Tyniewicze Wielkie, to dumajete, što velmi poradujemo tamošnich ludi? Ni odna, ni druha nazva ne je tradycijnoju. Bo tradycijnoju je Veliki Tinevičy — „zgodnie z zasadami pisowni języka [mniejszości]”, jak trebuje siêtoho Ustava v artykuli 12. A v Tinevičach movoju menšosti je svoja mova, a ne biłoruśka literaturna.

Kob ne „prosvistati” Ustavu, što tyčytsie našych historyčnych nazvuv, to treba sobiê jasno i raz navse postanoviti: u dvoch licvinśkich gminach pišemo nazvy na literaturnuj biłoruśkuj movi, u deseti pudlaśkich — na pudlaśkuj. Inačej budemo tôlko pudymati kuravu v svarkach i perilivati z pustoho v porožnie, a polaki budut z nas smijatisie (ne kažučy vže pro našych ukrajinciuv). Jak dla mene, to napis Чыжы falšovav by tradycijnu nazvu vjoski ne menš, jak teper falšuje deržavna nazva Czyże. Bo v Čyžach usie ž znajut, što lude od vikôv kazali na svoju viosku Čyžê (z dyftongom, kotory zaodno zakryplaje akcent na ostatnium składovi).

Zapoviêt baťkôv — u nasliêdstvo diêtium

U 19 viêkovi Francišak Bahuševič, biłoruśki šlachcic, zvernuvsie do biłoruśkich mužykôv: Не пакідайце ж мовы нашай беларускай, каб не ўмёрлі! Mužyki, jak i treba było spodivatisie, začali rehotati. Jak sviêt sviêtom, od movy ž nichto ne vmirav, a bez hrošy i chliêba — to šče i jak. A okazałosie, što Bahuševič miêv raciju. Nu bo čy bez biłoruśkoji movy diś napravdu žyviê Biełaruś? Moža i žyvie, ale co to za życie?

Ot že, koli ja diś zvoročujusie čerez „Nivu” — Ne pokidajte ž movy našoji pudlaśkoji! — to, majučy za soboju vypadok z Bahuševičom i minułosť Biłorusi, ja i ne dumaju apelovati do našych mužykôv. A nechaj vony vže dumajut i robjat, što chočut. Ja hovoru peredovsiêm do našych magistruv i doktorôv z profesorami, kob vony trochu prykinuli mozgami i pomohli perestupiti pudlaśkuj movi poroh „Nivy”, kotory do siêtoji porê byv dla jijiê zavysoki. Siête obovjazkovo treba zrobiti. Kob, jak skazav Bahuševič, ne vmerti. I kob, jak kaže moja žônka, raz i navse skônčyti vsiê dyskusiji našych ukrajinciuv pro toje, što takoje biłoruśkie, a što ukrajinśkie na Biłostôččyni. Biłoruśkim je toje, što nam pokinuli v nasliêdstvo našy didy i baťki. I toje, što my pokinemo v nasliêdstvo svojim diêtium i vnukam.