Ja vrodivsie v seredu, o desiatuj hodini pered południom, koli koho cikavit dokładny čas. Choč miêseć serpeń družyt z navalniciami, ne hrymiêło, soncie ne stojało pud znakom Panny, i v mojôm narodženi ne było ničoho goethevśkoho.
Moja mati tverdiła, što odrazu posli narodženia ja rozhlanuvsie kruhom tak, jakby siêty sviêt mniê byv znakomy. Ale vona skazała siête ono posli toho, jak vydrukovali moju peršu knižku. Toje, što ja podivivsie na sviêt, na kotory ledvo pospiêv zjavitisie, takim rozumnym pohladom, było z moho boku tôlko štučkoju, i mniê šče mnôho raz u žyci dovodiłosie vykorystovuvati siêtu štučku, bo divovatisie treba tak, kob nichto tebe ne bačyv, koli ne chočeš, kob chtoś chitrêjšy z tvojich spuvčasnikuv pryznav tebe naivnym i pudporadkovav sobiê.
Do toho my z matereju po-raznomu divilisie na počatok moho istniênia; bo koli dla jijiê ja vže byv tut, ja sam dumav — pomyłkovo — što znachodžusie šče na ničyjôj zemliê. Siête dokazuje, što ja ne byv čudoditiatom, bo tôlko čudodiêti pomniat peršy minuty svoho žycia i mohut opisati partuch poroduchi — vony zajavlajut, što toj partuch byv bilusieńki, a vsiê čudoviêrniki od siêtoho stovpeniêjut.
Nema pokamiś druhoji brônki, čerez kotoru my možemo vsliznutisie na siêty sviêt, kromi materynśkoho čereva, odnak ja čytav, što vže praciujut nad inšymi možlivostiami. Ale koli inkubator, nad kotorym praciujut, peršy vydumajut vynachôdniki v krajini z antyhumanistyčnoju systemoju kirovania, tohdy oligarchi vykuplat i zaberut od profesoruv projekt takoho inkubatora i stanut seryjno produkovati homunculi — taniu roboču siłu i armatnie mjaso. Siêta okoličnosť zmusit kirovnictvo inšych krajinuv do produkciji podôbnych homunculi, i jak tôlko ja podumaju pro nastupstva, to chočetsie skazati razom z Haškovym Švejkom: „Same siêtoho ja bojavsie najbôlš na sviêti!”
Ale ja odchilivsie v bôk. Ja ne vpevniany, čy takoje možna sobiê pozvoliti na samum počatkovi rozkazu, bo tôlko nemnôhi čytačê zdatny na toje, kob probitisie v huščar mojiê historyji, a bôlšosť choče, kob toj huščar zamaniuvav jich sołodkoju melodyjoju fletu, kotora płyve z fabuły.
Značyt, mene šče vrodiła kobiêta. Moja mati była osoboju zdôlnoju v lubovi i čerez try miseciê posli mojoho narodženia zaniałasie vyštukovaniom novoho čołoviêka: vona nadiliła moju sestru nohami i rukami, i skomplikovanymi organami, bo čołoviêkovi treba mnôho vsiakoho, kob tut, u našum zemnôm žyci, možna było komunikovatisie i komplikovatisie. Moja biêdna mati osłabła posli siêtych dvoch takich bliźkich u časi praciôvnych podvihuv. Jeji žyciovy soki skirovalisie teper useredinu i perestali vypłyvati nadvôr, i ja rôs bez jich. Ja začav čeznuti i v viêku šesti miseciôv pobyt na siêtum sviêti mniê obryd; bez pomoščy dymu z paperosuv mene stav dušyti kašel, ja schvativ zapalenie lohkich i mniê zachotiêłosie kunčalno rozrachovatisie z žyciom.
I koli vže moja skôra povisła na mojich kostiach jak łachmôtie na drotianôm škileti ohorodnoho pudiła, umišavsie môj diêd. Vôn mene stav pudkormluvati — bez joho ja vmer by. Vôn mniê prypominav siête protiahom ciêłoho žycia, i naveť budučy pry smerti, tože siêtoho ne zabyv.
Značyt, ja vrodivsie dva razy. I choč siêtu nazvu maje polityčny šlagier, to takaja rêč jak druhie narodženie istniêje napravdu: druhie narodženie tiliêsne i druhie narodženie duchove. Moje było tiliêsnym, i druhi raz urodiv mene diêd; siête trochu objasniaje, čom my z jim byli bliźki v mojôm ditinstvi i dovhi čas potum.
Istniêjut u žyci čołoviêka sytuaciji, kotory nazyvajut bidoju. Bidoju može byti sytuacija, koli čołoviêk ne znaje tych dvoch ludi, kotory pryveli joho na sviêt. U mene było tak, što zo svoim rodičom ja poznakomivsie puzniêj, čym z ostatnimi spuvudiêlnikami, kotory praciovali nad mojim „ja”, bo vrodivsie ja v Nimečyni, a v Nimečyni mužčyny do ostatnioho času lubili, koli jich na mnôho liêt posyłali za hraniciu, kob vony tam robili škodu dla rešty sviêtu.
Odnoho dnia ja zavvažyv, što vže ne naležu do Ničoho, kotore mene z ničym ne veže, ne naležu do Nirvany, ale znachodžusie v sviêti obovjazkuv, što ja je aktorom u filmi žycia i što maju partneruv, do kotorych mušu stosovatisie. Koli v filmi moho žycia pojavivsie diêd jak môj partner, my žyli v domi na vjosci koło hostincia, a toj hostineć vjôv na Slonśk.
Môj baťko byv na vujniê. Vujna dla mene była mistiovostieju za Berlinom abo deś tam, miêstiom pud nahladom imperatora Wilhelma i joho žônki Augusty-Viktoryji.
Moja mati odčyniła v domi koło hostincia kravećku majsterniu i neveličku łavku z galanteryjeju, bo unasliêduvała od diêda tiah do pomnažania hrošy; odnak pry peredačy siêtoho tiahu kudyś propała załožana v genach zdôlnosť chołodnoji kalkulaciji.
Chata v domi pry hostinciovi na Slonśk była dekoracijeju, u kotoruj ja pročnuvsie do moho teperyšnioho žycia. Pročnuvšysie, ja zobačyv, što vže ničoho ne možna pominiati i što mušu ostatisie tam, de ja je. Pry istniêjuščych okoličnostiach u našuj krajini mniê było b lepi vroditisie miseciê dva raniêj, bo tohdy môj baťko byv šče pomôčnikom robôtnika v fabryci sukna. Ale koli ja probivsie na siêty sviêt, môj baťko byv sołdatom, a profesija pomôčnika robôtnika v sukonnuj fabryci ne była joho vyučanoju profesijeju, tomu mniê dovełosie v sta dvadceti troch ankietach, bez kotorych moje žycie było b ničym, u rubryci socijalne pochodženie pisati — syn pekara. Choč u pekara naohuł byvaje tôlko odin pôddany, joho čeladnik, najbôlš eksploatovany čołoviêk sered usiêch eksploatovanych, to v proletarśkuj hierarchiji vôn pudpadaje pud kategoryju remesnikuv i odnositsie do polityčno nesviêdomych. Faktyčno, u siêtuj kategoryji ludi može trapitisie čołoviêk polityčno nedospiêły, ale mniê i do disiêjšoho dnia tiažko poviêryti, što i v nas, jak było koliś u Bibliji, „hrychi baťkôv upadut šče na tretie i četverte pokoliênie”. Odna takaja Frieda Simson, osoba pudkovana v kadrovych pytaniach, skazała, podivivšysie, što ja tut napisav, što same v siêtum i projavlajetsie vpłyv moho drôbnomiščanskoho pochodženia od pekara. Mniê ostajetsie tôlko potiêšytisie dumkoju pro Marksa, Engelsa i Lenina, dla kotorych z baťkami ne pošychovało šče hôrš, čym dla mene: natôlko hôrš, što nijaka Frieda pravdopodôbno ne pryniała b jich do partyji.
Chata v domi pry hostinci na Slonśk była odnočasno kravećkoju majsternioju, galanteryjnoju łavkoju i miêstiom ditiačych zabavuv. Majsterniu od łavki oddilała tonka zanaviêska. Časť žytłovaja chaty od časti diłovoji mało čym razniłasie, i miêstiom ditiačych zabavuv słužyli obadva siêty obšary, bo my, diêti, jak i kury, ne pryznavali mežuv zemelnych učastkuv. My hreblisie i tut, i tam, i čym dla kury było nasiênie travy i kamiêńčyki, tym dla dla nas byli vraženia, kotory my zbirali i v kravećkuj majsterni, i v łavci.
Galanteryjna łavka matery była napołovinu deržavnym pudpryjemstvom, ale takoho dochodu, jaki teper dajut napołovinu deržavny łavki, vona ne prynosiła, bo na materyn handel velmi negatyvno vpłyvała imperyja kajzera, pozvolajučy od chudych zvalkuv sukna odtinati kuski tôlko tohdy, koli pokupniki pokazuvali oficijno vydany talony.
Mati veła kravećku majsterniu i galanteryjnu łavku z ochotoju i zapałom. Vona ne stosovałasie do vsiêch tych kajzeruvśkich talonuv zanadto dokładno. „Panienko, vas šče ne vydajut na talony?” — tak začynałasie hulična piêseńka toho času, i moja žycioradosna mati tože jijiê pudspiêvuvała. Z dobroho sercia vona tut i tam dodavała po puv metra sukna, pomahajučy pokupnikam vykrojiti kusočok na diêtśku kamizelku abo kurtku, tomu pry novum zakupi jôj ne chvatało talonuv, kob odnoviti zapas materyjału.
Zvalki sukna na pôłkach vyhladali dla mene jak korovy. Siêty korovy kormilisie kartočkami. Vony chudli, koli dostavali zamało kartočok, a pokôlko korôv kormili kartočkami, vony z miêsecia na miêseć miêli v sobiê štoraz bôlš paperu.
Našy diêtśki partuški tkalisie z toneńkich paperovych verovočok. Paperovy verovočki promočuvali v krochmali, i môj novy partušok stojav storčom ne hôrš za ramiênny partuch kovala z susiêdstva. Ale na doščovi vôn rozpuskavsie, jak inšy materyjały rozpuskalisie v solanôj kisłotiê.
I nitki z kažnym rokom rvalisie łatviêj, a jichnia štoraz hôrša jakosť davała pudmanlive odčuvanie, što nam prybyvaje siły. Ale v roci tyšču deveťsot simnadcetum nitki začali vže rvatisie tak lohko, što jimi ne možna było sputati naveť chrušča; vony byli vsioho upradianymi pasmočkami dymu.
Okrum protkanych paperom materyjałuv i šerstkich partuchôv z kropivy, u materynuj łavci možna było kupiti tasiumki do ozdoblania ženśkich bluzok. Tasiumki šurchotiêli tak chołodno, jak buďto jich zrobili z blašanych banok. Zatoje v kardonovych pudełkach, jak u biêłych trunach, ležali mužčynśki kravaty z peredvojennoho času, mjahki i šovkovy, kotory stali nepotrêbnymi, bo ciêły mužčynśki sviêt teper modničav u zastebnutych pud šyju šarych polovych mundurach, i v žyci, i v smerti.
Poseredini vujny materyna łavka perestała otrymuvati ihołki i grafki. Było zajavlano, što vsioj metal potrêbny, kob robiti armaty, a armaty potrêbny, kob strylati do voroha. Ja ochôtno podivivsie b, jak armatnia lufa, pryšpilana grafkoju, vyderžuje strylanie do voroha.
U vjosci ostałosie preč mało mužčyn. Vjoskovy baby ne znali, dla koho jim teper choditi vytiahnuvšysie po-nimećki v strunku i z vysoko pudniatym bjustom: ne dla didôv že i ne dla konfirmantuv! Niê, takoho stydu ne pobačyti! Tomu erzac-kustočki do gorsetuv nudilisie v šufladach galanteryjnoji łavki. My vyjmali jich stamtôl i stavili z jich płoty na pomosti kravećkoji majsterni. Koli vsio-taki v łavci zjavlałasie jakajaś kobiêta i prosiła kustočok do gorseta, my znali, što vona pryvodit v poradok svôj „ryštunok” i spodivajetsie „odpusknika”.
Bliźki pryjiêzd odpusknika z Franciji abo Rosiji možna było zavvažyti i po inšych pôznakach: matery tohdy davali zadanie vyštukovati zo spudnici pokojnoji babki bluzku v styli korolevy Augusty-Viktoryji, z pahonami, metalovymi ozdobami i čyrvonoju lamôvkoju, vytiatoju z bajkovoji halki staroji łužyčanki. Mati praciovała ciêłu nôč, zakazčycia z udiačnostieju pryjmała novy strôj i perechodiła z času lubovnoho hołodu v čas lubovnoji sytosti.
Ach, byvało tak, što ne minuv i tyždeń posli lubovnoho odpusku vojaka, jak prychodiła viêstka pro joho ”hierojśku smerť na poli chvały”, i vdovicia musiła perekrašuvati oblamovanu čyrvonoju tasiômkoju bluzku na čorny kolor, a jeji płakanie-rydanie pudymałosie až do neba.
Materyn zarôbok, kotory vona otrymuvała za pererôbku babčynych spudniciôv na „bluzki dla vstrêčy hierojuv”, nijak ne stosovavsie do zatračanoho jeju času, koli vôn ne vyražavsie v formi tvarohu abo kilkoch jijeć; a pokôlko hrošy z łavki do ohniotryvałoji kasy traplali tôlko drubniakami, to matery nelohko było prohodovati nas u vojenny lita, kob nam ne zabrakło chliêba i kob nas ne zmohli chvoroby, tym bôlš, što pudčas vujny v nas zjavilisie šče dva braty, tak zvany odpusknyje.
I znov toho, kob my ne zmarniêli, pilnovav diêd. Ja poznakomivsie z jim, koli vôn prychodiv do nas zo „spomohatelnymi odviêdkami”, i joho bytie stało častieju mojoho bytia.
Diêd, koliśni łužyćki koniuch, pereprobuvav roli handlara kôńmi, panśkoho kučera, brovarnoho furmana, horniaka, prykazčyka v majontku i fabryčnoho robôtnika. Koli my z jim poznakomilisie, vôn kazav, što zajmajetsie drôbnym handlom, a lude na łužyćkuj rumnini nazyvali takich kruhachodami.
Protiahom ciêłoho svoho zemnoho šlaku diêd šukav pudchodiaščoho jomu zaniatku, ale, jak prynajmi mniê zdajetsie, tak i ne znajšov joho. U joho było sioje-toje, što naležyt do charakteru poeta, i trudno vyznačyti, čoho jomu ne chvatało, kob stati poetom. Disiaj mniê dumajetsie, što vinoju ne byv brak knižok, bo ž byli poety po svojôj pryrodi, jak Sulejman Stalśki, kotory žyli bez knižok, a stali velikimi. Ne chvatało diêdovi grama rozumu? Abo viêry v sebe samoho? Čy bačyv vôn sens žycia ono v tôm, kob miêti i pomnožati tôlko rečy, kotory možna namacati rukoju?
I v toj čas, koli diêd vendrovav jak kruhachôd, okazija do toho, kob stati poetom, ne była zusiêm kiepśka, tôlko što diêdovy poemy składalisie z rozhovoruv. Diêd utiahav ludi v rozhovory, kob zaochotiti jich do kuplania, a handlovav diêd pered usiêm vojennym suknom.
Svojiê sukny diêd kuplav u hurtovum składi „Schwetasch i Seidel. Materyjały i sukny” nad Hammerlache. Ode za miêstom nôrt Šprevy rozšyravsie napodobi sažałki. Materyny baťki žyli v okruhovum miêsti, i žyli vony v najstarêjšum domi, na hulici Koło mlina, numer odin. Baba odkryła v siêtum domi łavku z pivom u butlach i horodnim. Tomu diêd arendovav osenieju jabłyniê vzdovž dorohi mižy vjoskami Graustein i Schönheide i skuplav u hospodarôv horodnie. Takim sposobom vôn osvobodžav jich od neobchôdnosti jiêzditi do miêsta. Siête miêło svoje značenie dla hospodarôv, bo koni vony musili oddati na vujnu, a žandarmy „patryjotyzovali” jim opony z roverôv. Uzamiên jim pozvolili kupiti erzac-opony zo skručanoho spružynistoho drotu. Spirali zakładalisie na felgi kolôs, i jizda na rovery stanoviłasie mukoju, a laskot od jijiê byv ne menšy, čym od teperyšnioho motora z obrêzanoju vydychnoju ruroju.
Značyt, diêd stav perejizdnoju obmiênnoju i handlovoju łavkoju. Kažny deń vôn teleščyv svôj vozok dvadceť abo trydceť kilometruv po piščanych dorohach łužyćkoji rumniny. Vozok byv naładovany sadovym i horodnim, a zverchu ležali diêdovy valizki z tovarom — dla joho to było mučenije, ale, zrozumiêło, ne bez zysku.
Diêduv vozok stavav na našym pudvôrku z dovhim skryhotom, i diêd bravsie nas ciłovati. Vôn pudkručuvav jasny usy popelnoho koloru, moryhav do nas, vyjmav zo svojoho vozka kusok sołoniny abo kuńpy, hałušku masła, horčočok chudoho tvarohu abo hładyšku maślanki, i tajkom niôs siêty rarytety matery na kuchniu — šafy z zapasami na siêtuj kuchni byli, jak praviło, pustyje natôlko, što naveť mucha ne znajšła b dla sebe ni okruška.
Potum diêd pokazuvav nam svojiê hrajuščy časy i davav pozabavlatisie kompasom. Koli nam nadojidali siêty „techničny čudiesa” i brała ochota na štoś novoho, diêd chvatav nas, perevoročuvav uniz hołovoju i pozvalav pobiêhati po połapi nizkoji komôrki na puddašy. My miêli stôł i komodu z umyvalkoju pud nami, pryvyčny sviêt perevilkavsie i pryvabluvav nas po-novomu, i tohdy rosła vo mniê ochota pereminiati zvyčajny punkt pohladu na sviêt, kotory mniê pryščepili vychovaniom, na poetyčny.
Koli dospivali jabłyka na jabłyniach, diêd prychodiv z miêsta v starôm kožusi i z pozyčanym binoklom. Vôn tohdy poselavsie v nas na kilka tyžniuv. Koli berło i korona na obrazkach v našuj knižci z kazkami peremiêniuvali borodatoho mužčynu v korola, to kožuch i binokol peremiêniuvali našoho diêda v jabłyčnoho storoža, i nas prytiahało v baťkovi našoji matery toje, što diś vôn môh byti odnym, a zavtra inšym.
Po skrypuščum žvirovi hostincia vorušylisie furmanki, vujśkovy samochody, išli piškom lude i kolumny pliênnych. U vojenny lita, koli vsioho brakovało, było nemało ludi, kotorym obrydła marmolada z burakôv i vony stanovilisie złodijami jabłyk.
Diêd pilnovav arendovany jabłyniê dniom i vnočê. Udeń pomahav diêdovi storožovati arendovany urodžaj binokol, a vnočê — kožuch; diêd zakutuvavsie v kožuch, lahav u prydorôžny rôv i „ždav” złodijôv jabłyk.
Dniom mniê pozvolali choditi z diêdom na jabłyčnu vartu. Koli na hostinciovi było pusto, diêd viêšav binokol mniê na šyji. Binokol byv dla mene jak začarovane skło: jim ja prytiahav daleki dereva, korčê, jabłyka, viêžu kirchi i osiênni kviêtki. Koli ja odnimav binokol od očy, kviêtki i jabłyka znikali. Vony kurčylisie v dalečy. Ja oboročuvav binokol: viêža kirchi i dereva tože kurčylisie v dalečy i znikali v bezkonečnosti.
To była rozvorušliva hra v uhły i punkty pohladu. Vona zajmała mene v mołodosti i zajmaje do siêtoho času, bo ja vstanoviv, što mnôhi veliki lude, kotory chodili po našuj zemliê, bačyli žycie v bôlšum obchvati, čym my, i dosiahali siêtoho vyłučno pry pomoščy fantaziji, bez tojiê aparatury, od viêry v kotoru ne možemo odmovitisie my, lude viêku nauki. Ale jakiś čas potum ja doznavsie, što vsia vynajdiana nami aparatura to ne što inše, jak namacalna fantazija, i na siêtum kruh mojich spostereženiuv zamknuvsie.
Odnoho razu pud arendovanymi diêdom jabłyniami projiždžało v kareti potômstvo pomiêščyka, i panśki pudšparki začali zbivati kijom i bičom zołotyje parmeny i renety v skryniu karety. Diêd stav upoperek dorohi, roztopyryv ruki, rušyv navstrêču kareti, schvativ koni za obrotki i kryknuv do panśkich nasliêdnikuv, kotory zapchnuli sobiê roty jabłykami: „Płatiête abo ja donesu na vas!”
Diêti pomiêščyka začali vyvoročuvati kišeni. Kučer tože šukav drubniakôv po kišeniach svojeji liberyji, ale diêd skazav jomu: „Tvojich hrošy mniê ne treba!” Ale hrošy panśkich diti vôn uziav i pozbirav obłapošany jabłyka, a koli kareta odjiêchała, skazav do mene: „O-tak čołoviêk dochodit do hrošy!”
Diêd podarovav mniê zobrany monety. Ja podumav pro svoju skarbônku, blašany vitračok z pazom dla vkidania monetuv. Mati naučała mene, što zbiranie hrošy to cnota: Ne ošukuj! Ne kradi! Zbiraj hrošy! Ale mene cikaviło tôlko toje, što kryła blašanoho vitraka krutilisie, koli ja vkidav monety čerez paz u dachovi.
Była nediêla, pora pered południom. Čerez binokol my zobačyli, što v naš bôk ide zakutana v čorne babulka. Vona voročałasie zo słužby v kosteli. U biêłum tłumakovi v jijiê byv molitvennik, a do toho vona šče nesła pletiany košyk, i v siêty košyk kłała zorvany jabłyka, bo, musit, ne chotieła voročatisie napusto z kirchi do sebe na kuchniu.
My ležali v prydorôžnum rovi. Kruhom nas bzykali osiênni muchi, spivali žavoronki. Babulka pudchodiła štoraz bližej, poka ne zapuniv jijiê diêd i ne skazav: „Po-mojomu vy krali, kobiêto!” Staraja promoviła płaksivym hołosom: „Dorožeńki, ne donośte na mene. Ja dam chłopčykovi talera, tak, dam jomu”.
Vona pošukała v hłubiniê kišeni na svojôj spudnici kapšuka z hrošyma i dryžaščymi rukami vyniała joho; vona płakała, i mniê stało jijiê škoda. Ja odmovivsie od podanoho mniê talera, ale siête superečyło diêdovuj poslidôvnosti, siête išło naperekôr joho vpertosti i duchovi nažyvania. Siêta vpertosť i siêty duch nažyvania prynesli mnôha złoho v diêdovum žyci i v našum, ale tohdy ja šče siêtoho ne viêdav: tohdy diêd šče byv dla mene čołoviêkom nedotykalnym i nepomylnym.
Pokôlko ja ne vziav štrafnoho talera od staroji, diêd obłajav mene i dokinuv: „Chorošy kupeć z tebe vyjde!” Vôn schvativ talera, odobrav jabłyka od kobiêty i skazav: „Idi sobiê, staraja kočerho, cikavo, jak tobiê było b, koli b ja obtrôs jabłyka v tvojôm sadkovi!” Starucha pochitała hołovoju i podrypsała svojeju dorohoju. Spivali žavoronki, mjahki zvuki jichnioji piêsni skočuvalisie na nas šarykami, a kažne derevo, na kotore siadav žavoronok, naležało jomu.
A inšoho dnia (ditinstvo ne znaje datuv) ja zobačyv čerez odvernuty binokol małoho čołoviêčka, kotory pokazavsie z-za povorotu hostincia. Čołoviêk hrablami nahinav holi i napichav kišeni obôrvanymi jabłykami.
Ja podav binokol diêdovi. Diêd podivivsie i zaruhavsie, bo złodijom jabłyk okazavsie môj druhi, pryrôdny diêd, kotory nazyvavsie Juryška i žyv u našuj vjosci. Obadva didy ne velmi družyli odin z odnym, i koli diêd Juryška pudyjšov do nas, diêd Kulka skazav: „Jaki chorošy v mene svojak!”
Didy svarylisie po-łužyćki. Vony hovoryli złôsno i kovkali słova, tomu ja mało što rozumiêv, ale słovo „čort” vony povtoryli mnôho raz. Potum diêd Juryška nezvyčajno łaskavo zvernuvsie do mene i stav divitisie čerez binokol na vjosku Schönheide, a diêd Kulka potichu oporožniv joho kišeni z kradianych jabłyk. Potum diêd Juryška spytavsie v mene, od koho my majemo binokol, i ja, ničoho ne pudozryvajučy, skazav jomu. Dva dniê puzniêj my ostalisie bez binokla, bo vsiê binokli i lunety treba było zdati, bo vsiê binokli i lunety povinny byli byti na vujnie, kob našy hieroji lepi bačyli voroha.
To byv odin z peršych dyplomatyčnych konfliktuv u našuj simjiê, ale na toj čas vôn šče ne perejšov u simiêjnu vujnu, bo nad usiêm visiła bôlša vujna.
Ja ciêłymi tyžniami žyv u diêda i baby v okruhovum miêsti. Tam ja ne budu „pozbavlany toho, čoho nema vdoma”, kazała mati. Ja ne viêdav, čoho ja byv pozbavlany. Čołoviêka ne možna pozbaviti toho, čoho vôn ne znaje. Ja ne znav, što takoje pšeničny pirôh, i ne chotiêv joho, ja ne znav, što takoje čykolada, i ne miêv na jijiê nijakoho apetytu. Ach, na sviêti istniêje tak mało pravdivych i tak mnôho ujavnych potrebuv. Ja maru pro toje, kob my, komunisty, uzialisie i pomohli ludiam odrôzniti pravdivy potreby od ujavnych, naveť koštom toho, što znov stanemo „nepopularnymi”.
Vo mniê taksamo v toj čas budilisie potreby, pravdivy i ujavny, bo diêd brav mene z soboju na objidienije v łužyćki vjoski koło Hoyerswerdy, de žyli joho svojaki i staryje znakomy. Žyteli łužyćkich vjosok ochôtno kuplali materyjał u kruhochoda, z kotorym mohli potorhovatisie po-łužyćki. Diêd byv hovurki, dovtipny i vmiêv pudchvaliti kobiêtu; vôn kazav, naprykład: „Majka, divlusie v tvojiê očy i škoduju, što ja vže žonaty!” I prodavav svojiê partuchi z kropivy.
Ja słuchav, jak diêd prynadžuvav pokupnikôv. Mojiê očy vbirali novy mistia, rečy i včynki, a ja sam, maleńki čołoviêčok, popadavsie v očy kobiêtuv, u kotorych pročynałosie materynśkie počutie. Mene častovali bułkoju z masłom abo kašankoju, i tam ja peršy raz u žyci poprobuvav malinuv.
Odnoho dnia my vziali z soboju babinu korzinu, kotoru vona nosiła za plečyma.
— Našto tobiê môj košêl, Matthes?
— Počekaj, Lenka, poterpi.
My pryjšli do vjoski pud nazvoju Proschim. Sažałka za vjoskoju zarosła cvituščymi vodianymi hładyškami — materyjalizovanoju delikatnostieju.
Diêd zniav čereviki i stiahnuv skarpety. Vôn pudkotiv nahavici i zaochvotiv mene zrobiti toje same. My vliêzli v vodu i rvalii hładyški, rvali i rvali, i kidali jich u korzinu.
Voda dostavała mniê do zakočanych nahaviciuv, ale diêda ništo ne zatrymało. Vôn rvav i dorvavsie do toho, što voda siahała jomu po žyvôt, a ja rvav kviêtki u vodiê po hrudi, i na toj čas ne było dla naš ničoho važniêjšoho na sviêti, čym tyje biłosniêžny vodianyje hładyski.
My zapovnili korzinu. Na berezi zniali nahavici. Połožyli jich sušyti na sonci, a sami, u odnych soročkach, lahli v trostiniê. Diêd skazav: „Babi pro siête ne skažemo!” — i ja odčuv hôrdosť, što v mene z diêdom je mužčynśka tajemnicia.
Pachło žaburênie na sažałci, bzyčali muchi, mihali važki, krakali diki kački, plochalisie karpy, a v vjosci kukarêkali piêvni. Usio razom splełosie vo mniê u nastrôj, kotory diś ja nazyvaju nastrojom liêta v ditinstvi. Ja mohu vernuti toj nastrôj, koli lahu na berezi sažałki i zdužaju, jak koliś, vobrati v sebe toje bzyčanie i mihanie, krakanie i plochkanie. I naveť koli ja čuju inšy fali zapachuv i inšy fali zvukuv, to mniê zdajetsie, što siêty fali zachovujut štoś z toho, što ja nazyvaju ditinstvom.
My prynesli vodianyje hładyški dochaty. Ja ne prohovoryvsie, jak my jich narvali, ale baba vsio ž skazała: „Chłopeć môh utopitisie za tvojimi plečyma, ty siviêješ i durniêješ!” Baba prykotiła baliêju, pryvołokła midniciê, a nakuneć napovniła i viêdra do čerpania vody, i biêły kviêt hładyšok rozjasniv babinu temnu łavku z horodninoju.
Do łavki prychodili odinoki žunki sołdatuv i kupovali našy hładyški. Vony vsmichalisie i, možlivo, zhaduvali ostatni spacer z kochanym. Žunki fabrykantuv posyłali svojiê pokojôvki i kucharki do babinoji łavki dla bidakôv, i tyje kuplali našy hładyški jak nezvyčajny ozdoby dla salonu svoho panstva. My pryvołokli ciêłu korzinu radosti u šyniêlno-šare fabryčne miêsto, i diêd pryhovoruvav, słuchajučy pobrazhuvania kasy: „O-tak čołoviêk dochodit do hrošy!”
Vesnoju v płytkuj vodiê pry berezi našoji sažałki z hładyškami kišêło od małych koluščych rybočok, kotory nazyvalisie koluškami. Samciôv kolušok ozdablali kolorovy vesiênni pudhrudki, samciê visili v vodiê pered samiciami, kotory budovali hnizdo, vony dryžali, čekajučy, poka samici ne začnut składati ikru, i po tiêli rybočok probihali fali zatisnutoji žyciovoji siły.
My zobačyli hotovych do rozpłodu samciôv kolušok, i v diêdovi pročnułasie potreba prodovžyti svoje vłasne žycie, bo była vujna i lude hołodali, i my tože hołodali. My nałapali mnužêń odurêłych od lubovi kolušok, napchali jimi ciêły mišok i pryvołokli jich dochaty.
Diêd zvaryv siêty rybočki. Vôn varyv jich dotôl, pokôl ne rozpustilisie koluščy płavniki i v vodiê ostalisie tôlko rybiny kliêtki. Od jich voda stała hustoju i tiahuščoju. Koli rozvarany kliêj ostudili, vôn zachołonuv u galaretu, i my nazyvali teper nevidôčny rybočki chudkami. My jiêli siêti chudki z chliêbom, u kotory dodavali tertaku. Pudjiêvšy, diêd pudkručuvav usy i pryhovoruvav: „O-tak lude do čohoś dochodiat!”
Kilka najchorôščych kolušok diêd pokinuv žyti. Vôn poseliv jich u sklanôj posudi dla zołotych rybok — posuda miêła barokovy kštałt, diêd kupiv jijiê na aukciji.
Dieď postaviv siêty akvaryjum na babinuj komodi pered lustrom. Koluški płyvali v vodiê, lustro podvojuvało jich kôlkosť. Diêd skazav: „Chorôščy, čym zołotyje rybki v Schwetascha!” — hovôrka išła pro zołotyje rybki na etažerci v žônki handlara suknom Schwetascha, čym usio i tłumačytsie. Siêtu barokovu sklanuju posudu dla zołotych rybok ja zachovav na pametku. Vona naležyt do inšych pametok, na kotory my to tut, to tam natykajemsie v našum domi, i razom z inšymi nepotrêbnymi rečami, kotory nas „okružajut”, vona sviêdčyt pro toje, što ja ne do kuncia peremôh svoju sentymentalnosť.
Mati zachotiêła znov pobačyti mene, i diêd rušyv na vjosku z vozkom povnym potrêbnych rečy. Ja sidiêv zverchu povôzki — skrypiênie kolôs, rytmičny diêduv krok, šum chvojuv i cvirykanie ptašok zlivalisie v melodyju, kotora chvatała mene za sercie.
Do toho času ja znav tôlko chorały i diêtśki piêseńki. Chorały vyduvali zo svojich pohnutych trubuv stareńki muzykanty duchovoji orkiestry v našuj vjosci, koli znov jakiś hieroj upav na poli chvały. Moja dorôžna muzyka była mohutniêjša za chorały; koli ja puzniêj słuchav symfoniji, vony ne zdivlali mene, i ne było v jich ničoho neponiatnoho, bo ja viêdav, što vony złožany zo svistu viêtru, šumu dereviny, šelestu travy, bzyčania komašok i plochkania vody, što vony rozchodiatsie po vsiom sviêti i jich učuje kažny, chto može čuti. Ja čuv jich tohdy, i ja čuju jich diś, ale ne mohu perenesti na papiêr u formi kropok, i mniê ne vdajetsie zvjazati jich i pudporadkovati sobiê kreskami taktu. Tomu ja probuju, u miêru svojiê možlivosti, schvatiti jich mižy frazami pry pomoščy skryplivoho mastactva słova, i z podivom słuchaju Beethovena, Mozarta, Schuberta i inšych natchnionych vołodarôv muzyki.
Vesiołym i kolorovym było moje žycie v časi, koli ja poznakomivsie z mojim diêdom: my žyli z jim jak buďto na inšuj planeti i nikoli ne nabrydali odin odnomu. Mižy nami nikoli ne było nezhody, bo diêd lubiv mene bôlš čym baťko i vsio mniê pozvalav robiti, i na mnôho rečy divivsie skrôź palci, i vsio, z čym my vstryčalisie, vsio, što nam vdałosie vychvatiti z žycia, pobudžuvało nas, osoblivo mene, bo ž ja byv novy na siêtum sviêti, i moje žycie, jak mołody listok na derevi, šče pokryvałosie serebranym puchom.
Vujna tiahnułasie štyry roki. Z roku na rôk dorosły štoraz častiej hovoryli pro nedostatki, hołod, mučenije i smerť. Koli vujna nabližałasie do kuncia, nam zdavałosie, što sama zemla stresonetsie abo choč odin cieły deń bude dryžati od radosti, ale ničoho podôbnoho ne stałosie, bo viêstka pro kuneć vujny roznesłasie po krajini jak čutka, a my pryvykli pryjmati čutki z nedoviêrom.
Lude radovalisie, što šče vse znachodiatsie na zemliê, u vidôčnum sviêti; odny tiêšylisie, što jich ne zastrêlili, inšy — što ne vmerli z hołodu. Naduty patryjotyzmom słova na jakiś čas vyjšli z mody, a mastactvo vojovania i mastactvo hołodania popali v nełasku.
Zhołodały, oburvany i vošyvy pryplôvsie z vujny môj baťko. Joho prychôd nazyvavsie vertaniom na rodinu, i siêty mirom mazany vyraz vertanie na rodinu, jak mnie zdajetsie, stavsie zarodkom novych nacijonalistyčnych frazuv.
Tak što baťko byv doma. Nas z sestroju perenesli z materynoji spalni do małoho pokojčyka na horê, i siête značyło, što baťko vernuvsie do nas navse.
— Navse-navse, mamo?
— Navse-navse!
U hospodi v diêda i baby Juryškuv odbyvsie bal tych, kotory vernulisie na rodinu. O, znov tyje słova-parustki patryjotyčnoji vysokošparnosti! Baťko vliêz u svôj vesiêlny garnitur. Čorny garnitur visiv na jôm jak na kułkovi; mati odiahnuła bliêdnosinie płatije, vona chodiła v gorseti prosta jak tyčka, i vyhladała čužoju i dalekoju.
Do dnia balu tych, što vernulisie na rodinu, ja ne znav počutia strachu. Mene posyłali do susiêduv, ja išov u temravi i perekazuvav, što miêv perekazati, ale v toj večur pilikanie na tanciach dolitało do našoho pokojčyka na puddašy, i ja začav bojatisie. Možlivo, tomu, što mati zrobiłasie takoju čužoju; možlivo, tomu, što pokidajučy nas, vona potajemno radovałasie; možlivo, tomu, što my ne znali, skôl pochodiła taja radosť.
Na našum stolikovi stojała małaja karbidova lampa. Vona stojała v horčečkovi z vodoju. Karbid, z kotoroho robivsie gaz, kunčavsie. Ja ležav na łôžku koło sestrê i divivsie na štoraz menše połymje. Ja bojavsie, i odčuvanie strachu było dla mene takoje nove, što ja ne vorušyvsie; časom mniê dumajetsie, što nedaleko vže toj deń, koli takim novym perežyvaniom bude dla mene smerť, i što vona zastavit mene tak samo okoliêti, okoliêti na tyšču liêt.
Ale i tohdy ja dumav, što jak tôlko zhasne moje karbidove połymje, zhasne i moje žycie. Ja pryhanuv, što v mene je šče hołos, i začav kryčati. Pročnułasie sestra, i ja poprosiv jijiê potresti lampu.
Sestra potresła karbidôvku, a ja ležav, sam sebe hipnotyzujučy, i kryčav. Jazyčok połymja pobôlšav, a mniê stało tak, jakby moje žycie podovžało na jakiś čas.
Sestra znov zasnuła, połymje lampy znov pomenšało, ja znov zakryčav i zbudiv sestru, i błahav jijiê, kob vona stresonuła lampu, ale ja vsio rumno kryčav, kryčav i kryčav...
Dvery našoho pokojčyka odčynilisie, jakby jich odchiliv viêtior. U pokojčyku stojała mati. Vona złovałasie, jeji złôsny tvar pasovav do čužoho płatija. U małôm pokojčykovi mati zdavałasie velikankoju. Vona schvatiła mene liêvoju rukoju, vytiahnuła z łôžka i vdyryła, udyryła pravoju rukoju, na kotoruj miêła tiulovu palčatku; ja počuv na hołuj pupi kruhłu tverdosť materynoho vesiêlnoho prakôvcia, i môj hołos zastyh.
Mati zhasiła lampu i vyjšła. Mniê podumałosie, što gorset zrobiv jijiê ne tôlko štyvnoju, ale i nimoju. Vona začyniła dvery i pujšła po schodach vniz navstrêču muzyci z balu dla tych, što vernulisie na rodinu.
Koli mniê vernuvsie hołos, ja poklikav diêda. Diêd byv dla mene v tôm momenti samym bliźkim čołoviêkom na sviêti. Ticho buniajučy, ja perežyvav peršu peremiênu mojoho žycia.
