3-5 korostenia (pazdziernika), koli mniê vypało vystupati v Biêlśku, Biłostoku i Hajnuvci z promocijeju/prezentacijeju svojoho „pudlaśkoho bukvara z tłumačeniami” ČOM NE PO-SVOJOMU? posli spektaklu „PustaJa”, była pryviêtliva, sonečna i tepła pohoda. Na dvorê byli ostatni dniê sioholitnioho babinoho liêta. I na dušê v mene było tak tepło, jak uže davno ne byvało.
Dohorê nohami
Koli ja divivsie na spektakl „PustaJa” po-svojomu v Biêlśku, Biłostoku i Hajnuvci, mniê tohdy v hołovu pryjšła ne do kuncia sformułovana refleksija pro zmiênlivosť sviêtu i zmiênlivosť našoho pudychodu do sviêtu. Mniê vdałosie obdumati tuju refleksiju do kuncia tôlko ode, u Prazi, i teper ja choču začati od jijiê svoju ohulniêjsu refleksiju pro teatralny festival ODE na Pudlašy, Asiu Stelmašuk-Troc z Julkoju Doroš i perspektyvy pudlaśkoji movy.
U 1965 roci svobôdno i bez stydu hovoryti po-svojomu ja môh tôlko v svojich Lachach i, skažem, u Klenikach, Kožyni abo Hukovičach, kudy baťki časom brali mene, siemiliêtnioho zasrancia, z soboju. U Biłostoku, de žyli mojiê dviê tioty, ja vže svobôdno po-svojomu hovoryti ne môh — ni z tiotami (kotory častiêj hovoryli po-pôlśki, čym po-našomu), ni z jichnimi ditima (kotory hovoryli vže vyłučno po-pôlśki). Nu i było absolutno vyłučane, kob my z mamoju mohli svobôdno hovoryti po-svojomu v horodśkôj łavci, koli štoś kuplali, abo sered tłumu pôlśkomovnych ludi na hulici.
U 1969 abo 1972 roci svobôdno po-svojomu šče možna było pohovoryti z kolegami v pudstavôvci v Horodčyni, nu bo vsiê vony byli pudlašukami, i nikomu tohdy v hołovu ne prychodiło, kob hovoryti mižy soboju po-pôlśki. Ale na lekcijach z učytelami my vže hovoryli tôlko po-pôlśki, naveť koli i viêdali, što včyteliê, jak i my, byli „našymi” i vmiêli po-svojomu.
U 1975 roci, u licejovi v Hajnuvci (ja včyvsie v tak zvanum „pôlśkum” licejovi) usiê mojiê kolegi-pudlašuki hovoryli naohuł po-pôlśki ne tôlko z pôlśkimi kolegami i učytelami, ale i mižy soboju, prynajmi spočatku. I tôlko deś pud kuneć druhoji klasy ja i šče para koleguv zaveli pryvyčku hovoryti mižy soboju po-svojomu naveť u prysutnosti našych pôlśkich odnoklasnikuv.
U 1977 abo 1978 roci v Varšavi po-svojomu ja hovoryv tôlko z kilkoma kolegami z Biłostôčyny i tôlko v stiênach pokoja v akademiku. Na korydory abo na hulici my hovoryli po-svojomu ono tohdy, koli nas ne čuli polaki. I tôlko na počatku 1981 roku, koli ja začav organizovati Biłoruśkie Objednanie Studentuv (BAS) i pisati joho peršy statut, my postanovili „demonstratyvno” hovoryti po-svojomu vsiudy: u vindi, u autobusi, na pereryvi mižy zaniatkami v učelni... Nu bo jakije z nas byli b organizatory i lidery biłoruśkoho ruchu, koli b my „cykalisie” i stydalisie hovoryti po-svojomu publično sered polakuv?
Ja rozumiêju, što disiêjsy mołodyje biłorusy v universytetach, kotory vrodilisie v 1990-ch, tôlko ironično vsmichnutsie na siêty mojiê veteranśki vspominki. A čoho ž vam było tohdy stydatisie, kacapy vy neščasny?
Europejśkosť u Biêlśku
Diś hovorênie po-svojomu dla pokoliênia 20-liêtnich studentuv naohuł ne maje ničoho spôlnoho zo stydom, a chutčêj sviêdčyt pro šêršy intelektualny horyzonty čołoviêka i joho bohatše duchove žycie, koli rumniatisie z serednim urovniom universytetuv. Styd jak barjera dla hovorênia po-svojomu propav. U disiêjšuj Europi, de roditsie „bunt regijonuv” protiv „unijnoji uravniłovki z Brukseli”, hovorênie na regijonalnuj movi, kromi nadregijonalnoji, javlajetsie pôznakoju kulturnoji elitarnosti, a ne provincijonalnoji odstałosti...
Koli ja divlusie, jak bilščanka Julka Doroš, kotora naštodeń praciuje v pôlśkomovnum teatrovi v Poznani, pryjizdžaje do Biêlśka i vystupaje z Asieju Stelmašuk-Troc u spektaklovi na pudlaśkuj movi, to mniê prychodiat u hołovu takije dviê dumki:
1) Julka i Asia v našum provincijonalnum Biêlśku namnôho bôlšy europejki, čym jichni pôlśkomovny koležanki z Poznani abo Varšavy — bo europejśkosť našych aktorok maje dva dodatkovy vymireniji kromi by default pôlśkoho: ohulnobiłoruśkie i pudlaśko-biłoruśkie.
2) Julka i Asia svojim pudlaśkim teatrom CZREVO pokazujut i dokazujut, što pudlaśki sviêt moho pokoliênia i staršych od mene pokoliêniuv (pokoliêniuv mojich baťkôv i didôv) perevernuvsie dohorê nohami. Toje, što našy baťki i didy 50 liêt tomu vvažali stydlivym nasliêdstvom svoho mužyćkoho pochodženia — mužyćku pudlaśku movu i mužyćki sviêtopohlad, jaki popichav nas do polonizaciji v miêsti — dla pokoliênia Julki i Asi stałosie krynicieju, z kotoroji vony čerpajut nutranuju energiju ne tôlko dla svojeji hromadśkoji emancypaciji, ale i dla svojeji kulturnoji i intelektualnoji nobilitaciji.
„PustuJu” ja peršy raz pobačyv łoni v serpniovi, koli Asia z Julkoju tôlko sto pudšykovali svoju postanôvku i pokazali jijiê dva razy v Teatralnuj Akademiji v Biłostoku, koli Julka šče była studentkoju. Za rolu mołodici (Jermy) u siêtum spektakli Julci dali dyplom zakunčenia škoły cum laude, i vona odrazu dostała proponovu praci v Poznani od teatralnoho dyrektora, kotory zobačyv jijiê jakraz u siêtuj roli. Za minuły rôk Asia, kotora v spektaklovi ne tôlko genijalno vykonuje rolu Staroji Baby, ale i bezperestanno šlifuje joho z pozyciji režyserki i scenografki, doveła postanôvku do takoho urovnia, što možna jijiê pokazuvati bez strachu i stresu jak u Minśku, tak i v Madrydi. „Jak Asia hovoryt na sceni, to čuti ne tôlko hołos staroji baby, ale i skryp zubnoji protezy v roti toji baby” — pudsumovav chtoś z hledačôv Asinu sceničnu iluziju v Biêlśku čy, može, u Biłostoku...
Knižka z žyvoju ilustracijeju
Zrozumiêło, što mniê posli takoho spektaklu było velmi vyhôdno i lohko vystupati z prezentacijeju knižki ČOM NE PO-SVOJOMU?, bo vsio tam vezałosie odno z odnym. „My z Julkoju budemo žyvoju ilustracijeju vašoji knižki” — pudmovlała mene Asia zo svojim mužom Michałom złučyti spektakli „PustoJi” z promocijeju mojeji knižki sered pudlaśkoji publiki, koli my sidiêli v kavjarni „Ratuszowa” w Bielśku v serpniovi, zaraz posli toho, jak ja zabrav nakład knižki z drukarni. Nu i tak vono v vyniku vyjšło — spočatku byli Asia z Julkoju na sceni, jak dokaz mojeji tezy pro pudlaśku movu, a potum vychodiv na scenu ja i formułovav svoju tezu expressis verbis dla vsiêch tych, chto chotiêv jijiê včuti i zostavavsie na vstrêčy posli spektaklu.
Ludiam, kotory ne čytali mojich tekstuv ni na Svoja.org, ni v inšum miêsti — a takije składali perevažnu bôlšosť publiki na mojich autorśkich spotkaniach u Biêlśku i Hajnuvci — ne možna było vkidati na mozhi ciêłoji mojeji „pudlaśkoji filozofiji z socijologijeju”, tomu ja sviêdomo ohraničyv sebe do prezentaciji tôlko dvoch statystyčnych faktuv. Po-perše, ja kazav pro našu demografičnu katastrofu — pomiž 2002 i 2011 rokami biłorusuv na Pudlašy pomenšało z 46,4 tysiačy do 38,3 tysiačy, to značyt, na 17,5%. Po-druhie, ja prypominav, što nacijonalno „nevyznačanych” na Pudlašy v 2011 roci było 46 tysiač ludi (značno bôlš, čym zapisanych biłorusuv). Moja teza tut odna, ono vona maje dva bliźko zvezany z soboju aspekty: a) nas menšaje tomu, što rôdnoju movoju dla 69% pudlaśkich biłorusuv javlajetsie taja čy inša pudlaśka hovôrka, i biłoruśka literaturna mova medyjuv i škôlnictva vže ne mobilizuje pudlašukôv do deklarovania sebe biłorusami; b) tyje 46 tysiač „nevyznačanych” to perevažno našy pudlašuki, kotory može i zapisalisie b biłorusami, koli b biłoruśki žurnalisty dali im na 100% odčuti, sto vony šanujut pudlaśku movu i ličat jijiê dokładno tak samo vartoju i normalnoju, jak biłoruśku literaturnu.
Problema v tôm, što biłoruśki žurnalisty ne hovorat po-svojomu v radivi i televiziji i ne pišut po-svojomu v NIVI, i pro žadne hromadśkie odčuvanie rômnopravnosti pudlaśkoji movy z biłoruśkoju literaturnoju ne možna tut hovoryti. Kažučy brutalno, biłorus z Biêlśka čy Hajnuvki v traktôvci biłoruśkich žurnalistuv z Biłostoku — to biłorus druhoji kategoryji v porumnani z biłorusom z Horodka abo Krynok.
Pytani bez odkazu
Čom biłoruśki žurnalisty ne hovorat po-svojomu v svojich radivo- i teleperadačach? Marko Zabroćki v Biêlśku kazav, što v radivi šče z 1990-ch liêt istniêje zaborona dla žurnalistuv (jak biłoruśkich, tak i ukrajinśkich) hovoryti na hovôrci — jim treba hovoryti tôlko na literaturnuj versiji, nu a ludiam, kotory dajut interviju žurnalistam, možna vže hovoryti jak Bôh dozvolaje i jak vony vmiêjut. Kolega Zabroćkoho z radiva, Michał Stepaniuk, kazav u Hajnuvci, što nijakoji takoji zaborony nema. Ale i vôn ne byv u stani vytłumačyti hajnuvśkuj publici, čom, pry odsutnosti takoji zaborony, žurnalisty ne odzyvajutsie po-svojomu v efiry. Stydajutsie? Bojatsie, što jich vykinut z roboty?
I čom, naprykład, NIVA ne piše po-svojomu? Hołôvny redaktor tože pryhroziv, što vykine z roboty, koli chto sprobuje pisati po-svojomu?
Fajno było odčuvati, što vsiê rozumiêli, pro što ja kažu, i što vsiê rozumiêli, što ja kažu pro istotnu dla našoho hromadstva problemu, a ne pro štoś vysmoktane z palcia abo pro jakujuś chimeru, jakaja zavełasie v mojôj hołovie от нечего делать u Prazi. Tyje try dniê na Pudlašy mnie z naddatkom kompensovali vsiê poperedni deveť liêt, koli ja probuvav dostukatisie do mozhôv i dušuv mojich koleguv-žurnalistuv z Biłostoku, a v odkaz miêv tôlko totalne movčanie i ignorovanie.
Kumy, podiaki i ślozy
Nu, nijak ne mohu tut ne odznačyti prysutnosti na vstrêčy v Biłostoku moho kuma, znakomitoho dokumentalisty Jurka Kaliny, kotory narešti perełamav svoje movčanie stosôvno Vani Maksimjuka v medyjach i zapisav zo mnoju rozmovu dla Biełsatu. Diakuju. Diakuju tože Vali Łojevśkuj z RR, Aleksiejovi Morozovi i Handzi Kondratiuk z NIVY, kotory tože ne polinovalisie pryjti na moju autorśku vstrêču i naveť pro jijiê napisali.
Osoblivu podiaku składaju Dorofiêjovi Fijonikovi z Biêlśka, kotory — tut, musit, ne treba dovho divovatisie — môcno vystupiv u pudderžku pudlaśkoji movy i prypomniv usiêm prysutnym na vstrêčy v Biêlśku, što šče v XIX vikovi lude na Pudlašy nazyvali našu zanedbanu i čuť žyvuju diś movu „korolôvśkoju”. To ne žart, a historyčno zasviêdčany fakt. I diakuju Mateušovi Styrčuli, polakovi z centralnoji Polščy, kotory zjavivsie na vstrêčy v kavjarni „Zmiana klimatu” v Biłostoku i vystupiv u oboronu pudlaśkoji movy na čystiusieńkuj pudlaśkuj hovôrci z bezmała bezpochibnym pudlaśkim akcentom. Ot, siêtoho vystupu ja nijak ne čekav! Velikie vam spasibo, pane Styrčula, nu i naohuł spasibo vašym kolegam i koležankam z facebook-storônki HOWORYMO PO SWOJOMU, kotory zrozumiêli, što v rozvitku menšosnoho ruchu važny ne tôlko deržavny granty, ale i ideji, kotory pudderžujut žyvuju vjaź miž narodom i joho elitoju abo tymi, chto do takoji elity aspiruje abo za takuju elitu sebe vvažaje.
Šče bôlš optymizmu i pozytyvnoji energiji dała mniê korotka rozmova z panioju dyrektorkoju pravosłavnoho ditiačoho sadiku v Biêlśku, kotora, pudyjšovšy po môj pôdpis na knižci, spytała mene, čy ja ne pišu čoho-leń po-svojomu i dla małych diti, kob jim tože možna było što-leń počytati v sadikovi. Nu, ja odrazu skazav jôj pro „Kazki dla Maryli” po-svojomu i pro toje, što zavtra, to značyt 4 pazdziernika, Asia z Julkoju budut čytati dviê z tych kazok dla małych diti v Biêlśkum Domi Kultury. A koli ja pobačyv i počuv, jak Asia z Julkoju čytajut kazku pro Čyrvonoho Kapturka i pro Chatku z pranika po-svojomu biêlśkim diêtiam (sered kotorych była i trochliêtnia dočka biêlśkoho burmistra), to ja naohuł rozklejivsie i pud vyhladom, sto mniê treba dobre vysmorkatisie, vyjšov do toalety, kob trochi popłakati...
