Vona vrodiłasie z miêseciom na łobi. Tak jôj potum rozkazuvała mati, jak zapometała sobiê z peršoji chvili, z peršoho kryku vykinutoho nad soboju až pud balok čyjimiś dužymi rukami ditiata, na jakoje diviłasie znizu vhoru, ne dajučy rady zmoryhuvati slôz – na trochi zavysokomu jak dla diêvčynki, vypukło-rohateńkomu łobovi vyrazno temniêv zboku nevelički bahrovy serpik, jak miêseć-nedobôr. Ono mati vperto kazała – mołodik, poka sama v siête ne poviêryła: bo ž vjadomo, što mołody miêseć – to na dolu, a nedobôr – tomu vôn i nedobôr, što navodit na lichije sny, i v toj bôk lepi dumok ne puskati, tym bôlš, što z časom značane miêstie porosło vołôsiom, husta šapka kotoroho nasunułasie nižej, prychovujučy nedivoćki rozhôn łoba, pudchodiaščy bôlš jakomu monachovi z łavry, i nichto vže, choč by j chotiêv, ne potrapiv by dojti, kudy same skirovano miêsečny rohi – tôlko myjučy diêvčynci hołovu, možna było namacati palciami vystup na skôry, na jakôm vołosy vyhnalisie osoblivo bujno, čorny jak smoła i prutki jak drôt, a do toho takije soromôtno–kundžeravy, jak, prosti Bože, ne na hołoviê, a na hrêšnum tiêli, de šče ditiatovi i ne zasivałosie, i časami materynśki palci na tôm vystupovi na mih zaterpali – pud ihołkoju spominki, jak potajkom žegnałasie i plovałasie na vid miêsečnoho znaku babka-poroducha, uhledivšy v jôm bisurmanśkie klejmo abo, ne pry sviatych obrazach zhadujučy, i sliêd vjadomo-čyjoho pazura, što na odne vychodit: chto ž ne znaje, komu pokłoniajetsie bisurmanśka viêra! – i tôlko po jakômś časi złahudniêła, upevnivšysie, što ditia, kob tôlko nevročyti, udałosie spokôjne, nekryklive, jakimi zrodu płanetniki ne byvajut, a pro pudmiênciuv, kotorych čortôvki zamiś ludśkich diti do kołysok pudkidajut, ono baba odvernetsie (a vona, musit, była odvernułasie, čuła za soboju hrêch!), to j kazati nema čoho – tyje naohuł ciêły čas vereščat jak oparany, tak što znak, očyvidno, potrebuvav inakšoho vytłumačenia – jak usiê pravdivy, ne-od-ludi posłany znaki, choč na javi, choč u sniê, vôn promovlav jakojuś svojeju movoju, vołodarnoju i temnoju, do kotoroji prostomu čołoviêkovi neviď-jak daleko, i koli štoś takoho neždano-nehadanoho tebe spostihaje, to j ne tak uže mnôho maješ na vybur – abo biêhčy po rozum do vorôžki (ono što čužym rozumom nebohato rozžyvešsie, i čy to raz byvało, što čerez miêru cikavy tôlko nepotrêbnoji bidy sobiê napytuvali, a potum ne znali, jak jijiê zbavitisie...) – abo šče, abo, jasna sprava, molitisie Bohu i čekati, poka taja siła, što była tobiê pro sebe po-svojomu opovestiła, zachoče narešti projavitisie sama. Ot mati i čekała – potajkom hrêjučy dušu dumkoju, čy ne sudžane, može, jeji peršorôdnuj kniaziôvstvo abo korolevstvo, bo ž vidno ne prostoho mužyka jôj narêčano tym miêseciom, inačej navrad čy varto było b takuju dolu naročno vypisuvati nemovlatovi na łobi – za vsiêm siêtym tverdiêła v jôj povôlna, neperemôžna, jak buďto vłasnoju siłoju naładovana pevnosť, nibyto vybrano jijiê ditia dla losu nezvyčajnoho, pro kotory ludśkim diêtiam i ne maryti – chiba ono posłuchati z kazok, perekazuvanych od vikôv babulami dla vnukuv.

Zimovymi večorami, koli v dymnikovi naperemiên vyło i chlipało, jakby zaklikało molitisie za vsiêch podorôžnych, zaskočanych zaviruchoju prosto z neba, a vzdovž temnych šybok raz-po-raz tryvožno šorhotiêli vniz zo strêchi, niby čyjś chôd, potiažêły płasty sypkoho sniêhu, i kažny v chati, zdryhajučysie, povoročuvavsie na toj zvuk, nesvjadomo nasłuchujučy, čy ne stukaje štoś do dvery – mati, prymostivšy doččynu hołovu sobie na kolinach, perebirała vsiê znany jôj kazki odna po odnôj, uhołos – perekładajučy hrebeniom nižni, jak šovk, ryžovaty koseniata sto raz na odin bôk, sto raz – na druhi, hovoryła pro diêvčynu-zołotovołôsku, kotoru kniaziok pudhlanuv na berezi, koli kupałasie, a potum posvatav, pro Hannu-pannu, jakaja try razy pryjizdžała na korolevśki bal – sperša v četvero, potum šestioro, a potum vuśmero koni, takich voronych, jak zmiêji, što zjavlalisie jôj z roztrêskanoji verby na horodi, i jak divovalisie vsiê zacny pany i pospolity narod, zhorajučy z cikavosti, čy to carevna, čy korolevna, čy zora jasna v pałacovi zasijała – za takoju movoju začesujučy dočušku tak hładeńko – tak tiêsno zaplitajučy jôj vołosy v drôbny kosočki, až hołôvka začynała odsviêčuvati od ohniu v pečê, jak noveńka polivana hładyška, ale kôlko b ne sliniła palci, pryhładžujučy neposłušnoho vichryka, vôn odnak vybivavsie naverch vyzyvnym, kapryznym zakrutkom, kotoroho ni vystryhčy (šče hustiêjšy vyroste!), ni zarumniati – ale pošto, zreštoju?.. Chaj usiê bačat, ne bez hôrdosti dumała sobiê mati, i može po siêtuj pôznaci, chto znaje, koliś i rozpuznaje diêvčynu toj, chto jôj zrodu pisany – i diêvčynka včyłasie vysoko pudymati borôdku, vychodiačy do ludi (nastojašča Hanna-panna!), i lude, jak use, usio bačyli, bo ž od jichnich očy ničoho ne schovajetsie – kromi chiba najvažniêjšoho, toho, što tôlko Bohovi pro tebe vjadomo i što nakuneć, choč-ne-choč, musiš zabrati z soboju v mohiłu, a tomu, što ty v žyci ne robi, ne vtečeš od kryvoho sudu: nichto ž ne znaje, što napravdu popichało tebe do diêjania, a čoho ne znajetsie, zazvyčaj tłumačytsie nedobre, i to je peršorôdny hrêch, kotory my vsiê vołočemo na sobiê od praotcia Adama – bo ž koli diêvčynku z miêseciom na łobi pytali na hulici susiêdy: „Ty čyja takaja honorova?” – to, dalibôh, ne tomu, kob učuti ditiaču prostodušnosť: „Mamy Maryji” – odkaz, po pravdi, tože nezvyčajny i nepudchodiašcy, tak prystało b odkazuvati, jakby z Maryji była vdovicia abo diêvka z bastručkoju, abo choč prynajmi kozačka, čyjiê diêti vže Bôh znaje od koli baťka na očy ne bačyli, a ne mužova žônka za takim, jak i vsiê, hrečkosiêjom, kotory vsio ž ne diaďkom siêtomu čudnomu ditiati dovoditsie, što vono joho i ne zhadaje – tôlko koli jakaja vže velmi pryčêpno-dopytliva mołodička i dalej sołodko sokotała, z neskryvanoju vtiêchoju pudbivajčy jadovity dohad, jak toj kazav, a tato ž tvôj de? – to małaja odtinała: „Udoma” – blisnuvšy z-pud łoba višniovymi očyskami tak, što rozhovorujuščuj odnimało jakuju-leń ochvotu nastavlati jijiê dalej, jak i sliêdovało b – bo ž na toje i zavodiłasie ciêła siêta rozmova, kob dati ditiatovi znati (koli vže vdoma pro siête ne pokłopotali!), što – to nedobre, nehože byti takoju honorovoju: ostepeniti zavčasu, poka šče małoje, bo potum bude zapôzno, posiêješ zvyčku – požneš charakter, posiêješ charakter – požneš los, nu ale Hospoď z jim, zreštoju, kažny z nas maje svojiê diêti, svojiê kłopoty, to i žyviête jak sami lepi znajete, tôlko ne kažête potum, što vas ne poperedžuvali...

Rozumiêjetsie, jakby deś uziavsie chtoś ochvočy rozkazati raz usiêm tym kumočkam, jakaja zaha mučyła liêtami Maryjine sercie, peretvorajučy joho na jatrušču, naveť i snom nezahašalnu pustotu, kotora prahnuła vtiêchi, jak vypalana zemla vody v spekotu, vony ne zavahalisie b pospuvčuvati dosyta, i naveť ščêro, a potum i do ditiata, možlivo, pomjakšali b – nu ale de b toj chtoś uziavsie, Maryja nosiła svojiê vse šče hožy huby zašpilanymi, od čoho vony potrochi tonšali, a v chati i koło chati v jijiê vse byv ład – ne pryčepišsie, to ž komu ni znaj ni vidaj pryšło b do hołovy, što za svoho Vasila Maryja oddałasie – zo złosti, čysto z sercia i ni z čoho bôlš, prosto, tak jak stojała, palnuła była svojomu baťkovi mižy očy, koli svaty obtrušuvali v siêniach peršy sniêh – zima toho roku vypała rano, akurat na Pokrovu, hułko, vesioło i strašno stukali v pomôst, pud zbudžany šum hołosôv, novopudkovany mužčynśki boty, i na zvuk siêtoji osoblivoji, och jak že pametnoji jôj metušniê siêtym razom pekuščo stisnuło vseredini, i vže nikoli ne roztiskało, bo, zamiś slozami prorvati, z Maryji vychavatiło, z samoji jeji hłubiny na baťka tiažku kryvdu, jak bičyskom naodliv lasnuło: „Što, i za siêtoho ne oddaśte?” – to vona peršy raz do joho odozvałasie odtôl, jak tym, poperednim svatam, ždanym i prymaranym, słuchanym pud zvuk ne mertvy, a žyvy – hułko, vesioło i strašno buchajuščoho sercia, „zviêr naš pujšov u dvôr vaš, a z dvoru v chatu, i siêv u komnatu” – stary skazav, pomovčavšy, što – lude vony netutejšy, idut zdalôk, to, može, vypjut po čarci? – i tut vona napravdu zakryčała zviêrom, čyjiêś ruki (kotory potum okazalisie jeji vłasnymi) zatulili jôj rot, i sviêt kruha jijiê i v jôj obvalivsie, jak krokvy v obniatum požarom domi, i z toho požaryska tôlko ot siête, zapečane i zatiate, i mohło ociliêti – što, i za siêtoho ne oddaśte? – slipym od bolu vyklikom na pojedynok: koli ne za tym, odnym-odinym („durnaja ty, diêvko, za takim šałaputom ciêły viêk by slozami vmyvałasie, koliś šče diakuvati budeš, jak do rozumu dôjdeš” – a v jôj, naprotiv vsiêm tym namovam, odne rozpačno dzelenčało z piêsni, bo svojich słôv uže ne było: „oj pujdu ja ne berehom – łuhom, i spotkajuś z nesudžanym druhom”, odin tôlko raz posli toho svatania vony šče zyjšlisie tajkom, a nazavtra posli toho vôn znik z sioła, podavsie deś na kraj sviêtu, navse vystudivšy za soboju prostôr – „byvaj zdorovy, nesudžany druže, lubiła ja tebe jak muža” – durnaja ty, diêvko, oj durnaja...) – koli ne za jim, to ot vam moje žycie, nate – jak miskoju ob pomôst, rozobjetsie – i čort z jim, zrostetsie – zabirajte sobiê, bo mniê vže vsiorumno – stary povorušyv plečyma, jak usiê mužčyny, ne velmi kob rozumiêjučy movu ženśkoho vyskoku, de panujut jakijeś odmiênny, chitro-zaplontany, što ne proderešsie, sposoby rozvažuvati žycie, tak što lepi odrazu pustiti taki vyklik mimo ušy: „Chočeš za siêtoho – to jdi” – „i pujdu” – odtiała Maryja: dorohi nazad ne było, była tôlko naoslip, pered-sebe popichajušča ochvota za vsiaku cinu dokazati baťkovi, jakuju kryvdu vôn jôj zrobiv – ot kob znav, krutiłosie v hołoviê odbliskom vłasnoho, uže vpałoho, uže-ne-verneš słova – i tak sudžane było Vasilovi stati zaručnikom u ihrê, pro jakuju vôn, bidak, ne miêv i poniatija, a jich peršorôdnuj, Hannipanni (tak my jijiê budemo zvati, nam nevažno, jak tam jijiê napravdu ochrystili), divu divnomu z miêseciom na łobi, pudrostati maminoju dočkoju, to ž maminoju, bo čyjiê b byčki ne skakali, a telatko naše, i baťko ono tohdy važny, koli mati na siête pozvolit, mati ž hodovała ne prosto sobiê dočeńku, a – u druhum koliêni, jak rodinny skarb, potajkom składanu-pryzbiêruvanu, i bez siêtoho rozbujału daleko ponad zasiah ujavy, ochvotu odpłaty – niby vsio toje, što dola zavinovatiłasie jôj, Maryji, było vziate v borg na odne žycie, kob u nastupnum, doččynum, vernutisie, jak u česnum kupećkum dohovory, z čerez verch odškodovanym čynšom. Maryjin baťko pomer nezadovho posli toho, jak vona rozrodiłasie peršy raz, ale časami prychodiv do jijiê v snach – čomuś serdity i čyrvony na tvarovi, jak upyr, i raz-po-raz vona poryvałasie štoś jomu vypomenuti, štoś-taki dokazati, kob znav, dokônčyti tuju rozmovu, kotoroji, na dobry ład, tak miž jimi tohdy i ne odbyłosie, ale raz-po-raz štoś joj pereškodžało – diêd znikav, a vona zostavałasie spati daliêj z odčuvaniom, niby maje v roti prakôvcia i ne može roztuliti hubuv, bojučysie, što vôn kovknetsie abo vypade.

I tak vyjšło samo soboju, što druha v koliêjci dočka – jak buďto Maryji na rodovi było napisano pryvoditi samych divčeniat, jak buďto anhieł zliêva čy sprava nedrêmno pilnovav nad jichnioju z Vasilom šlubnoju posteleju, kob ne zavezavsie chłopeć, kotorym Maryjin baťko môh vernutisie do jijiê – druha, mizinočka Ołenka, uže nijakim sviêtłom nebesnym ne odznačana, do toho i słabeńka zmałku, i płaksunka, pevno, čerez siête taki – nedobre ditia, dumałosie časami Maryji z žalom trochi materynśkim, a trochi, chaj Bôh prostit, i z vražanoju hôrdostieju, osoblivo jak rumniała jijiê do staršoji, kotora ledvo ne z kołyski zmachuvała na krasaviciu, i takoju zrobiłasie velmi chutko – taja druha dočka była vže tatova – siodno što kinuta Vasilovi na odčepne. Vôn i dohodžav jôj ponad miêru, siodno što z chłopciom, jakby takoho miêv – naveť i v pole brav z soboju, sam nabivajučy jôj kukłu žovanym chliêbom, niby vłasnoju slinoju chotiêv pereliêti v ditia vsiu svoju siłu, nadhaniajučy od rodu jôj nedodane, i Maryju, jak tôlko vona, skažemo, plasnuła małuju po nevčasno vytiahutuj do stravy ruciê, obtinav z miêstia stanôvčo, až vona napravdu na mih nijakoviêła: „Ne škoduj ditiatovi, chaj rozvivajetsie!” – prychvorujučy, Ołenka zavodiła sered nočy žałosny jakot, ne vymohlivy, jak zvyčajno v diti, koli jim štoś dokučaje, a po-dorosłomu bezkôncio-tužno-płaksivy, jak osiênnia słota, od čoho Maryju formenno biêsiło, niby toj płač odkryvav jakujuś bezprosviêtnu pravdu pro jeji žycie, do jakoji vona i sama sobiê viêk na pryznałasie b – a ne zamovknuti tobiê vže raz, čumo cholerśka! – tohdy vstavav Vasil, movklivo brav małuju na ruki i, nibyto stydajučysie takoho nemužčynśkoho diêła, vynosiv nadvôr, de j prykołychuvav, poka v chati znov zapadali v son – odnoho razu starša pročnułasie od joho hołosu pud oknom: sediačy z Ołenkoju na pryzbi, baťko spivav – stišanym, ale čystym i jakimś po-čužomu mołodym, tekuščym jak krynična voda tenorom, jakby napravdu neznakomy kavaliêr dovirav sered nočy za-horodom-traviê-muraviê, bo ne miêv komu inšomu, svoju žurbu: kochav diêvčynu puvtora roku, poka ne doznaliś vorohi zboku – u chati stojav sperty tłusty smorôd, stojała ťma, tôlko de-ne-de probliskuvav miž okonniciami tonki miêsečny ostrêj, zrêdka postohnuvała čerez son na podušci Maryja, a pud oknom spovidavsie samotny hołos – jak pokutna duša: diêvčynka ležała okameniêvšy, niby pudsłuchała pro baťka štoś soromôtne, od čoho brav do slôz žyvy, horačy žal, ale vodnočas budiłasie i rosła v jôj jakajaś inakša, bôlš žôrstka kryvda – toj hołos zvoročuvavsie ne do jijiê, toj, uže-jakby-j-ne-baťkuv, taki nedosiažny v svojôm vysokum mužčynśkum smutkovi hołos naohuł ne znav, što vona je na sviêti, i koli b vona ne była zamałaja dla rozumiênia toho, što odčuvała, to mohła b tohdy z miêstia skazati sobiê v duchovi, zapluščyvšy očy: choču byti toju diêvčynoju z piêsni – choču, kob to mene tak lubili, koli vyrostu!.. Zamiś siêtoho – tym bôlš, što čekati, až vyrosteš, było čortôvśki dovho – vona rankom-taki, z jakojiś zusiêm aby-jakoji pryčyny, nałupiła Ołenku – małaja luto reviêła, rozgvedziujučy smorkačê po ščokach, Hannusia dostała od rozzłovanoji siêtym vidoviskom matery dobroji, choč, može, i nekonečno ščêroji odchvôstki, i chodiła naburmušana, z pekuščoju pupkoju i ostrym odčuvaniom nezadovolenia: vyjšło štoś daleko ne toje, čoho chotiêłosie, a čoho chotiêłosie – vona j sama tołkom ne znała.

Pravdu kažučy, vony dviê i tak ne velmi lubilisie, i čym bôlš pudrostali, tym mucniêj davałosie vznaki zakładiane miž jimi napjatie. Ledvo tôlko stavšy na nohi, Ołenka vže vtiamiła, jak lohko jôj vyvesti sestru z sebe, i vziała sobiê siête za zvyčku, jak inšy diêti, byvaje, nabrydajut, zabavlajučysie zapałkami: čêrk – i kinuv, čêrk – i kinuv, raz-po-raz, koli dorosłych ne okazuvałosie poblizu, pudłaziła staršuj pud ruki, myškujučy, jakuju b vyrobiti pakosť – zrozumiêło, pud svojiê siły: čy skubnuti kudelu, koli taja včyłasie prasti, čy potiahnuti za kłubka, kob rozmotavsie po ciêłuj chati, abo čy prosto, dla zabavy, i siête vona najlepi lubiła, prymostitisie v jeji nohach i, kosoočačy, koli taja začne zakipati, hołosno bryńkati palciom po hubiê, bryń, bryń, bryń! – i znov, vyčekavšy chvilku – a ne perestaneš ty, poka ja tobiê na skôry ne zahrała! – bryń, bryń, bryń! – nu odčepisie, pryčepo! – bryń, bryń, bryń, bryń! – nu što to za lichaja hodina, i z siêtym-o rozpačnym krykom starša narešti kidałasie na mołodšu, kotora probuvała vtikati, jak toj kazav, tôlko dla očy, tak jak by vona mohła vtečy, šče ž i biêhati dobre ne navčyłasie – i kadiła jijiê vže ne na žarty, ne miêrajučy siły, z usioji złôsti, što takim sposobom narostała, pudnimajučysie i napuchajučy, jak tiêsto v diêžci, hroziačy pereliêtisie čerez kraj, i v ryšajuščy mih zalivajučy vsio v očach – temnoju, nevskrovitoju faloju, na tobiê, na tobiê, na! – hołovoju ob pomôst, tepłe, podatlive tiêłko, što nutrano zdryhajetsie čy to pud udarami, čy to vže z serediny, pud šturchami płaču, i tak až poka raptôvno, niby rukoju zniało, ne odyjde, i ne pobačyš sebe zboku – hołym, pustym zrokom, jak stojiš nad rozpostertym nićma rydajuščym divčukom, nu i ne dura z mene?.. Ne budeš bôlš? – pytała nepevno, aby tôlko bôlš-menš hôdno połožyti tomu kuneć – a z pudłohi hučno, i de beretsie tôlko hołosu v takôj šmoryhavci, huło, zachlistujučysie: bu-u-udu! – i nazavtra vsio začynałosie od počatku, i ni materyny odstiôbki, ni viêčno podziobany na rešeto, od poklakania na proso, kolina, ni naveť baťkuv pasok, odine, što napravdu dopikało – ne tak bolom, jak nasmiêškoju: zmijučka-Ołenka dostavała jabłyko, a jijiê z ryšučym, strachôtlivym sopiêniom perekidali čerez koliêno, zadirajučy spudničku na hołovu, vona ž, ne majučy sposobu roztłumačyti baťkovi, jakuju hôrku kryvdu vôn robit, z miêstia zachodiłasie nadryvnym vereskom – i tak čuť ne do blovania (potum ne bez złovtiêchi łovlačy, čerez klejku sołonu mhłu na očach, znakomy pusty, roztiêrany vyraz na joho liciovi, jakby i vôn sebe pytav, špurlajučy paska na zemlu: nu ne dureń z mene?..) – ništo, ništo ne było dla Hannusi takim tiažko dušlivym, jak same o-siêty vyčerpujuščy štodenny bôj z małoju zmijučkoju-baby-jahi-vnučkoju („ne smiêj mniê dražniti ditiatka” – kryčav baťko...), kotora, ničoho što małaja, raz-po-raz odnak potraplała brati nad jeju verch – uhaniajučy jijiê, bôlšu i rozumniêjšu („to buď že ty rozumniêjša!” – hniêvałasie mati...) u slipuju i temnu falu nesamovładnosti, i tak raz-po-raz domahajučysie, kob jijiê bili, a posli, po jakômś časi, bili Hannusiu, i potum, u chvili prosvitliênia, taja dumała sobiê, z prozôrlivostieju, jakuju časom daje dumkam rozpač, što napravdu odne, čoho Ołenka domahajetsie – to pobačyti Hannusinu złôsť, jak vychodit naverch – tôlki siête, i ničoho bôlš, niby taja złosť była husieju, kotoru Ołenci doručyli pasti (velikoju, hrôzno šypjaščoju husiêju – z dovhoju zmijinoju šyjeju, z čornoju, u hidkich zajidach, paščokoju, de, prydivivšysie, možna było b, pevno, rozhlediti i zuby, takije drudneńki, jak u ščupaka...) – ot Ołenka jijiê i pasła, i huś vyhuluvałasie i napasałasie – dosyta, i znaj jak hładšała.

Baťko, traplałosie, povodiv sebe divno, niby čuvsie vinovatym i chotiêv jakoś svoju vinu napraviti – raz, prymiêrom, pryvjôz Hannusi z jarmarku šovkovych kusnikôv, čyrvonych i sinich, jak pravdivuj diêvci, a Ołenci tôlko orêchuv i rodzynkuv, zjiêv – i vsia słava – Hannusia, sama sobiê ščaslivo očužêła, uže j ne Hannusia, a zusiêm Hanna-panna, trymała delikatny skrutok u podoli spudnički, jak žyvuju istotu, i vseredini jijiê tože vorušyvsie nevidočny skrutok, tepły i kozytlivy. Toho dnia jakoś dovho ne kładovilisie spati, u chati pachło pirohom, i višniôvkoju, i pjaniuščymi višniami, vsypanymi z butla, šumovało osiadajuščoju kuravoju metušniê i nevystyhłym povzbudženiom dorosłych, i vona, jak uziała sobiê z malenkosti za zvyčku, ponesła svoju radosť, zaveliku, kob zmistiti v chati, nadvôr – do miêsecia. Miêseć stojav uže vysoko, svitiv na povnu siłu chvorovitym horuščym serebrom u siniovatych tiniach kotlinuv i, svojim zvyčajom, movčav jôj prosto v liciê tak, niby obiciav koliś zahovoryti – diêvčynci zachvatiło duch, buďto vybiło, jak z perepovnianoho butla, korok: jakajaś siła viêtrykom išła od zemliê, inša vstupała v tiêło i tekła po jôm uhoru, pudymajučy vołosy, i zdavałosie, šče mih – i vona pudymetsie v poviêtre i popłyve, jak byvało v snach, nad zaliêtymi miêseciom sadami – od puddaška oddilivsie bryłovaty tiêń i posunuv do jijiê: baťko, utiamiła vona, razom spuskajučysie duchom, nibyto zvalivšysie vniz, tôlki zołotyje muraščki pobiêhali po tiêli – ty čoho tut stojiš, spytav Vasil – tatu, vyrvałosie z jijiê, až vôn spotyknuvsie, jakby za štoś začepivsie – tatu, što to takoje na miêseci temniêje?.. A – skazav Vasil – to brat brata pudniav na socharê, dva braty było, Kajin i Avel, ot Bôh i postaviv jich uhorê nad zemleju, kob lude bačyli i ne zabyvali hrêchu, a ty idi spati. I Hannusia vvažniêj prydiviłasie do temnavych diuhuv na serebranuj miêsečnuj modi – i pravda vhlediła dviê nevelički, jakby daleko sered pola, ludśki figury, odna trochi nad druhoju, obiêdvi jakoś komedno rozkudłany, i miž jimi navskosy, tonkoju prosmužkoju – ruvčak, a može i žołubok – akurat tomu verchniomu na urovni hrudi... A čom vôn joho pudniav na socharê, spytała ode vona, choč napravdu jôj chotiêłosie spytati pro štoś inše – a same, jak može Bôh viêčno trymati jich tam, na miêseci, do toho, na socharach – čy ž jomu ne bolit? Čom jich ne rozdilili – o-jakoje pytanie jijiê nevyrazno dojmało: koli jich vystavili tam na karu, to čom oboch ukarali odinakovo?.. Idi spati, kinuv Vasil, sipło i stroho, jak do dorosłoji, i vona zrozumiêła – chutčêj čutiom, čym ditiačym rozumom – što vôn ne maje jôj bôlš čoho skazati. Deś u tuju poru vona same začała chorôščati, i to jakoś momentalno – pered časom, šušukali mižy soboju žunki, osudžalno pudtiskajučy huby (koli tôlko ne traplałasie sered hromady jakaja-leń ščera mołodicia – machnuti rukami v poli: a ša na vas, baby, čoho vy rozkrakalisie, jak hajvorony na sniêh, zavidki berut na ludśki diêti, što svojiê nevdały?!) – jakby z dnia na deń praciovav nad jeju nevidôčny malar-rêzčyk: počorniêli i dostali aksamitnoho odblisku brovy, zyjšła z licia, jak sniêh po vesniê, ditiača pulchniavosť – prorysovavsie čysto portretny tvar, choč na talarach tisni – zminiłasie postava, i chôd zrobivsie płavnym, niby diêvčynka nesła pered soboju ne štoraz vyzyvniêj napinajuščyje soročku hrudeniata, a košôłku dorohich pisanok na prodaž – i smolisto-kundžerave pasmo miêsečnoji pôznaki, chvaćko vyłaziačy z-pud čyrvonoho kuśnika („žydôvśki čuper!” – dražniłasie Ołenka), vyhladało na ostatni rozčyrk majstrovoho pendzla – jak pôdpis pud kartinoju... Uže i kavaliêry začynali prycmokuvati jazykami jôj usliêd – ty komu takaja rosteš? – a v Maryji, razom z hôrdostieju, potrochu odzyvałasie i prybyvała jakajaś nepevna tryvoha, niby zamiś domašnioho chovu kviêtki, jakuju sama sadiła, hnało z-pud zemliê v stebło nebačane zamôrśkie derevo, od kotoroho chto znaje jakoho płodu i čekati. Vona zdohaduvałasie, što i sny siêtomu ditiati jakijeś čudny sniatsie, bo vstavała Hannusia z nočy z chimernoju, neprytomnoju vsmiêškoju, kotoru nosiła potum na tvarovi neprykrytoju až do południa, i kudy ne jšła z jeju, usiê hołovy povoročuvalisie v jeji bôk, jak sołonečniki za sonciom, usiê pohlady tiahnuło spočyti na jeji tvaryku, jakby kažnoho pudbivało ode-taki odrazu doznatisie, što takoho nadzvyčajnoho siêty divčuk u sobiê nosit – i tak, poka v jich ne zatrymałasie perenočovati baba-połomnicia, što išła do Kijeva – choč Bôh jijiê znaje, kudy vona tam napravdu jšła, sama jak paleć, i čoho jakraz prybiłasie do jichnioji chaty, zusiêm ničym sered hulici ne prymiêtnoji, ale vstupiła tak vpevniano, niby jijiê tut davno vyhladali – movkliva, až žachko było trochi, usia v čornum, łypnuła z łavy na Hannusiu, što same vnesła vody i zakrunułasie zapaluvati v pečê, i spytała, ni z toho, ni z sioho: pôjdeš zo mnoju do monastyra, diêvčyno? – A kudy ž tam jôj, matulu, na połomnictvo choditi, chaj šče pudroste, odozvałasie Maryja divno onesmiêlana, čohoś bentežačysie siêtoji baby z hłyboko zapałymi, jakby uhlom obvedianymi, jak-buďto mało jim było vłasnoji kołôdciovoji čornoty, očyma – a ja j ne kažu na połomnictvo, prohudiêła taja, jak u zvôn udyryła, i Maryji zamoročyłosie v hołoviê – zdałosie, nibyto połomnicia pobôlšała rostom, až pud obrazy dostajučy hołovoju – ja kažu – do monastyra vašuj dočcie, dobra kobiêto, u čornomonaški treba, bo ne vam jeju tiêšytisie! – Maryja stisnuła plečyma, starajučysie prohnati raptôvny chołod u zduchach, a vhołos skazała prymirlivo: to vže ž, vjadome diêło, dočki – čužaja radosť – i dodała naštoś, može, mimovôlno prahnučy odvesti jakojeś lichoje proroctvo, sikačom pudniate nad staršoju: a v mene jich dviê! – połomnicia pomovčała, jakby dajučy Maryji čas poniati beztołkovosť takoji zajavy i počyrvoniêti, i Maryja-taki počyrvoniêła, jak posłušna učenicia, i sama na sebe za siête zazłovała, a tohdy połomnicia skazała nespodiêvano łahôdno, jakby anhieł spustivsie nad chatoju: menšoju ne majete čoho kłopotitisie, kobiêto, menšu i bez vas dohlanut, komu naležyt, a siêtu Bôh nadiliv siłoju, z kotoroji velika spokusa može povstati, ne dla tiêła, a dla duchu, tomu oddajte jijiê v monaški, dobre vam radžu – ja ne choču v monaški, tiotočko – znenaćka podała od pečê hołos Hannusia, i na Maryju druhi raz najšła zamoroka: u čyrvonovatum odsviêti pečê, de vže hohotav ohoń, doččyny očy horêli, jak dva uhiêlčyki, licie pychało temnovišniovym rumjanciom, opaska zsunułasie z hołovy, i kundžerave pasmo vjuniłosie vniz po viskovi, jak načorno zapečany ciurok kroviê: hoža była, choč poklakaj, ale jakoś ne po-sviêtśki, jakby to ne jeji ditia, jakby taja siła, tôlko što zhadana nejasnoju połomnicieju, same teper pročnułasie – i kinułasie odminiati diêvčynu na svôj ład – ja ne tiotočka, ja matula, potichu popraviła hôstia: u jeji hołosi probivavsie łaskavy smutok, jak to časom byvaje v starych, kotory vsioho na svojôm vikovi nabačylisie i spovna znajut marnosť ludśkich vysiłkuv – ne choč, to ne jdi, nichto tebe, doniu, ne prymušaje, ot tôlko čym staneš boronitisie, koli z tvojeji krynici bude piti chto zachoče, a ty pro toje i ne budeš znati – siête vy proti čoho kažete, matulu, strepenułasie Maryja, skidajučy z sebe tuju chvilovu, jak nasłanu, okameniêłosť, hotova ladamoment kinutisie zatulati svoje ditia, koli b tôj štoś zahrožuvało, ale podorôžnicia ono hołovoju pochitała: što miêła vam skazati, dobra kobiêto, to vže skazała, a zrobiti ničoho ne zroblu, ne moja na siête vola, chiba tak, drubniciu, na oddiaku za vaš chliêb-sôl – i zvernułasie do Hannusi: a podaj ty mniê, doniu, koli łaska tvoja, vody napitisie, ale hledi ne rozchlapaj – Hannusia, vychovane ditia, posłušno začerpnuła z vidra i podała jôj kružku – z vidočnym, odnak, strachom, i, zdajetsie, naveť sticha ojknuła, koli jichni ruki zotknulisie – a v nastupnuj chvili ojknuli vsiê try vhołos: zalekotiêvšy ne tôlko rukami, a jakby ciêłym tiêłom naraz, połomnicia vpustiła kružku – braznuło, pokotiłosie, hłucho stuknuvšy ob nôžku stoła, a na pomosti pychnuło granatovo, miniajučysie protiv ohniu, i Maryja, kotoruj treti raz zachitałosie i popłyvło vsio kruhom, hotova była prysiahnuti, što to ne voda rozliłasie, a vino, i što na onučci, kotoru Hannusia vykručuvała, u mih oka šparko, jak vevjôrka, zavinuvšysie vsio popratati (staranliva diêvčynka, pochvaliła baba, pereprošujučy za svoju nezhrabnosť), vyrazno znati było plamy temny, jak hetmanśki karmazyn – od vina, samôj že Hannusi vony zdalisie na dotyk klejkimi i žežkimi, i vona pospišała špurnuti šmatku v piêč, prykryvšy zastavku – a koli vstała rano (połomnici ne było vže: pujšła, šče j na sviêt ne błahosłovlali), to zhlediła pud soboju postiêl – u takich samych čyrvonych plamach: ot ty vže i diêvka, skazała jôj mati, bentežačysie i tym pobôlšujučy dočciê i hordosti, i soromu zarazom – ot i do tebe, bač, hosti – u duchovi rozsudivšy, z polohkoju, što, vidno, taki na dobro prychodiła połomnicia, kotora, musit, zusiêm i ne połomnicia była – i odsiôl nikoli vže ne było v Hannusi toji z nočê vynesianoji čudnoji vsmiêški, na kotoru vsiê zadivlalisie – takoji, niby perepovniało jijiê sviêtłom čerez kraj jakojeś potajemne viêdanie, kotorym znała tôlko tiêšytisie, a bojatisie joho ne znała – propała taja vsmiêška, niby vodoju zmyło. Pozvyčajniêła diêvčyna – bôlš stała podôbna na ludśki diêti, stała menš čužyje očy mulati, nu to j lude zrobilisie do jijiê žyčliviêjšy...