Mikołaj Wróblewski, Słownik gwary bielsko-podlaszskiej (Na podstawie języka wsi Chraboły oraz przedmieścia Studziwody), Stowarzyszenie Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, 2008; redakcja: Doroteusz Fionik; ss. 254.
1. Nepraktyčny zapis
Treba, musit, začati od osnovnoji pretenziji do autora chrabołôvśko-studivodśkoho słovnika Michała Vrublevśkoho i redaktora Dorofiêja Fijonika — jichnie vydanie možna pročytati, ale... ne možna zacytovati v piśmovum vyhladi. Niê, vony ne zaboronili joho cytovati — ale vy navrad čy daśte rady perepisati jakoje-leń pudlaśkie słovo z dyftongom tak, jak joho zapisali Vrublevśki i Fijonik. U jich dyftongi iê, ê, ô pišutsie odpoviêdno jak ie, ые, уо z dodatkom „kabłučka” nad siêtymi dvuchznakami, ale jak postaviti siêty „kabłučok” na klavijatury komputera — zahadka. Inačej kažučy, u komputery ne znajdetsie žadnoho standartnoho fontu, kob napisati pudlaśki dyftongi tak, jak vony zapisany v słovniku Vrublevśkoho-Fijonika. Tak što razom zo svojim słovnikom autor i redaktor faktyčno povinny dołučati dyskietu abo kompakt-dysk zo spicijalnym fontom, kotory pozvolav by pisati po-pudlaśki v jichnium pravopisi. Bo inačej jichni słovnik ne bude miêti takoho praktyčnoho značenia, jakoje vôn miêv by, koli b joho napisali jakimś standartnym alfabetom, dla kotoroho vsiê potrêbny grafemy chtoś stvoryv raz i navse dla vsiêch komputeruv.
Ne možna zamachuvatisie na likvidaciju nepiśmennosti v jakôjś movi, uže na samum počatkovi stavlajučy neprochôdnu stinu pry pomoščy nepraktyčnoho (nekomputernoho) alfabetu. I to v dodatku kiryličnoho alfabetu, kotory na Pudlašy dla pokoliênia diti v viêku 5-7 liêt (koli vony učatsie čytati i pisati) je vže ne menš „egzotyčny”, jak grećki abo arabśki. I dla bôlšosti pudlaśkich diti vôn takim ostanetsie na ciêłe žytie — ne varto miêti iluziji, što naveť koli kohoś v školi budut učyti rosijśkoji abo biłoruśkoji movy, to pryvyčka čytania kiryličnoho tekstu zostanetsie v joho tak samo môcna, jak pryvyčka čytania łacinki. Takoho v Polščy ne było i ne bude.
Skažemo šče bôlš. Mołodoje pokoliênie teper šukaje potrêbnu sobiê informaciju v Interneti, a ne v knihach i słovnikach. Koli dumati pro pošyranie pudlaśkoji movy sered mołodych pudlašukôv, to logično było b postaviti słovnik Vrublevśkoho-Fijonika v Interneti v formi tak zvanoji „bazy danych”, dla kotoroji možna było b skorystati komputernu funkciju „pošuk/search”. Ale siêtoho ne možna zrobiti, bo ž nichto na sviêti ne maje pudchodiaščoho fontu, kob takuju bazu danych jak sliêd zobačyti na ekrani svoho komputera, ne kažučy vže pro toje, kob samomu zrobiti v jôj jaki-nebuď pošuk. Korystanie słovnikom Vrublevśkoho-Fijonika v Interneti faktyčno ohraničujetsie do formatu PDF.
U słovniku my znajdemo try (!) razny alfabety — kiryličny jak osnovny, a do toho šče łacinśki (litery E, e, J, j) i grećki (litera γ). Ale naveť siêty alfabetyčny eklektyzm ne zapevniaje dokładoho zapisu pudlaśkich słôv. Nu bo jak, podług pravopisu Fijonika, zapisati imje Gryša abo nazvu Ganges? Kob pravilno perenesti vymovu, to treba było b — γрыша і γанγес. Rêč odnak u tôm, što γ — małaja litera (velika dla jeji v grećkum alfabeti — Γ). A vłasny nazvy treba ž pisati velikoju literoju, značyt — Грыша, Гангес. Ale Г u kiryličnum alfabeti peredaje zvuk [h], a ne [g]. Ot i majemo pomišanie z poplątaniem, Hryšu z Gryšoju. U biłoruśkuj i ukrajinśkuj movi vže ne zvoročujut uvahi na razniciu pomiž zvukami [g] i [h] (u siêtych movach naohuł ne vystupaje zvuk [g]). Ale v pudlaśkuj movi siêty dva zvuki vsiudy odrôznivajut, tomu MUSOVO miêti osôbny grafemy dla velikoji i małoji litery g i h. A jich v pravopisi Vrublevśkoho-Fijonika nema. Tomu, musit, u słovniku je mnôho słôv, u kotorych treba było b užyti g zhôdno z žyvoju vymovoju, a vony tam zapisany pry pomoščy h, naprykład: hvałt, heneráł, hvárdija, hihánt, hilotýna, etc.
Zreštoju, sam Fijonik ne velmi, musit, viêryt u praktyčnosť zapisu pudlaśkoji movy, kotory vôn prydumav dla siêtoho słovnika, bo v knižci dla diti „Jak vyskočyv vorobiêj” (Stowarzyszenie Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach, 2008) vôn užyvaje trochi inšy zapis, oboperty na biłoruśkuj versiji kirylici. A v svojôm artykuli pro Stryki, jaki opublikovała „Niva” z 19 kviêtnia 2009, Fijonik užyvaje šče inšy kirylično-biłoruśki zapis.
Do toho, Fijonik ne velmi kob viêryv, što pudlaśki diêti i baťki mohut svobôdno čytati kiryliciu, bo v knižci „Jak vyskočyv vorobiêj” vôn daje i pôlśku transliteraciju kiryličnych viêršykuv. Korotiêj — u Fijonika majemo štyry razny versiji pravopisu pudlaśkoji movy, i kažna z jich je, nažal, nepraktyčna, bo u troch versijach vystupajut „nekomputerny kabłučki” do zapisu dyftonguv, a v odnôj dyftongi spicijalno ne poznačajutsie (i takim sposobom pudlaśka mova tratit svoju najbôlš istotnu pôznaku).
Postanovivšy napisati štoś napodobi recenziji na „Słownik gwary bielsko-podlaszskiej”, ja, zrozumiêło, budu joho cytovati, ono što ja siête zroblu pry pomoščy łacinśkoho alfabetu, kotory ja rozpraciovav dla zapisu pudlaśkoji movy pjať liêt tomu, koli postanoviv pisati po-svojomu. Nabôr znakuv, potrêbnych do zapisu pudlaśkoji movy łacinśkim alfabetom, znachoditsie v kažnum standartnum komputernum šryfti.
2. Fajna leksyka
U słovnikovi 19 tysiač słôv. Na disiêjšy deń to najbôlšy spis pudlaśkich słôv, jaki istniêje v pryrodi. I choč by tôlko z siêtoji pryčyny „Słownik gwary bielsko-podlaszskiej” zasłuhovuje na našu vvahu.
Chtoś koliś pudličyv, što v svojôj štyrochtomnuj epopeji „Vujna i mir” Lev Tołstoj vykorystav pryblizno deveť tysiač raznych słôv rosijśkoji movy. Ja pryvodžu ode siêty prykład, kob odkazati na zavvahi pro „nerozvitosť” i „vbohosť” pudlaśkoji („vjoskovoji”) movy, jakije časom čujetsie od, zdavałosie b, hramotnych ludi na Biłostôččyni. Pudlaśka mova, faktyčno, je „nerozvita” v takôm sensi, što na jôj mało što napisano. Ale vbohoju jijiê ne nazveš. Jeju spokôjno možna perekładati „Vujnu i mir”, ne bojučysie, što ne chvatit słôv, kob adekvatno peredati tekst Tołstoja. Słova, kotorych u jôj šče nema (bo do siêtoji porê vony ne byli nikomu potrêbny), možna z nevelikoju napruhoju stvoryti dla literaturnoho perekładu, vykorystovujučy słovotvôrny modeli, jakije vystupajut u pudlaśkich hovôrkach.
Mniê, kotory vychovavsie v pudlaśkuj hovôrci vjoski Lachi, perevažna bôlšosť słôv iz słovnika Vrublevśkoho-Fijonika była vjadoma z diêtstva. Ale jichni słovnik natôlko bohaty, što v jôm je i pryhorščy słôv, jakich ja v Lachach abo vohule ne čuv, abo čuv usioho raz čy dva, a potum zabyvsie. Naprykład: bézdoń (przepaść), buján (rozrabiaka), utikáč (uciekinier), chítki (giętki, chybotliwy), učvorýti (przeskrobać), usovestíti (przemówić do sumienia), doskúliti (dokuczyć), truškóm (truchtem), tiámiti (kojarzyć), sysún (osesek), súpitisie (sępić się), stúža (ziąb), schamenútisie (opamiętać się), sałátnik (salaterka), skiêrba/skiêrta (stóg, sterta), skôhliti (jęczeć), smerč (trąba powietrzna), ochájny (schludny), odháliti (odkryć), očmeniêły (zamroczony), výturyti (wykurzyć, wypędzić), hámuzom (razem), hrebuváti (brzydzić się, pogardzać), donechočú (do zniemożenia), dósvitki (świt), drubezá (drobnostka), durmániti (ogłupiać), žmut (zwój, pęk), žývčyk (1. tętno, puls; 2. plemnik), závidki (zazdrość, zawiść), zołá (ziąb), zýrkati (zerkać), kapšúk (sakiewka, woreczek, kopciuch), kišêti (roić się, mrowić się), čupúrytisie (stroszyć się).
Koli čytajetsie siêty słovnik, čołoviêka ne može ne vziati divo, jak było možna perechovati čerez viki takoje movne bohactvo narodu tôlko v pameti, bez nijakich knižok, słovnikuv i movoznavciuv.
Koli dobre vdumatisie, to kažna pudlaśka vjoska i sioło perechovuvali movu sami po sobiê, dodajučy do jijiê svojiê mistiovy osoblivosti.
Do osoblivostiuv hovôrki chrabołôvciuv naležat słova, uziaty z „soviêćkoji novomovy”, naprykład: stachánoveć (przodownik pracy, stachanowiec), subôtnik (praca za darmo w sobotę), trudodéń (dniówka obrachunkowa), komsomóleć (komsomolec), kułák (zamożny gospodarz). Možlivo, jich prynesli z soboju soviêćki sołdaty i komisary, kotory — jak možna doznatisie z rozmovy z M. Vrublevśkim, zmiêščanoji jak ustup do słovnika — u liêtiuch 1939-1941 bazovali koło Chrabołôv.
Jak i v inšych vjoskach na Pudlašy, u leksyci chrabołôvciuv je (čy, lepi skazati, byli) słova, jakije diś usprymajutsie odnoznačno jak rusizmy, naprykład: isklučénije (wyjątek), istrebítiel (samolot myśliwski), vózduch (powietrze), vóroch (kupa), diešóvy (tani), zajavlénije (podanie), zapjatája (przecinek), natoščák (na czczo), nebłahodárny (niewdzięczny), obeziána (małpa), osvieščenije (oświetlenie), schóžy (podobny), somnítielny (wątpliwy), sýščyk (szpieg), tóčno (dokładnie).
Zrozumiêło, u Chrabołach, jak i v inšych mistiach „ruśkoho” Pudlaša, ne mohło obujtisie bez polonizmuv: gáłonź (gałąź), mondrêti (mądrzeć), odružniáti (odróżniać), rozplóntuvati (rozplątywać), ksionžka (książka), łónka (łąka).
Odnak perevažnu bôlšosť leksyki Chrabołôv składajut samobytny słova, kotory možna odrazu zaličyti do literaturnoho fondu Standard Podlachian, prykładom: bałachtiêti, bezpámetny, bihóm, berémje, blováti, božýtisie, vinéć, vołociúha, vývstydati, výški, hídki, hostíneć, hújdati, gôzď, dernó, dryžáščy, žemervá, zarečýsie, zatíšok, zôrny, kóvkati, komédny, kostrubáty, kúrava, łóni, mýkati, nehnútki, nezadóvho, upéruč, obápuł, spochvatitisie, sukáti, tohdýšni, tryščáti, týždeń, upodobáti, učýtel, chvója, chołónuti, chrustiêti, chorustvó, čêplatisie, špichiêr, šypiêti, etc. To same takije słova dajut odčuti nepovtôrny zapach pudlaśkoji movy. I najbôlša zasłuha słovnika — jakraz zachovanie takich słôv od zabytia.
A teper mniê chočetsie trochi napisati pro braki i nedorôbki słovnika. Jich nemało.
3. „Hoły spis słôv”
Po suti, słovnik chrabołôvśko-studivodśkoji hovôrki je tôlko „hołym spisom słôv”, de kažnomu pudlaśkomu słovi prypisano naohuł odne abo časom dva pôlśki perekładnyje słova, naprykład: bormotáti — mamrotać; hodíti — godzić, umawiać; promižútok — pauza; čołoviêk — człowiek, mąż. U słovniku nema nijakich prykładuv vykorystania słôv u movnum konteksti i nema nijakich stylistyčnych pomiêtok, a tomu tym ludiam, kotory pudlaśkoji movy preč ne znajut, słovnik mało v čôm pomože. Nažal. Čy dijesłôv bormotati — perechôdny čy neperechôdny? Inačej kažučy, po-pudlaśki možna skazati tôlko vôn bormoče, čy možna skazati tože vôn štoś bormoče? Skôl siête viêdati, naprykład, italijanciovi, kotory znaje pôlśku movu i choče navčytisie pudlaśkoji movy, beručy siêty słovnik jak dopomôžnik? Koli italijaneć i zdohadajetsie, što možna skazati Kola pohodiv Ivana z Petrom, to vôn vže navrad čy dovmiêjetsie, što možna tože skazati Kola zhodiv traktorysta Ivana na zavtra. Abo čy promižutok može označati pereryv pomiž lekcijami v školi, čy niê? A mąż u perekładi słova čołoviêk — to małżonek, čy tôlko synonim (u vysokum stylovi) značenia człowiek? Takich pytaniuv odnôsno vžyvania pudlaśkich słôv možna miêti desiatki i sotni, praktyčno na kažnuj storônci słovnika. Bo słovo bez kontekstu — to słovo nimoje.
Abo šče odin prykład: zasadíti — zasadzić. Što majetsie na vvazi? Zasadzić las? — navrad čy, po-pudlaśki siête pravilno bude posaditi liês. Možlivo, što posaditi povny kusok čoho-leń, naprykład, zasadzić grządkę ogórkami — obsaditi (zasaditi) zahônčyk hurkami? Ale skôl mniê viêdati, jak siête słovo vžyvałosie v Chrabołach? U Lachach słovo zasaditi vžyvałosie naohuł u značeni „vsaditi štoś kudyś hłyboko (daleko)”.
Dobre tože było b, kob u słovniku možna było znajti trudniêjšy gramatyčny formy słov, naprykład, mnôžnoji ličby imiênnikuv (paru vypadkuv ja zavvažyv) abo formy odmiêny trudniêjšych dijesłovuv. Komuś, chto ne včyvsie pudlaśkoji movy od tata z mamoju abo diêda z baboju, ne bude lohko zdohadatisie, što viêk v mnôžnuj ličbi — to vikí, kij — kijiê, jijcié — jájcia, a vujná — vójny. Abo jak odminiati dijesłôv jiêsti v teperyšnium časi — jiêm, jisí, jiêsť, jimó, jiśté, jidiát. Ode na intuiciju nema čoho spodivatisie, prosto siête treba podati expressis verbis, koli miêti na vvazi jakiś praktyčny ciêl.
4. Sumniêvy dotyčno perekładu
Brak kontekstu dla słova mstitsie na autorach słovnika elementarnoju nezrozumiêłostieju v čytača, pro što ide hovôrka. Nu bo što možna skazati pro movny artykuł typu udáti — udać? U čôm tut rêč? U Lachach słovo udáti vžyvałosie v značeni „donesti, zajaviti na kohoś” (naprykład, dla miliciji), „zasviêdčyti protiv komuś” (naprykład, u sudiê). A tut — udać kogoś, to značyt, prykinutisie kimś?
Čytajučy „Słownik gwary bielsko-podlaszskiej”, ne možna ne odnesti vraženia, što nekotory perekłady pudlaśkich słôv na pôlśku movu zroblany mechanično, bez naležnoho zastanovlenia, čy pôlśkie perekładnoje słovo, kotore zvučyt podôbno do pudlaśkoho, maje takoje same značenie. Typovy prykład takoho neporozumiênia: zbiêhati — zbiegać, pobiec po coś. Zbiêhati v našuj movi maje tôlko odno značenie — „pobiêhčy kudyś i vernutisie”. Pôlśkie zbiegać — to po-našomu zbiháti (zhorê vniz).
Časom takije mechaničny perekłady dajut komičny vyniki, jak u vypadku słova zbôlšoho (z grubsza, w przybliżeniu), kotore v słovniku perekładajetsie jak z większego (sic!).
Abo šče takaja kviêtočka: stušovatisie — zatuszować się. Što siête značyt?!
Je evidentny pomyłki, jak nýrka (pečônka) — nerka. Pečônka to ne synonim słova nyrka, a nazva inšoho nutranoho organu — wątroby.
Inšy pomyłki čy nedokładnosti menš evidentny, ale vsio-taki vony je: połúda — szkliwo (chutčêj emalia); ščelúba — otwór (chutčêj szczelina, pęknięcie); sutulítisie — stulić się, sutułováty — krępy, sutúły — potężny (tiažko skazati bez kontekstu, u jakich konkretno značeniach siêty słova vžyvalisie v Chrabołach, ale vyhladaje velmi sumniêvno, kob słova z takim samym stryžnom miêli tak razny značeni).
Mniê samomu cikavo, čy słovo čêr napravdu maje značenie gąbka, jak podaje słovnik. U Lachach užyvali frazeologizm suchi jak čêr, ale nichto vže teper v mojôj vjosci ne može skazati, što siêty čêr značyt.
5. Nesystemnosť u pravopisi
Na okładci słovnika napisano, što vôn „jest pierwszym wydaniem w tak szerokim zakresie kodyfikującym potoczny język podlaskich Białorusinów”.
Kob skodyfikovati naležnym sposobom movu pudlaśkich biłorusuv, treba vziati pud uvahu fonetyčny i morfologičny pôznaki pudlaśkich hovôrok zo značno bôlšoho movnoho areału, čym tôlko z odnoji čy dvoch vjosok. I dojti do jakichś ohulnych kompromisuv. Ja maju považny sumniêvy, čy siêta „chrabołôvśko-studivodśka” prôba kodyfikaciji pryjmetsie šyrêj. Bo vona naveť ne proponuje odnoho pravopisnoho standartu dla siêtych dvoch mistiôv. Što ja maju na vvazi?
Odrazu kidajetsie v očy raznobôj u zapisi dijeprymiêtnikuv teperyšnioho i minułoho času. U słovniku znajdemo zapis typu chodiačy, stojáčy, rostúčy i zapis typu pudchodiaščy, spiaščy. Kodyfikacija na tôm i polahaje, što razny rozhovôrny formy pudtiahaje pud odnu normu. Chto skazav, što literaturna mova — to žyvaja mova? Kodyfikacija zabivaje rozhovôrnu rozmajitosť, kob oblohčyti žytie tym, kotory schočut na takôj movi pisati. Podług mene, ohulnopudlaśki kunčatok dla aktyvnych dijeprymiêtnikuv teperyšnioho času povinion byti odin — -ščy. Vôn pozvolaje, naprykład, na odrôznivanie dijeprymiêtnika rostúščy (rosnący) od dijeprysłôvnika rostúčy (rosnąc).
Podôbnu sytuaciju raznoboju v słovniku majemo z dijeprymiêtnikami minułoho času: spálany, rúbleny, rosłábleny, výbilony. Usiê kunčatki (-eny, -any, -ony) povinny byti pudtiahniany pud odin standart — -any — kotory je najbôlš pošyrany na terytoryji pudlaśkich hovôrok. Tohdy možna bude hovoryti pro jakujuś kodyfikaciju.
Tiažko zrozumiêti, čom u słovniku peredrôstka bez- pišetsie podług morfologičnoho pryncypu (bezborody, beznohi, bezpłatny, bezsonny), a peredrôstka roz- — podług fonetyčnoho (rozmachnuti, rožžovati, roskazati, rospluščyti, roščepiti). Jakaja tut systema i kodyfikacija?
Je i značno šyrêjša problema pravopisu spuvzvukuv m, b, p,v pered jotovanymi samozvukami (j)e, (j)a, (j)u, (j)o. U pudlaśkuj movi — podôbno jak v ukrajinśkuj i inačej, jak u pôlśkuj i biłoruśkuj — pomjakčany zvuki [m’], [b’], [p’], [v’] ne je samostôjnymi fonemami. A siête značyt, miž inšym, što [m’], [b’], [p’], [v’] vystupajut tôlko pered [i] i [iê], a pered inšymi samozvukami vony zatverdiêły, i v zapisi treba stosovati jotaciju. Inačej kažučy, zhôdno z fonetyčnym ładom pudlaśkoji movy treba pisati mjati, beremje, bje, žerebja, pjatnicia, pjut, vjazati, vjut, vjoska. U słovniku jotacija v takich vypadkach vykorystovujetsie poslidôvno tôlko po m i p, a po v i b — jak komu zamanetsie. Nema nijakoji systemnosti.
6. Nakuneć
Možna było b zrobiti i inšy zavvahi do słovnika — naprykład, do akcentaciji (ne vse pryzvuk stojit na tom miêsti, de povinion), abo do jotaciji pered i (po-mojomu, čuť ne vsiudy na Pudlašy kažut jich, ukrajinśki, a ne ich, ukrainśki, jak proponuje słovnik) — ale ja ne choču, kob stvoryłosie vraženie, što ja baču v jôm bôlš negatyvu, čym pozytyvu.
Na samum diêli, „Słownik gwary bielsko-podlaszskiej” je velikim krokom doperedu v porumnani z časom, koli po-našomu mało chto pisav i praktyčno nichto ne zadumuvavsie, čy naša mova je samostôjna i maje jakujuś svoju gramatyku, čy, naodvorôt, na jôj možna pisati, jak komu zachočetsie — raz z pôlśkim nachiłom, raz z biłoruśkim, a raz z ukrajinśkim.
Movu treba kodyfikovati, ono što siêtoho ne treba robiti z gvałtovaniom praviłuv fonetyki i morfologiji, kotory davno pered nami chtoś inšy odkryv i zapisav u knižkach. Jich treba prosto zasvojiti i skorystati z požytkom dla našoji movy. I treba tože raditisie z inšymi, tomu što mova — to ne indyvidualna vydumka, a čudne tvorênie ludśkoji hromady.
