Mimo że w „Pisowni i gramatyce języka podlaskiego” (2024) zaproponowałem ujednoznacznienie reguł posługiwania się słowem podlaskim w mowie i na piśmie w zakresie, jakiego do tej pory nikt nie śmiał postulować, to jednak mając na względzie dotychczasową rozwichrzoną praktykę piśmienniczą nie rozstrzygałem niektórych kwestii gramatycznych do końca w sensie ich normatywności, a czasami sugerowałem explicite dopuszczalność wariantów. Dzisiaj chciałbym zwrócić baczniejszą uwagę na szereg takich niejednoznaczności. O niektórych pisałem na tej stronie wcześniej.

1. Akcent zaimków rzeczownych w dopełniaczu i zaimków dzierżawczych

Wprawdzie postuluję jako normę akcentowanie zaimków mené, tebé, sebé na drugiej sylabie, ale jestem świadom, że wielu mówców podlaskich używa (nierzadko wymiennie z powyższą akcentacją) także form akcentowanych na pierwszej sylabie: méne, tébe, sébe. Sam też wykorzystuję sporadycznie te „nienormatywne” formy w przekładach poezji dla zachowania rytmu wiersza sylabotonicznego.

Zaimki dzierżawcze môj, tvôj, svôj w dopełniaczu mają formy nieściągnięte mojóho, tvojóho, svojóho oraz formy ściągnięte, które mogą być akcentowane dwojako: móho/mohó, tvóho/tvohó, svóho/svohó. To również pożyteczna wariantywność, przydatna w poezji sylabotonicznej.

Postuluję wszakże rozgraniczenie akcentuacyjne między zaimkiem rzeczownym vôn w dopełniaczu (johó) i zaimkiem dzierżawczym jóho, by uniknąć niepotrzebnej i czasami mylącej homonimii. A więc w normatywnej wersji języka podlaskiego mówimy: ja báču johó [widzę go]; ja báču jóho sestrú [widzę jego siostrę].

Postuluję także wykorzystanie zaimka jijiê (formy ściągnięte: ijiê, jiê) wyłącznie w formie zaimka rzeczownego voná w bierniku, zaś w roli zaimka dzierżawczego, w której to słowo jest używane nagminnie w praktyce językowej, wykorzystanie wyłącznie zaimka jéji. Inaczej mówiąc, poprawne są formy: ja báču jijiê (ijiê, jiê) (widzę ją); ja báču jéji sestrú (widzę jej siostrę). Niepoprawne: ja báču jéji; ja báču jijiê sestrú!

2. Dwojaka forma czasownika niedokonanego

Czy różnią się znaczeniem takie pary czasowników niedokonanych jak nachiláti – nachíluvati, obrobláti – obróbluvati, otepláti – otépluvati, poveličáti – povelíčuvati, vyjavláti – vyjávluvati itp.? Według mnie obie formy w parze oznaczają dokładnie to samo. Podobne pary są możliwe tylko dla czasowników niedokonanych poprzedzonych przedrostkiem (w cytowanych przykładach są to przedrostki na-, ob-, o-, po-, vy-). Obie formy występują obficie w języku mówionym; w konstruowanym słowniku polsko-podlaskim traktuję je jako stuprocentowe synonimy.

Jednak daleko nie wszystkie podlaskie czasowniki niedokonane poprzedzone przedrostkiem mogą tworzyć takie dwie równorzędne formy. Na przykład czasownik pudkóvuvati nie ma synonimu bez formantu -uv-, a czasownik rozbiráti nie ma synonimu z formantem -uv-. Nie znam prawidła, które pozwalałoby na określenie, jakie czasowniki podlaskie mogą mieć dwie synonimiczne formy niedokonane – taka orientacja wynika raczej z intuicji językowej, a nie ze sztywnej regułki.

3. Dwojakie końcówki rzeczowników miękkotematowych w narzędniku

Rzeczowniki rodzaju żeńskiego historycznie i/lub aktualnie miękkotematowe (tzn. mające temat zakończony spółgłoską miękką) posiadają dwa warianty końcówki w liczbie pojedynczej w narzędniku: -oju i -eju. Ponieważ obie końcówki występują w żywych gwarach podlaskich, uznałem tę wariantywność za dopuszczalną w standardzie literackim. Zatem dla rzeczowników takich jak nôč, myš, sôl, próstyń, pámeť, blaď mamy dwie formy narzędnika w liczbie pojedynczej: nôčoju/nôčeju, mýšoju/mýšeju, sôloju/sôleju, próstynioju/próstynieju, pámetioju/pámetieju, bládioju/bládieju.

4. Dwojakie formy biernika dla rzeczowników rodzaju męskiego

Podlaskie rzeczowniki nieżywotne rodzaju męskiego oznaczające konkretne przedmioty mają w bierniku liczby pojedynczej dwie formy – jedna z nich jest tożsama z mianownikiem, a druga z dopełniaczem. Poprawnym jest powiedzenie podáj mniê nôž i podáj mniê nožá; jiêm hurók i jiêm hurká; zavézuju mišók i zavézuju mišká. Natomiast wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego i nijakiego w bierniku liczby pojedynczej mają tylko jedną formę: báču hrúšku/oknó, kładú sokiêru/dołotó, kídaju šápku/kolasó.

5. Problem z pisownią o/ô w wyrazach pochodnych

Słowo hołová [głowa] w liczbie mnogiej to hołóvy – w liczbie mnogiej mamy przesunięcie akcentu ku początkowi wyrazu w porównaniu z liczbą pojedynczą. Jak powinien brzmieć przymiotnik od tego słowa – hołóvny czy hołôvny? W tym przypadku „intuicja językowa” nie pomaga. Obie formy – hołóvny i hołôvny – wydają mi się równie poprawne. Podobne dylematy pojawiają się przy tworzeniu przymiotników od innych wyrazów, gdy mamy do czynienia z przesunięciem akcentu w słowie pochodnym. Gvałt – gvałtóvny czy gvałtôvny? Zysk – zyskóvny czy zyskôvny? Ráptom – raptóvny czy raptôvny? Povérch – peverchóvny czy poverchôvny? Šanováti – šanóvny czy šanôvny? Na razie nie wiem, co z tym fantem zrobić – opowiedzieć się jednoznacznie za którymś z wariantów czy machnąć ręką i zaakceptować oba?

6. Formy czasowników z końcówkami nieściągniętymi i ściągniętymi w czasie teraźniejszym

W czasie teraźniejszym czasowniki podlaskie w pierwszej osobie liczby mnogiej mogą przyjmować następujące końcówki: -émo, -emo, -ímo, -imó, -ymó. W języku mówionym końcówki -émo, -emo, -imo mogą ulegać ściągnięciu do -ém, -em, -im. Poprawne są zatem dublety form: nesémo/nesém, puskájemo/puskájem, róbimo/róbim, mołótimo/mołótim. Moja gramatyka popularna rekomenduje, by na piśmie używać form nieściągniętych, ale to tylko rekomendacja, a nie twarda reguła. Można w zasadzie i tak, i owak. Natomiast końcówki nieściągnięte akcentowane na ostatniej sylabie (-imó, -ymó) nie ulegają ściągnięciu ani w mowie, ani na piśmie: letimó, stojimó, kryčymó.

Warianty końcówek nieściągniętych i ściągniętych mamy także w przypadku czasowników zwrotnych. Wariantywność dotyczy form pierwszej osoby liczby pojedynczej oraz pierwszej i drugiej osoby liczby mnogiej. W gwarach podlaskich możemy usłyszeć: ja mýjusie/mýjuś/spišájusie/spišájuś, my mýjemosie/mýjemsie/mýjemoś/spišájemosie/spišajemoś/spišájemsie, vy mýjetesie/mýjeteś/spišájetesie/spišájeteś. Wygląda to na pierwszy rzut oka niezbyt zachęcająco, ale pozostawiamy tę morfologiczną obfitość bez reglamentacji. W podlaskim – tzn. języku prawie wyłącznie mówionym, bez długotrwałej i powszechnie znanej tradycji piśmienniczej – normę powinna dyktować w pierwszym rzędzie praktyka mówienia.

7. Dwie końcówki miejscownika rzeczowników rodzaju męskiego i nijakiego

Rzeczowniki rodzaju męskiego z końcówką zerową lub końcówką -ó [np. stôł, rôh, bereh, Petró, Dnipró] oraz rzeczowniki rodzaju nijakiego zakończone na -o, -ó, -e, -é [np. bérdo, dno, móre, spotkánie, žytié] – tzn. rzeczowniki należące formalnie do II typu odmiany – mają dwie równorzędne końcówki (ściągniętą oraz nieściągniętą -ovi) w miejscowniku liczby pojedynczej. Zarówno w żywych gwarach jak i praktyce piśmienniczej możemy spotkać formy: na stoliê/na stołovi, na rozi/na rohovi, na berezi/na berehovi, pry Petrê/pry Petrovi, u Dniprê/u Dniprovi, u berdi/u berdovi, na dniê/na dnovi, u mory/u morovi, na spotkani/na spotkaniovi, u žyti/u žytiovi. Ta wariantywność jest całkowicie usankcjonowana.

8. Wymienność liczby mnogiej z liczbą podwójną

Niektóre rzeczowniki podlaskie rodzaju żeńskiego i nijakiego obok zwyczajnej formy liczby mnogiej mogą mieć także formę liczby podwójnej będącą pozostałością kategorii liczby mnogiej podwójnej w języku starosłowiańskim. Współcześnie liczba podwójna w języku podlaskim zatraciła swoją pierwotną funkcję wyrażania wyłącznie podwójności (parzystości).

Formy liczby podwójnej mogą przybierać rzeczowniki podlaskie poprzedzone liczebnikami dviê, try, štýry w mianowniku i bierniku. W gwarach podlaskich możemy usłyszeć: dviê, try, štýry kovbasiê (l.mn. kovbásy); kosiê (l.mn. kósy); kolasiê (l.mn. kolósa); liciê (l.mn. lícia); liêti (l.mn. litá); okniê (l.mn. ókna); koliêni (l.mn. koliná); seliê/sioliê (l.mn. séła/sióła); sestrê (l.mn. séstry); połotniê (l.mn. połótna); sviáti (l.mn. sviatá).

Nie ma różnicy znaczeniowej między mnogością wyrażoną przez zwyczajną liczbę mnogą i liczbę podwójną w języku podlaskim. Formy dviê kovbasiê/dviê kovbasý, try liêti/try litá, štýry kolasiê/štýry kolósa mogą być używane zamiennie. Należy jednak pamiętać o następujących zasadach przy konstruowaniu wypowiedzi z podlaską liczbą mnogą i liczbą podwójną:

a) po liczebnikach dva, try, štýry oraz oraz liczebnikach zestawionych kończących się na te liczebniki rzeczowniki rodzaju męskiego i nijakiego występują w mianowniku liczby mnogiej (dva chłópci, try zájci, štyry karandašê, dvádcet dva patróny; dva słová, try ozióra, štýry ókna);

b) po liczebnikach dviê, try, štýry oraz liczebnikach zestawionych kończących się na te liczebniki rzeczowniki rodzaju żeńskiego występują w dopełniaczu liczby pojedynczej (dviê diêvčyny, dviê rukí, dviê norê, try koróvy, štýry sviêčki, trýdcet try ptáški);

c) pozostałe liczebniki w formie mianownika lub biernika wymagają, aby poprzedzane przezeń rzeczowniki stały w dopełniaczu liczby mnogiej (pjať mužcýn, siêm kobiêt, vôsim kotôv, petnádcet ptašók, šêsť kolôs; dvanádceť/dvanadcetióch učenikôv, siêm/simjóch monášok);

d) wszystkie liczebniki występujące w innych przypadkach niż mianownik i biernik dopasowują się do przypadku rzeczownika (pósli dvoch zímuv, pjatióm kolégam, za simjóma rêkami, na desetióch kolósach);

e) przed formami liczby podwójnej rzeczowników rodzaju nijakiego liczebnik dva występuje w formie żeńskiej dviê: dviê liêti, dviê sviáti, dviê dołotiê, dviê koliêni.

f) formy liczby podwójnej z końcówkami akcentowanymi-íma, ýma pojawiają się jako warianty dla niektórych rzeczowników rodzaju męskiego, żeńskiego i nijakiego w narzędniku liczby mnogiej: hróšami (liczba mnoga)/hrošýma (liczba podwójna); chłópciami/chłopcíma; pálciami/palcíma; dvérami/dverýma; hrúdiami/hrudíma; kóstiami/kostíma; kúrami/kurýma; svíniami/sviníma; vóšami/vošýma; diêtiami/ditíma; jájciami/jajcíma; ókami/ocýma; plécami/plecýma; úchami/ušýma.

No tak, zgadzam się: wyrażanie mnogości w języku podlaskim to sprawa dosyć skomplikowana. Musimy bowiem uwzględnić i zharmonizować w niej „zaszłości historyczne” w rozwoju języka z naszą współczesną skłonnością do jego upraszczania. Nikt chyba nie wyraził tej dwoistej natury języka lepiej niż Ludwig Wittgenstein: Nasz język możemy postrzegać jako starożytne miasto, jako labirynt małych uliczek i placyków, starych i nowych domów, a także domów z dobudówkami z różnych okresów otoczonych mnóstwem nowych dzielnic z prostymi, regularnymi ulicami i jednakowymi domami (Philosophical Investigations; 1953).