Čy istniêje poliêśka literaturna mova? Dokładniêj, čy istniêje poliêśka literaturna mova jak žyvaja zjava?
Koli pytati pro poliêśku literaturnu movu jak pro historyčnu zjavu, to možna odkazati na siête pytanie zbôlšoho TAK. Tak, była prôba stvoryti standartovy piśmovy varyjant poliêśkoji (zachodniopoliêśkoji) literaturnoji movy v druhuj połovini 1980-ch i peršuj połovini 1990-ch, i siêta prôba była zvjazana peršym diêłom z osoboju Mikoły Šelahoviča, ideologa ruchu za autonomiju Poliêsia i zasnovalnika gazety „Zbudinnie” (1989-1994). Movu gazety „Zbudinnie” možemo nazvati literaturnoju poliêśkoju movoju, na jakôj pisalisie ne tôlko publicystyčny teksty, ale i viêršy, i korotka proza. Tôlko što diś nichto vže na siêtuj movi ne piše, i vona zostajetsie vsioho faktom kulturnoji (i polityčnoji) historyji Biłorusi. Naveť łacinśka mova diś namnôho „žyviêjša” za zachodniopoliêśku movu „Zbudinnia”, bo po-łacinśki šče ciêły čas pišut dokumenty v Vatykani...
Ale je odin čołoviêk, kotory začav pisati po-poliêśki vže bôlš čym 50 liêt tomu i ne kinuv siêtoho do diś dnia. Ja maju na vvazi Chvedora Klimčuka, biłoruśkoho movoznavcia z Minśka, kotory vrodivsie v seliê Simonovičy Dorohičynśkoho poviêtu Poliêśkoho vojevôdstva peredvojennoji Pôlščy (diś Dorohičynśki rajon Berestiêjśkoji obłasti Biłorusi). Pro nekotory knižny publikaciji Ch. Klimčuka, prysviêčany poliêśkim hovôrkam, mniê vže prychodiłosie pisati na našuj storônci. Nini ja choču napisati para słôv pro joho ostatniu knižku — novelu „Janys” (Ф. Д. Клімчук, „Яныс”, аповесьць, на заходнепалескай гаворцы в. Сіманавічы; Мінск, выдавец А. М. Вараксін, 2013).
Autor na samum počatkovi knižki odznačaje, što „у аснове мовы, на якой напісаны гэты твор, пакладзена гаворка майго дзеда — Клімчука Фёдара Іосіфавіча (1874-1950)”. Siête poperedženie z odnoho boku pudkreśluje fakt movnoji autentyčnosti Klimčukovoji povesti — naveť koli diś vže tiažko znajti na Poliêsi ludi, kotory hovorat dokładno tak, jak napisano v „Janysi”, to nam kažut, što tak napevno hovoryli v minułum. Ale z druhoho boku siêta autorśka zavvaha nepotrêbno ohraničuje značenie zroblanoji Chvedorom Klimčukom literaturno-movnoji prôby v prozi do čohoś uzkodyjalektnoho i regijonalnoho, do čohoś pryvatnoho i vypadkovoho. Hovor (parole) kažnoho diêda z minułoho Poliêsia abo Pudlaša — to miêšanka vypadkovoho i zakonomiêrnoho, uzkodyjalektnoho i „archetypno literaturnoho”. A pisany tekst — koli vôn ne je zvyčajnoju transkrypcijeju zvukovoho zapisu z etnografično-movnoji ekspedyciji, a ujavlaje soboju sviêdomy kreatyvny akt — po svojôj natury starajetsie pozbavitisie od vypadkovoho na korysť systemnoho (langue). Takim sposobom „diêdova hovôrka” Klimčuka nabyvaje pôznaki poliêśkoji literaturnoji movy — tym bôlš, što siêty simonovićki varyjant poliêśkoji movy ne maje konkurentuv (nakôlko ja viêdaju, na diś deń nichto, kromi Ch. Klimčuka, ne piše na zachodniopoliêśkuj hovôrci, ne kažučy pro publikovanie).
Jak vyhladaje varyjant poliêśkoji movy Klimčuka? O-to korotki fragment z samoho načała povesti „Janys”:
Klimčuk zapisuje svôj tekst pravopisom maksymalno nabližanym do vymovlenia v Simonovičach, što zrozumiêło — povesť pisałasie movoznavciom, kotory ciêłe žycie zajmavsie dyjalektologijeju, de peredača fonetyčnych osoblivostiuv hovôrok maje peršoradne, osnôvne značenie. Do toho, u ciêłum teksti vo vsiêch dvochskładovych i dovšych słovach zaznačany pryzvuki. Osoblivostieju vokalizaciji v Simonovičach je try varyjanty fonemy <I>, kotory Klimčuk označuje v teksti jak ы, и, і. Zvuk [и] — to štoś serednie pomiž pudlaśkimi [y] i [i]. Možlivo, što taki zvuk istniêje i de-leń na Pudlašy, ale mniê vôn ne popadav v ušy. A v teksti Klimčuka je dobra pryhoršča słov, de siêty zvuk vystupaje: вин (vôn), свий (svôj), пит (pôt), мий (môj), шисть (šêsť), бильш (bôlš), рик (rôk), Биг (Bôh), вил (vôł), бик (byk), виз (vôz), психологический (psychologičny), жинка (žônka), жывит (žyvôt), мицно (môcno), прийдэ (pryjde), пийдыш (pôjdeš), висім (vôsim).
Šče odna osoblivosť simonovićkoji hovôrki (morfologična), kotoroji nema na našum Pudlasy, polahaje na syntetyčnum sposobi tvorênia buduščoho času nedokonanych dijesłovuv: kazátymu, kazátymyš, kazátyme, kazátymo, kazátymete, kazátymuť. Jak toj kazav, u nas tak ne skažut.
Z siêtoho vže povinno byti vidno, što nemožlivo zvesti literaturny varyjant poliêśkoji movy Chvedora Klimčuka (oboperty na tak zvanuj seredniozahorôdśkuj hovorci seła Simonovičy) do jakohoś kompromisnoho pravopisnoho koine z našym pudlaśkim varyjantom. I to ne tôlko z uvahi na raznici v vokalizaciji — u jich tam nema našych dyftongičnych fonemuv ê (iê), ô, a u nas nema jichnioho zvuku [и]. Je šče i inše. U simonovićkuj hovôrci vystupaje fonema <r’>, kotoroji nema v našuj pudlaśkuj movi (u teksti „Janys” my znajdemo takije słova, jak говорять, інтіресно, рідны); tam tože pered [i] pomjahčajutsie spuvzvuki [š], [č], [ž] (душі, зачіпка, ножі), a v nas siêty spuvzvuki całkom dyspalatalizovany. Tak što vsiêm tym, kotory v nas kažut, što pudlaśka mova je po suti poliêśkoju movoju, ja kažu: niê, to po suti dviê razny movy, choč i velmi bliźki :)
„Janys” rozkazuje nezvyčajnu dla našoho movno-etnografičnoho zakutka historyju „naturalizaciji” małoho greka Janisa — kotory čudom vyžyv u ryzniê, jakuju grekam u Joniji ustrojili turki v počatku 1920-ch liêt — sered polišukôv na Berestiêjščyni. Pokaliêčany i obezviêčany Janis/Janys spočatku opynivsie v diêtśkum domi v Beresti, a potum, koli pudrôs, stav pomału „integrovatisie” z pravosłavnymi polišukami — vôn navčyvsie jichnioji movy i sered jich znajšov i družbu, i lubov... Rozkaz pro greka Janysa na Poliêsi vedetsie Klimčukom bez fabularnoho dramatyzmu, bo hołôvny ciêl autora — pokazati ne dynamizm historyji, a zdatnosť poliêśkoji hovôrki peredati nutrany sviêt povnoformatnych literaturnych hierojuv. I siêty ciêl autor nezaperečno dosiahaje.
