W dzisiejszym tekście pokażemy, jak w języku podlaskim poprawnie używać zaimków wskazujących siêty, siêta, siête, siêty (siej/sioj, sieja/siaja, sieje/sioje, sieji) oraz toj, taja, toje, tyje. Podamy też przykłady prawidłowego wykorzystania wielofunkcyjnego słówka to.
Zaimki wskazujące siêty (r. męski l. poj.), siêta (r. żeński l. poj.), siête (r. nijaki l.poj.), siêty (wszystkie rodzaje l. mn.) odnosimy do osoby/osób, rzeczy, miejsca/miejsc lub sytuacji, która/które jest/są blisko i którą/które identyfikujemy dzięki tej bliskości, a czasem też dzięki gestowi wskazującemu, który wykonujemy. W języku polskim odpowiadają im zaimki wskazujące ten, ta, to, ci/te.
Przykłady (wszystkie cytowane tu przykłady są zaczerpnięte z prozy Haliny Maksymiuk):
To byv čertver, u nas u Biêlśku v siêty deń vse byv veliki rynok.
A ja za siej pomysł dostała od joho bukiet ružuv i čykoladu.
Posla peršoji klasy mniê siêta lubov minuła i vsio vernułosie do normy.
A mniê sieja piêsnia tak obrydła, što ja jijiê naohuł perestała spivati.
Siête błudiênie ja odchvorêła, unočê dostała horački i rano mama povezła mene roverom do doktora.
Musit, z puv dnia mniê sieje naučanie zaniało.
Odny chotiêli sioje, druhi toje, treti tamtoje, a naša vychovavčynia naveť ne mohła nas ukarati i posaditi z chłopcima, jak nerêdko byvało v pudstavôvci.
Jomu prysniłasie biêła kobyła, i vsiê łamali hołovu, što siête može značyti.
Kažut, što z Prahi vsiudy bliźko, i siête pravda: jiêzdili my i do Chorvaciji, i na Vengry, i do Italiji.
Ale tohdy vona podała na mene šče raz u sud, što ne płaču alimentuv, i prysudili mniê za siête dva roki vinzenia.
Zaimki wskazujące toj (r. męski l. poj.), taja (r. żeński l. poj.), toje (r. nijaki l.poj.), tyje (wszystkie rodzaje l. mn.) odnosimy do osoby/osób, rzeczy, miejsca/miejsc lub sytuacji, która/które jest/są dalej od innych i którą/które czasem identyfikujemy dzięki gestowi wskazującemu lub przeciwstawiamy je bliższym osobom, rzeczom, miejscom lub sytuacjom. W języku polskim odpowiadają im zaimki wskazujące tamten, tamta, tamto, tamci/tamte.
Przykłady:
Veronika miêła dočušku Vijolu i hovoryła do jijiê po-čeśki, i na toj čas, jak była v Prazi, zapisuvała jijiê do čeśkoho sadka.
Toj kaliêki syn žyv, musit, liêt dvadceť.
A taja viêďma Valečka, Vołodina žônka, šče j na jijiê kryvo diviłasie.
Rozhovoryłasie ono z odnoju baboju, taja była z Šerniôv i vže vrodiła tretie ditia, i vsio bidovała, jak jôj teper bude tiažko, bo muž ne velmi rvavsie do roboty.
Jijiê zabrali do sebe jakijeś lude z Čyžôv, vona tam vrodiła toje ditiatko, vony sami diti ne miêli, i Sonia tam ostałasie.
I kažu tym čecham, što sieje i toje nechaj zanesut do pivnici, a vony smijutsie i kažut, što pivnice v jich to pivjarnia, i pokazujut mniê na migi, što tam vypivajut pivo.
Žeńka zastukała v dvery do diti, tyje jijiê odrazu vpustili i vsiê razom počali płakati.
Mniê tyje truskavki to i v nočê snilisie, što vybiraju i vybiraju, a kuncia ne vidno.
Słówko to w języku podlaskim wykorzystujemy w szczególności w następujących sytuacjach:
a) razem z czasownikiem byti w różnych formach, aby nazwać wskazaną lub wymienioną osobę, rzecz lub sytuację, przypisać jej jakieś cechy albo utożsamić ją z inną osobą, rzeczą lub sytuacją;
To byv velmi važny čas i dla mene, i dla mojoho muža, i dla diti.
To była zabava jak vesiêle!
Ciêły čas dumav, jak to bude, koli vôn toho sobaki ne najde, što skaže nam...
Sami znajete, jak to je.
To byli dorosły mužyki, zdorovenny jak byčki, a mniê było vsioho 16 liêt.
b) w wyrażeniach, w których forma czasownika byti jest pomijana (jest domyślna);
Koli my vchodili do toho bloku, ja počuła divny zapach, ale ne mohła okresliti, što to takoje.
To miêd na dušu.
Ja nikoli nikoho ne klała, to veliki hrêch.
Može to žydy abo muzułmany?
c) jako partykuła wzmacniająca jakieś słowo lub wyrażenie w wypowiedzi;
Nam u pudstavôvci tože chotiêłosie miêti svoju zabavu, a najlepi to dyskoteku, kotory same tohdy vchodili v modu.
Teper to ja dobre znaju, čoho vony tak smijalisie.
Teper to my vže pryvykli, ale vperuč...
Raz to naveť balonom litali koło škoły, nad bojiskom...
Nu to ž my vsiê dorosły, mohu siête rozkazati.
Ono testiova to v tebe bude strašnaja.
d) jako spójnik przyłączający zdanie, które wyraża konsekwencje tego, o czym była mowa wcześniej;
Koli ja małoju byvała v Ploskach, to časom pilnovav mene diaďko Gienik, najmołodšy brat moho tata.
Koli pryjiêchav u Prahu Roger Waters, to jak my mohli ne pujti?!
Treba było tôlko ne chlati, to ničoho b ne tryščało i v hołoviê ne perevernułosie b.
e) w różnorakich wyrażeniach, w których słówko to się powtarza.
Mama časom vypisuvała z katalogu z Łodzi jakijeś rečy dla sebe, a to bluzku, a to tufli.
Čerez jakijeś dviê nediêli tato z mamoju išli čy to na chrystiny, čy to na inšu hostinu.
Igor try peršy roki chodiv na sportovy zaniatki i biêhav, a Pavła interesovali to hrê, to matematyka, to taekwondo.
Ale piseń Nohavicy často słuchajemo, čy to doma, čy to koli jiêdemo v samochodi.
Mołodšy płakav i ter očy, a starêjšy to prysiadav na stôlčykovi, to biêh odčyniati dvery, staravsie do čohoś prydatisie.
Nebavom my musili oddavati našoho samochoda do naładu, a to toje v jôm vagovało, a to sioje.
