W ten sposób odpowiem na pytanie nr 10 kwestionariusza spisowego (sčitací list osoby) spisu powszechnego 2011 (sčitani lidu, domů a bytu 2011) w Republice Czeskiej. Czesi, jak i Polacy, też akurat mają swój spis. I spisują także cudzoziemców.
Pytanie nr 10 w oryginale brzmi: Mateřský jazyk (je možne uvesť dva jazyky). Kwestionariusz podaje 6 wariantów odpowiedzi explicite (czeski, słowacki, romski, polski, niemiecki, język migowy) i opcję inny (proszę podać jaki). Przy tej opcji znajduje się 30 wolnych pól. Wpiszę tam: podlaský. Tak samo zrobimy w wypadku pytania nr 10 w kwestionariuszu żony, syna i córki.
Pytanie nr 11 o narodowość (národnosť) i pytanie nr 12 o wyznanie (náboženská víra) w czeskim kwestionariuszu spisowym są nieobowiązkowe. Ale odpowiemy i na nie, odpowiednio beloruská i pravoslavná. Przy pytaniu o wyznanie są trzy możliwości odpowiedzi: a) wierzący(a) – należący(a) do kościoła, wspólnoty wyznaniowej (tu w wolnych polach należy wpisać nazwę konkretnego wyznania); b) wierzący(a) – nie należący(a) do żadnego kościoła ani wspólnoty wyznaniowej; c) bez wyznania.
Z tych trzech pytań pytanie o język ojczysty jest najbardziej podstawowe, ponieważ dotyczy rzeczy najmniej subiektywnej, rzeczy faktycznie niezależnej od osoby spisywanej. Język ojczysty (mother tongue w języku angielskim) w rekomendacjach ONZ dotyczących przeprowadzania spisów ludności (str. 138) w całym świecie jest definiowany jako język, którym mówiło się w domu we wczesnym dzieciństwie osoby spisywanej.
W wyjaśnieniach (vysvětlivky), jakie nasza rodzina otrzymała razem z kwestionariuszami spisowymi od czeskiego rachmistrza spisowego, termin mateřský jazyk jest definiowany jako język, w którym z osobą spisywaną mówiła w dzieciństwie matka albo inne osoby, które ją wychowywały. Praktycznie rzecz biorąc taka definicja w przeważającej ilości wypadków zawęża automatycznie pole odpowiedzi do jednego konkretnego języka, z rzadka dwóch (jeśli spisywana osoba urodziła się w rodzinie językowo mieszanej, w której rodzice od początku mówili do dziecka w dwóch różnych językach). Inaczej mówiąc, na pytanie o język ojczysty nie można odpowiadać „według własnego widzimisię”, bo na to pytanie istnieje obiektywna i jednoznaczna odpowiedź, niezależna od osoby odpowiadającej. Można, oczywiście, zastanawiać się, jak określić język ojczysty niemowląt, ale czeska urzędowa definicja języka ojczystego sugeruje, że w przypadku niemowlęcia należy podać język ojczysty matki albo innej osoby go wychowującej.
Natomiast pojęcia narodowości i wyznania są znacznie bardziej subiektywne, niż pojęcie języka ojczystego. Wystarczy powiedzieć, że zarówno narodowość, jak i wyznanie dana osoba może sobie zmienić według własnego upodobania wielokrotnie w ciągu życia. I nie ma w takich sytuacjach ani logicznej sprzeczności, ani urzędowego zakazu. Ludzie, których językiem ojczystym jest podlaski, mogą identyfikować swoją narodowość jako polską, białoruską lub ukraińską (i mają do tego pełne prawo). Co więcej, pytanie o przynależność także do innego narodu lub wspólnoty etnicznej w kwestionariuszu spisu powszechnego 2011 w Polsce sugeruje, że do przyjęcia przez państwo są także narodowościowe „hybrydy”, polsko-białoruskie, białorusko-ukraińskie albo polsko-niemieckie, na przykład. Czemukolwiek by to pytanie miało służyć w zamyśle jego autorów, zakłada ono między innymi, że identyfikacja językowa nie określa jednoznacznie identyfikacji narodowościowej osoby (i vice versa). A to z kolei także znaczy, że dla podtrzymania istnienia języka podlaskiego nie jest potrzebne istnienie „narodowości podlaskiej”.
Nie wiem, jak pojęcie języka ojczystego jest urzędowo zadekretowane w Polsce, jednak nie sądzę, żeby polska definicja tego pojęcia zasadniczo odbiegała od wspomnianej rekomendacji ONZ i od definicji czeskiej. Ale dla podlaskich Białorusinów mieszkających pomiędzy Narwią i Bugiem i wychowanych w języku podlaskim („swoim”, „naszym”, „ruśkim”) istotne znaczenie ma nie urzędowa definicja języka ojczystego i urzędowa lista języków, uznanych w świetle ustawy sejmowej za języki mniejszościowe lub regionalne, a fakt, że w kwestionariuszu spisowym można podać własne określenie języka ojczystego i języka domowego.
Svoja.org namawia ludzi wychowanych w różnych podlaskich gwarach wschodniosłowiańskich, rozciągających się od Trześcianki na północy do Moszczonej na południu, żeby określili swój język ojczysty jako PODLASKI. To na dzisiaj najbardziej precyzyjne i wolne od różnych negatywnych konotacji określenie hovorênia po-svojomu. Ewentualne określenie „swój język” lub „nasz język” jest zanadto nieprecyzyjne i „ludowe”, by mogło zostać powszechnie zaakceptowane. Określenie „język ruski”, mimo że historycznie nie bez pewnej racji istnienia, jest w dzisiejszej rzeczywistości w Polsce obarczone tyloma negatywnymi skojarzeniami i stereotypami, że również nie nadaje się do normalnej i powszechnie akceptowanej identyfikacji językowej.
Identyfikowanie wspomnianych podlaskich gwar wschodniosłowiańskich jako języka białoruskiego albo języka ukraińskiego to po prostu poświadczenie nieprawdy (nikt z autochtonów pomiędzy Narwią i Bugiem nigdy nie mówił w domu po białorusku czy po ukraińsku). Poświadczyliśmy tę nieprawdę w spisie 2002 roku, bo wtedy jeszcze nie wiedzieliśmy i nie byliśmy pewni, czy można powiedzieć prawdę. Nie wiedzieliśmy nawet, jak wypowiedzieć tę prawdę. Zdawało się nam, że skoro jesteśmy Białorusinami, to i język ojczysty mamy białoruski. Dziś już jesteśmy trochę mądrzejsi (taką mam nadzieję) o doświadczenia spisu 2002 roku, w którym po raz pierwszy po wojnie pytano nas o narodowość i język domowy. Wtedy nie byliśmy przygotowani do odpowiedzi na takie pytania. Dziś takie pytania nie spadają na nas nieoczekiwanie. Mamy słowa na wypowiedzenie swojej prawdy: język podlaski.
„Prawda was wyzwoli” – mówi Ewangelia (Jan, 8, 32). Svoja.org ma nadzieję, że prawda o języku podlaskim może nas wyzwolić w pierwszym rzędzie od takich „ekspertów językowych”, jak ci, którzy zaproponowali haniebnie niepiśmienne, „tradycyjne” nazwy miejscowości w gminie Orla. Chcielibyśmy wierzyć, że w przyszłości innym naszym gminom zostanie oszczędzone powtórzenie takiej hańby.
Jak praciuje formular spisu čerez internet?
31 marcia dodav Aleksander Maksymiuk
Odkazavšy na počatkovy pytania pro personalny dany jak imje, prôzvišče, adres, Vy dôjdete do pytaniuv 14 i 15 — pro nacijonalnosť i movu, kotoru vžyvajete v chati. Pytanie pro nacijonalnosť (14) rozbite na dva podpunkty: a) pro samuju nacijonalnosť, b) pro łučnosť z inšym narodom.
Koli chto odkazuje, što vôn korystajetsie v chati tôlko pôlśkoju movoju (pytanie 15), to joho ne dotyczyt siêta instrukcija.
Varjanty „polski i innymi” i „wyłącznie innymi” praciujut identyčno. Zaznačyvšy odin z ich (hlediête ilustraciju 1), my možemo vybrati movu v rubryci nižej (ilustracija 2) — v spisovi rubryki znachodiatsie vsiê oficijno zarejestrovany movy na sviêti i pudlaśkoji tam šče ne znajdete, bo vona mołodaja i znachoditsie same v fazi rejestraciji. Kob odkazati, što Vaša chatnia mova to pudlaśka, treba vybrati varjant „inny - wpisać jaki”. Posli siêtoho Vy dostanete dodatkovu rubryku, v kotoruj možna bude z klavjatury vvesti nazvu „podlaski” (ilustracija 3).
Koli pro movu, to vsio, Vy zrobili toje, što treba — dołožyli svôj kusočok pravdy pro Pôlšču, pro Pudlaše, kusočok pravdy pro nas samych.
