Ja vže siête kazav, ale povtoru šče raz: my, pudlaśki biłorusy, je odnoju z najbôlšych osoblivostiuv u Europi, što kasajetsie našoji hramotnosti v rôdnuj movi. Nema ni odnoho čołoviêka, kotory vmiêv by napravdu pravilno pisati po-pudlaśki, ale zatoje je vže jak najmenš tuzin raznych pravopisuv (pravopisnych systemuv) pudlaśkoji movy, obopertych jak na kiryličnuj azbuci (u biłoruśkum i ukrajinśkum varyjanti), tak i na łacinśkum alfabeti (u pôlśkum i čeśkum varyjanti). Voźmi ty i rozberysie!
Bezhramotnosť u svojôj movi možna zlikvidovati tôlko tohdy, koli vsiê korystalniki movy učatsie (chto po svojôj ochoti, a chto pud prymusom) odnoji pravopisnoji systemy. Ja hovoru tut pro pravopisnu systemu, a ne pro azbuku. Samo soboju zrozumiêło, što azbuka musit byti odna. A v nas i pravopisnych systemuv desiatok, i azbuki dviê. I tomu nema ni odnoho hramotnoho čołoviêka v pudlaśkuj movi, choč je vže kilka desiatkuv ludi, kotory mohut tołkovo pisut po-pudlaśki (koli sprava dotyčyt zmiêstu).
Samoho sebe do całkom hramotnych u pudlaśkuj movi tože ne odnošu. Choč starajusie nevchilno trymatisie pravopisnych praviłuv, kotory sformułovav dla Svoja.org 10 liêt tomu i zobrav v knižci „Čom ne po-svojomu?” dla inšych rôk tomu, to vsio šče maju sumniêvy, jak pisati toje čy inše słovo, jak svoje, tak i zahranične. hołôvny čy hołovny? odnoji čy odneji? demokracija čy demokracja? Etc. etc...
Ale, kob vyryšyti takije spravy, čy pisati słovo z dyftongom čy bez, treba spočatku postanoviti, jakim alfabetom i jakimi grafemami siête słovo zapisuvati. Tut, okazujetsie, tože nema zhody.
Čym daliêj protiahnetsie nerozberycha i „radosna twórczość” u pudlaśkuj ortografiji, kotoru bačymo teper, tym bôlša zneochočenosť bude roditisie sered vsiêch tych sotniuv entuzijastuv pisania i čytania po-svojomu, kotory objavilisie v interneti v ostatnich kilkoch litach. U poradočnoho čołoviêka, jak kazav Čechov, ne tôlko dumki povinny byti poradočny, ale i odeža na jôm. Toje same z movoju — ne tôlko zmiêst musit byti tołkovy, ale i pravopis.
Čom polaki ličat čołovieka nepiśmennym, koli vôn ne viêdaje, de pisati ż i u, a de rz i ó? A nam što — povinno byti vsiorumno, de o, de u, a de ô? Tomu što pudlašuk musit byti bezhramotnym z definiciji?
Ja maju nadiêju, što pišu siêty tekst dla ludi, kotory chočut byti hramotnymi v pudlaśkuj movi tak, jak polaki je hramotnymi v pôlśkuj. Ja, u kažnym razi, choču. I pryznajusie, što mene môcno vnervlaje, koli dovoditsie čytati publikaciji po-pudlaśki, de autorovi vsiorumno, jak zapisuvati pudlaśki słova i de staviti dyftongi. Nu bo takim sposobom autor, choče siêtoho čy niê, kaže mniê, čytačovi, što pudlaśka mova je neochajnoju i bezhramotnoju hovôrkoju nedoučanych ludi, i nema sensu duryti sobiê hołovy jeji pravopisom... Koli nema sensu, to po jaki chrên autor svojimi tekstami duryt hołovu i sobiê, i mniê?! Chaj by hodovav kury abo sadiv kapustu...
OK, my šče vse na počatku procesu nabyvania pudlaśkoji hramotnosti, a tomu na nekotory nedokładnosti i pomyłki v pravopisi ne treba divitisie zanadto stroho... To pravda, i ja naohuł starajusie ne reagovati na takije rečy. Ale čym daliêj, tym vyrazniêj vidno, što brak reakciji — to na samum diêli zhoda na toje, kob tiahnuvsie siêty pudlaśki pravopisny marazm i dyletantyzm, kotory majemo teper.
Ja tut ne choču hovoryti pro pravopis pudlaśkoji movy v kiryličnuj azbuci. Žadnoji perspektyvy na Pudlašy dla kiryličnoji hramotnosti ja ne baču, i to ne tôlko dla pudlaśkoji movy, ale i dla biłoruśkoji. Koli chtoś maje čas i hrošy, kob vydavati knižki po-svojomu kirylicieju, to nechaj vydaje. Ale to bezsensôvny zaniatok, koli miêti na vvazi, što knižku vsio ž povinion pročytati chtoś šče, kromi autora i redaktora... Deržavna grantova systema vydavania knižok u vypadku biłoruśkoji menšosti jakraz taki sterylny vydavećki proces i pudderžuje. Najvažniêjše, što knižka vyjšła, autorovi zapłatili honorar i fakt odznačyli v rôčnuj ministerśkuj spravozdačy dla Brukseli, a toje, kôlko biłorusuv takuju knižku pročytaje, mało kogo obchodzi...
Ja choču skazati trochi pro tradyciju łacinśkoho pravopisu dla „ruśkoho” Pudlaša. Tak, tak, tradyciju. Na Pudlašy tradycija zapisuvania mistiovych hovôrok łacinkoju maje vže 150 liêt. Začałasiê vona od „Mužyćkoji pravdy”, de svoju mostovlanśku hovôrku Kastuś Kalinoŭski zapisuvav łacinśkim alfabetom (ilustracija 1). Kalinoŭski skorystav pôlśku grafiku dla svojeji gazety. U mižyvojenny čas sered biłorusuv Zachodnioji Biłorusi (i Pudlaša) oformiłasie łacinśka grafika dla zapisu biłoruśkoji movy v vyhladi bezmała takôm, u jakôm vona časom užyvajetsie v Biłorusi i teper (ilustraciji 2, 3). Spuvčasny kštałt „biłoruśkoji łacinki”(ilustraciji 4, 5, 6) byv vypraciovany posli Druhoji svitovoji vujny. Na Biłostôčyni siêtu spuvčasnu łacinku v 1980-ch litach vykorystovuvav Sokrat Janovič, pišučy i vydajučy pry pomoščy „Solidarnosti” nepudcenzurny „Biełaruskija dakumenty” (ilustracija 7).
Koli v 2004 roci ja začav pisati po-pudlaśki łacinkoju, mniê praktyčno ne zostałosie ničoho vydumovuvati, bo vsio istôtne vže było vydumane do mene. Istniêła vže velmi eleganćka grafika z čeśkimi grafemami š, č, ž i v, i pôlśkimi grafemami ś, ć i ź, tomu grafemy dla našych dyftonguv nasovuvalisie sami soboju — ô i ê(iê) — bo vony „estetyčno” pasovali do š, č i ž. Ja dodav tôlko ď i ť (tože z čeśkoji movy), bo takich zvukuv ne było v literaturnuj biłoruśkuj movi. I vsio. Ja, tak skazati, ušanovav tradyciju (150-liêtniu) i skazav vyrazno, što koli traktovati pisanu pudlaśku jak novu literaturnu movu, to jeji alfabet povinion na vyhlad odličatisie od alfabetuv inšych literaturnych movuv. I vôn odličajetsie — od biłoruśkoji movy (u łacinśkuj grafici) grafemami ô, ê, ď, ť; od pôlśkoji movy grafemami š, č, ž, ô, ê, ď, ť, v. Kažny, naveť toj, chto ne viêdaje ni pudlaśkoji, ni pôlśkoji movy, odrazu rozličyt pisany teksty na siêtych dvoch movach.
I taki povinion byti alfabet osôbnoji movy — osôbny. Odnočasno — vôn povinion byti čytelny dla vsiêch zacikavlanych. Kažny, chto chodiv do pôlśkoji škoły, a pudlaśku hovôrku čuv od tata z mamoju abo od diêda z baboju, pročytaje tekst u pravopisi Svoja.org. I zaodno bude odčuvati, sto von čytaje napravdu osôbnu movu, a ne jakujuś pôlśku, biłoruśku čy „chachłaćku” hovôrku. Ale ne kažny taki čołoviêk pročytaje pudlaśki tekst, napisany kirylicieju. A vže pro toje, kob napisati taki tekst kirylicieju — nema čoho i hovoryti.
Koli dumati pro našu movno-kulturno-relihijnu menšosť považno — jak pro častku biłoruśkoho narodu, kotoru treba zachovati jak najdovš — to nema sensu vyskakuvati jak „Filip z konopi” z novymi pravopisnymi pomysłami, totalno ignorujučy napraciôvki poperednich pokoliêniuv abo mertvoju chvatkoju trymajučysie kiryličnoji tradyciji, kotora, zrozumiêło, javlajetsie važnoju častkoju našoho historyčnoho nasliêdstva, ale v disiêjšuj pôlśkuj deržavi je vže tôlko pereškodoju dla rozvitku našoji hramotnosti.
