Ktoś wychowany w języku podlaskim od kołyski prawdopodobnie nie będzie suszył sobie głowy pytaniem, dlaczego niektórzy z użytkowników tego języka mówią podáj mniê nožá, a inni: podáj mniê nôž. Jedno i drugie brzmi dla kogoś takiego najzupełniej prawidłowo i naturalnie. Jedno i drugie znaczy dokładnie to samo (podaj mi nóż), a użycie formy słowa nôž zależy w takiej sytuacji wyłącznie od osobistej preferencji mówiącego.
Jak jednak wytłumaczyć tę wariantywność dla kogoś, kto językiem podlaskim nie posługiwał się od kołyski, a próbuje nauczyć się go w wieku późniejszym? Ktoś taki z pewnością zada sobie pytanie, dlaczego w jednej wypowiedzi występuje słowo noža w formie dopełniacza, a w drugiej słowo nôž w formie biernika, która jest tożsama z formą mianownikiem tego słowa. I czy taka wariantywność jest na ogół potrzebna?
Być może taka wariantywność nie jest potrzebna, jeśli spojrzeć na język z pragmatycznego punktu widzenia. Jednak język to nie tylko zasady gramatyczne regulujące jego użycia na danym etapie historycznym, lecz także tradycja rozciągająca się na stulecia. Skoro ludzie od wieków mówili i tak, i owak (daj nožá/daj nôž, jiêm hurká/jiêm hurók, báču šnurká/báču šnurók) i nie widzieli w tym żadnych problemów, to być może warto pozostawić tę tradycję, dodając do tego kilka wyjaśnień i uściśleń współczesnym użytkownikom języka podlaskiego. To właśnie spróbuję teraz zrobić.
Uściślijmy najpierw, że w takich sytuacjach mamy do czynienia formalnie nie z dwoma różnymi przypadkami słowa (dopełniaczem i biernikiem), a z dwoma formami biernika. To znaczy, że w wypowiedzeniach typu báču nožá/báču nôž, kładú mišká/kładú mišók, kídaju kámenia/kídaju kámeń, nakryváju stołá/ nakryváju stôł istnieją dwie różne podlaskie formy biernika: jedna z nich jest tożsama z formą dopełniacza (nožá, miška, kámenia, stołá), druga jest identyczna z mianownikiem (nôž, mišók, kámeń, stôł).
Kiedy takich dwóch form biernika można używać zamiennie? Otóż można ich używać wyłącznie w liczbie pojedyńczej rzeczowników nieżywotnych rodzaju męskiego oznaczających konkretne przedmioty. Natomiast wszystkie rzeczowniki rodzaju żeńskiego i nijakiego w bierniku mają tylko jedną formę: báču hrúšku/oknó, kładú sokiêru/dołotó, kídaju šápku/kolasó.
Na zakończenie przypomnę, że po formie czasownika poprzedzonej partykułą przeczącą ne, podobnie jak w języku polskim po czasowniku z partykułą nie, w języku podlaskim używamy formy dopełniacza: ne báču nožá, ne jiêm hurká, ne kładú mišká, ne nakryváju stołá.
