Igorovi, Pavłovi i Maryli

1.

Posłuchajte, jak koliś byvało. A byvało siête tohdy, koli ja byv złodijom liêsu...

Žyli my koło liêsu, ale vłasnoho v nas ne było. Tak mniê tohdy dumałosie. U nas było pole i pasovoje, u nas byli i dva kuski łonki, na kotorych dva razy na rôk my kosili travu na siêno, ale svojoho liêsu ne było. Jakoś tak stałosie, što v toj čas, koli my razom chodili po hryby, ni tato, ni mama (to značyt, vaša baba Ola i vaš diêd Vołodia) ne zaveli mene v tuju časť liêsu za Pudbôrnicieju i Vyžarom, de byv naš učastok, i ne skazali: „To, Vania, naš liês”. Baťko, musit, zanadto ne chvalivsie tym lisnym učastkom, bo i ne było čym chvalitisie. Tam ne rosli takije chvoji, kotory baťkovi byli pryhôdny do majsterki. Baťkovi byli potrêbny grubovaty i vysokovaty chvoji, kotory možna było rozpustiti na doski i kantaki, z jakich potum vôn môh robiti šafki, taburetki, okonny ramy, ušaki i dvery. Baťko byv majstior-stolar i zimoju majstrovav ludiam usiaki derevjanny rečy, kotorych vony ne vmiêli zrobiti sami. A liêtom baťko byv prosto majstior i chodiv staviti derevjanny chaty, chlivy i kłuniê. Dla ludi baťko majstrovav z jichnioho materyjału. Udoma, koli trêba było zmajstrovati štoś dla sebe, baťko tože robiv z čužoho materyjału. Bo svojoho v nas ne było. Same tomu my čas od času jiêzdili v čužy liês, kob potajemno zrêzati chvoju abo dviê i miêti materyjał na svojiê okonny ramy i ušaki. Zrêzati potajemno — ne vse značyło vkrasti. Kuplanu v koho-leń chvoju tože treba było spuskati pokryjomu, bo ne možna było rêzati derevuv u liêsi bez pozvolenia lisničoho z Horodčyna, a vôn byv čołoviêkom strohim i ne pozvalav rêzati staroji dereviny ot tak sobiê, jak komu zavine. A tomu i kupla-prodaž pudchodiaščoji chvoji była podôbna do złodiêjśkoho šacher-macheru.

Ne skažu, kob kažny raz, koli nam treba było miêti doski abo kantovy baločki, my jiêzdili v čužy liês i spuskali tam čyjiêś chvoji. Niê. Pomnitsie, jak raz zimoju my pojiêchali na legalnu zahotôvku drov u liês až za Borysuvku. Vyjichali my z baťkom zatemna, choč i ne zbiralisie ničoho robiti pokryjomu. Prosto doroha była velmi dovha — my i šče kilkoch hospodarôv z Lachôv, kotory tože chotiêli nazapasiti drov na zimu, pojiêchali, musit, čerez Kleniki, Tinevičy, Kutłôvku i Łosinku v pušču deś koło Skupova. Možlivo, što Borysuvka zostałasie zboku našoji dorohi, ale mniê dobre pomnitsie i diś, bôlš čym sorok liêt posli toji zahotôvki, što my projizdžali koło dorôžnoji tablici, na kotoruj pisało „Borysówka”. Čy projizdžali my čerez Kutłôvku i Łosinku, ja vže nini ne pryhanu, ale nazva Borysuvki mniê zapometałasie. Što i ne divno, bo v Borysuvci vmerli dviê mojiê sestry. Ja ne bačyv tych blizniačych sestruv na očy i ne môh jich pobačyti, bo vony vmerli, koli ja šče ne vrodivsie. Ale pro siêtu spravu ja skažu pry jakôjś inšuj okaziji, a teper bude pro toje, jak my z baťkom pojiêchali v liês zusiêm legalno. Kob zahotoviti drova v państvovum liêsi, treba było zapłatiti hrošy dla nadlisnictva i dostati asygnaciju od lisničoho. A potum, pered tym jak voročatisie dodomu z fôroju załadovanoju dručom i sušniakom, treba było, kob lisničy postaviv na našum dručy svoju ciêchu. Inačej kažučy, kob lisničy potverdiv, što toj liês, kotory my vezemo dochaty, my zahotovili zhôdno z asygnacijeju. Nu bo koli b nas zatrymała milicija abo straż leśna i v nas ne okazałosie b ciêchi, to nam skazali b zavezti zahotovlany liês nazad u nadlisnictvo i mohli b šče zrobiti spravu. Usiêm poniatno, što samovôlno vyvoziti liêsu ne možna, ni państvovoho, ni pryvatnoho. A koli vže chočete krasti, to treba šyto-kryto, kob nichto ničoho ne dokazav, naveť koli i zdohadajetsie, chto krav.

Ja zostavsie pry vozi, koli baťko i inšy hospodarê pujšli do lisničoho po svojiê asygnaciji. Jak mniê zdajetsie, vony trochi toho lisničoho pudpłatili, kob vôn jich nakirovav u tuju časť puščy, de kromi druča i sušniaku na drova možna było šče spustiti i bôlš pudchodiašču chvôjku abo jôłočku, z kotoroji dałosie b vyryzati jakije-leń doski abo baločki. U kažnum razi, koli my vyjizdžali z našoho chutora, baťko skazav mniê, sto my jiêdemo ne tôlko po drova, ale i po koje-jaki materyjał dla majsterki.

Baťko zabrav mene z soboju, bo tohdy byli zimovy feryji pered abo posli pôlśkoho Ruzdva, i ja ne chodiv do škoły. Mama naodiahała na mene svedruv pud tepłe palto i skazała obuti čorny čosanki, kotory baťko zvalav z vovny z našych ovečok. U moho brata, Alika, takich čosankuv ne było, ale naveť koli b i byli, to joho v liês ne vziali b, bo jomu było vsioho try abo štyry roki. Vôn siête rozumiêv, tomu tôlko stojav u dverach onkiera i potichu buniav, koli my z baťkom pry zapalanum gaznikovi na kuchni snedali pered dorohoju v pušču.

U liêsi ja ne tôlko môh obciopuvati sokiêroju hôle z chvôjok, jôłočok i mołodych hrabôv, kotory baťko spuskav z inšymi lachuvśkimi hospodarami, ale mniê tože pozvolali čas od času schvatitisie za druhi kuneć piłki i zrêzati derevo. Baťko pilnovav, kob ja ciêły čas vorušyvsie i miêv zaniatije v liêsi, bo inačej ja môh promerznuti, prostuditisie i zachvorêti. My byli v liêsi ciêły deń, i choč to byv odin z najkorotšych dion u roci, to vsio ž mniê raniêj ne pozvolali zimoju provoditi ciêły deń na dvorê. Koni vyprehli z vozôv, poviêsili na jichni myrsy torby z siêčkoju, prypravlanoju ovsom, i prykryli zverchu płachtami i burkami, kob vony ne zmerzli. Po południ na polanci, de stojali našy vozy, hospodarê zapalili ohoń, koło jakoho poobiêdali i rozpili butel samohônki, pryveziany spicijalno na siêtu okaziju. Mniê tože popav odin kilišok. Obiêdali i zakusuvali my sołoninoju i vyrobami z zakołotych pud Ruzdvo svini, choč to byv šče važny pôst, Pilipuvka. Ale było samo soboju zrozumiêłe, što koli chto tiažko praciuje, toj postovym ne obujdetsie i musit dobre pojiêsti. Koli začało zmerkatisie, do nas pryjšov lisničy, kotory raniêj vypisuvav nam asygnaciju. To byv odin z rêdkich vypadkuv v mojôm ditinstvi, koli ja bačyv i čuv čołovieka, jaki naturalno hovoryv z dziekaniom i ciekaniom. Tak hovoryli, jak ja vže viêdav, lude „z-pud liêsu”, to značyt, same z tych puščanśkich mistiôv u bôk Naruvki, kudy my pojiêchali zahotovlati drova. U nas z dziekaniom i ciekaniom hovoryli tôlko učyteliê na lekcijach biłoruśkoji movy v školi v Horodčyni. Hospodarê miêli z soboju i druhi butel samohônki, kotory chotiêli rozpiti razom z tym lisničym, ale koli vôn odmovivsie, to vony ciêły toj butel oddali jomu. Siête nazyvałosie zadobryti čołoviêka, kob vôn postaviv svoju ciêchu, prypluščyvšy očy na toje, što na našych fôrach znajšlisie i bajkovaty sosnovy i jołovy kołodki z solidnymi odhuzkami, schovany sered hrabovoho i berozovoho druča i patyča.

Koli my v potemkach voročalisie na našuj załadovanuj fôry z puščy dodomu, baťko mniê roztłumačyv, na čôm polahaje osnôvna raznicia mižy luďmi z našoji storony i tymi „z-pud liêsu”: „Koli naš čołoviêk pojiêde v liês, to vôn, Vania, kromi drubnôtia, pryveze i pudchodiaščy materyjał. A tyje z-pud liêsu škodujut hroša, tomu i voziat dodomu tôlko druče i patyče”. Hrošom, jak treba rozumiêti, była i naša samohônka.

Naohuł to my zahotovlali drova na zimu u sebe koło domu, a po stolarśki materyjał jiêzdili v liês, kotory začynavsie od razu za našym polom — odna časť našoho pola nazyvałasie na Pudbôrnici, druha na Mižydorožy — i tiahnuvsie až pud Kožyno, Kôzliki i Horodčyno.

Ale koło nas byli šče Korčê. Mižy našoju chutoranśkoju sidliboju i sidliboju našych susiêduv, Orechôvśkich, byv kusok pudmokłoho gruntu, porosły vsiakoho rozmiêru i kštałtu berezinoju, osinoju, vulšynoju i drubnôtiom, jak mołodaja chvojinka, krušyna, rabina i jakajaś bezimiênna łozina. Usio siête rosło i z roku na rôk zasivałosie samo soboju sered veresu, travy-ščôtki, korčykuv baranciôv i čornych jahud, ožynuv, paporoti, kropivy i raznoho dikoho ziêla i cviêtu, nazvy jakoho znała tôlko naša baba, ale vona vmerła zarano, i ja ne pospiêv usiêch tych nazvuv naučytisie na pameť. Z toho, što zapometałosie, u našych Korčach u razny pory roku rosli, cvili i zasiejuvalisie suchôtnik, pałyń, barkun, čortopołoch, łopuch, płoskucha, sobaki, mjata, zajčy ščavuch, łandyš, ryzucha, babka... Korčê čerez dorohu, kotora išła z Lachôv do Kožyna, nazyvalisie Bahanciom, a Korcê po naš bôk dorohi — Struhoju. U Lachach lude kazali, što my i Orechôvśki žyvemo v Struzi. U Struzi byli dva môcno pudmokły mistia, de voda stojała naohuł ciêły rôk. Odne miêstiê było osoblivo hruzkie i zabołočane, i po jôm možna było choditi, tôlko pereskakujučy z kupy na kupu. Na kupach rosli vôlchi i berozy, i to vony peršym diêłom išli nam na drova — bôlšosť siêtoji dereviny, rostučy sered bołota, zamirała po pjati-deseti litach i vysychała, pokryvajučysie pomału zelonkavym mochom. To siêty mertvy i hniłovaty v korêni i kornatkach dereva my vyrubuvali abo zrêzuvali, kob nakołoti i naščypati drov i ponakładati pud chlivami kostrohi na zimu. U inšych mistiach Bahancia i Struhi my naohuł terebili samosiêjny mołodniak, z kotoroho rumniali pučki.

Ale po materyjał dla baťkovoji stolarki nam treba było jiêchati daliêj, i to naohuł ne v svôj liês. Treba było po joho jiêchati za Pudbôrniciu i za Vyžar. Vyžar — tak nazyvałosie miêstie za Pudbôrnicieju, de velika pliêcha liêsu zhorêła v požarovi, kotory, musit, zdaryvsie šče pered tym, jak ja vrodivsie. Koli ja vže byv natôlko veliki, kob odnomu choditi na Vyžar po hryby, toje miêstie šče vsioj čas było pustovate i łyse, i na jôm rosli tôlko jadłôvci, nevelicki chvôjki, mołodaja osina i berezina sered veresu, travy-ščôtki, mochu i jahoduv-baranciôv. I šče ciêły čas tam traplalisie obhorêły v požarovi storpaki koliśnich jadłôvciuv, jakije zamerli i zostalisie stojati šče liêt dvadceť posli požaru, pobiliêły od doščôv jak kosti zdochłych lisuv, kotory same na Vyžary mieli svojiê nory. Liêtom na šarum piskovi sered tych mertvych jadłôvciuv lubili hrêtisie na sonci jaščurki, kotorym my z Orechôvśkim Koloju odsikali tonkimi vitkami chvosty, a potum divilisie, jak tyje chvosty pryrostajut jaščurkam nazad...

Odrazu za Vyžarom byv klinok liêsu, kotory naležav nam. Ale ja tohdy pro siête ne viêdav. Tudy ja tože chodiv po hryby, ale ne viêdav, što chodžu jakraz po svojôm liêsi. Klinok byv velmi uzki, šyrynoju vsioho na jakichś dvadceť abo trydceť metruv, ale zatoje dosyć dovhi — vôn roztiahavsie poobapuł dorohi z Lachôv do Kožyna na trysta metruv abo štoś koło siêtoho. U tôm miêsti majut lisnyje učastki i inšy lachuvciê, i vsiê vony takije ž uzki, jak naš. Ja siête pobačyv tôlko čerez sorok liêt posli toho, jak byv złodijom liêsu, na planovi, kotory pryniôs z soboju v liês Serhijôv Lonia, koliśni lachuvśki sołtys, koli ja zo svojim testiom (to značyt, z vašym diêdom Petrom) postanovili zaznačyti hranici našoho liêsu. Testiovi, čołoviêkovi z Biêlśka, treba było zahotoviti drov na zimu, i vôn chotiêv siête zrobiti v našum liêsi, ale nichto z nas ne znav, de vôn tak napravdu je. I my spočatku znajšli naš liês na zroblanuj mirničym mapi, a potum znajšli joho načało i kuneć u realnum sviêti chvojuv i jadłôvciuv, i poznačyli sokiêroju mežy našoho liêsu na derevach. Było siête liêt deseť nazad, i ja diś uže ne zusiêm pevny, što môh by bez kłopotu znajti tyje pokinuty nami pôznaki. Ne znaju naveť, čy treba mniê šukati jich naohuł. Koli što, to tesť povinion znati tyje mežy. Nu bo vôn, posli toho, jak my zaznačyli hranici našoho klinka, kilka tyžniuv jiêzdiv tudy robiti pročystku i rumniati pučki. Z Biêlśka do našoho liêsu možna dojiêchati samochodom za dvadceť minut. Tesť jiêzdiv roverom, i jomu siêta doroha zajmała hodiny puvtory.

Krasti liês možna było tôlko liêtom (zimoju zostavali b u liêsi slidy). I lepi było robiti siête koniom, zaprežanym u vôz, a ne, skažem, traktorom z dočeplanym vozom abo z pryčepoju. Traktor unočê daleko čuti, a koniom možna potichu zajiêchati naveť pud čyjuś chatu, ne zvoročujučy na sebe nijakoji vvahi. Ja pomniu, što kilka razy my z baťkom vyjizdžali v liês i traktorom, koli vže baťko prodav obiêdvi našy kobyły, odnak samy peršy našy vypravy po kradiany abo kuplany bez udiêłu horodčynśkoho lisničoho chvoji byli vozom, u jaki zaprehali staršu kobyłu, Žovtu. My miêli i mołodšu kobyłu, Derešku, ale vona była šalonovata i mohła v liêsi znaturytisie abo i roztresti vôz, koli b jôj što-leń ne spodobałosie. A tomu v liês jiêzdili Žovtoju, jakaja była natôlko spokôjna, što ja ne bojavsie jiêzditi na jôj verchom. Baťko šče naohuł brav na pomošč synôv našoho susiêda, Loniu i Kolu, kotory byli staršy od mene na pjat-šêsť liêt i pomohali nam ochvôtno, bo posli takoji vypravy v liês mama šykovała solidnu večeru z kovbasoju abo kuńpoju, a baťko prynosiv z zasiêka v komory abo z kula sołomy v kłuni plašku samohônki. Naohuł na odnôj plašci sprava ne kunčałasie, bo do stoła dosiadalisie naš diêd i naš susiêd, Orechôvśki Ivan, kotory ne kładovilisie spati, a ždali, poka my ne vernemsie z liêsu i ne rozładujemo našoji fôry. Jak naš diêd, kotory nazyvavsie Ivan, tak i toj druhi Ivan, Orechôvśki, lubili vypiti i mohli vypiti velmi mnôho, koli tôlko była okazija. Naš diêd vypivav faktyčno až do ostatnioho miêsecia svoho žycia, poka ne dostav krovozlitia v môzg i ne vmer posli toho, jak joho pryvezli zo špitala v Hajnuvci i vôn, sparaližovany, proležav dva tyžni na svojôm łôžku. Ivan Orechovśki dostav krovozlitia v môzg uže posli smerti našoho diêda, ale joho jakoś odchodili v špitali v Biłostoku, i vôn šče žyv liêt pjať-šêsť posli toho vypadku, ale vže do kuncia žycia miêv nevładnu odnu ruku. I z hołovoju v našoho susiêda vže ne vsio było v poradku. Vôn často bez potreby divno smijavsie i brydko ruhavsie bez daj diêła.

U tôj čas, pro jaki ja ode hovoru, na našum chutory ne było šče dovedianoji elektryčnosti, a tomu rozpiłovuvati pryveziany z liêsu kołody na doski abo vyrêzuvati z jich balki i kantaki baťkovi treba było u vjosci, u Ziêniovoho Ivana, kotory miêv svoju krajzegu. Ziêniuv Ivan byv baťkovym druhom, z jakim naš baťko vodiv kumpaniju šče za časôv kavaliêrki, a teper, koli vony vže stali solidnymi hospodarami, obadva čuť ne kažny rôk najmalisie jak majstrê i išli liêtom, pomiž peršym sinokosom i žnivom, staviti chatu komu-leń u okolici. Majstrovali vony najčastiêj bliźko od domu, naprykład u Ploskach abo v Kožyni, ale časom zdarałosie, što jim dovodiłosie staviti i deś daliêj, koło Bielśka abo koło Hajnuvki. Liêt dvadceť posli siêtoho, pro što ode ja rozkazuju, razom z jimi pryjšłosie postaviti odnu chatu i mniê. Stavili my v Kutłach koło Biêlśka, i ja, majučy v kišeni dyplom magistra fizyki, naniavsie do majstrôv, jakije i pudstavôvki tołkom ne skônčyli, jak zvyčajny čeladnik od przynieś-podaj-pozamiataj. Chatu my tohdy postavili za miêseć; nedavno, jiêdučy z Klenik do Bielśka, ja zajiêchav do Kutłôv, kob podivitisie, čy stojit vona tam, de my jijiê tohdy postavili. Stojit... Nu ale to tak, à propos... Rêč tut tak napravdu v tôm, što liês, čy to vkradiany, čy to pryveziany zusiêm legalno, treba porêzati na krajzedzi, perše čym zrobiti z joho šalôvku abo ušaki. Tomu baťko, poždavšy tyždeń abo dva posli našoji potajemnoji nôčnoji vypravy, domovlavsie z Ziêniovym Ivanom i vjôz trochu vže pudsochły kołody na tračovanie. Dodomu my pryvozili doski i baločki, kotory baťko składav deś u kłuni, kob nikomu ne kołoli v očy, dla peresuški, a oplisy, kotory my tože zabirali z-pud krajzegi, ja rêzav z diêdom na koziê na pruhmeni, a potum sokiêroju ščypav na drova na kovbykovi. Brat, kotory brontav po pruhmeni bez daj diêła i do siêtoji porê nijakim sposobom ne byv zamiêšany v kražu čužoho liêsu, dostavav šansu zamišatisie v jijiê na samum kunciovi — jomu pozvolali ponositi trochu poščêpanych oplisuv na kostrôh i jak sliêduje ufefrati smołoju svojiê ruki i odežu.

2.

Moja lachuvśkaja baba (a vaša prababka) była z rodu Sołovjôv. Nazyvałasie vona Maryja, ale vsiê lude v okolici znali jijiê jak Sołovjušku. Ne znaju, čom jichni rôd nazyvali Sołovjami — jichnie rodovoje nazvisko było Hromotovič. U Lachach tôlko odna simja miêła nazvisko Hromotovič — jakraz simja babinoho brata, Serhiêja, kotory pryjšov do našoji vjoski v prystupy abo, jak šče kazali, u prymaki. Jich, babinych bratôv i sestruv, było štuk deveť abo i deseť. „Sołovjôv nazbirajetsie ciêła parafija” — skazała mniê nedavno mama. Mama zbôlšoho rozkazała mniê, jak tyje Sołôvjiê nazyvalisie i de žyli. Značyt, u mojeji lachuvśkoji baby Maryji (była v mene šče i klenićka baba Ola, pro kotoru skažu paru słôv puzniêj) byli braty Ivan, Chvedur, Serhiêj, Vasil i Mitrofan, i sestry Oksenna, Łafiêra, Ziênia i Hanna. Była šče odna babina sestra, kotora vyšła zamuž bodaj čy ne do Mjakišuv, ale mama vže ne mohła zhanuti, jak vona nazyvałasie. U kažnoho z siêtych bratôv i v kažnoji z siêtych sestruv, rozkazuvała mama, było po četvero abo pjatioro diti, jak to naohuł koliś byvało. U našoji baby Maryji, kotora vyšła zamuž za diêda Ivana do Lachôv, tože było četvero nasliêdnikuv: Mania, Kola, Nina i Vołodia. I šče było v baby kilkoro diti, kotory abo vrodilisie mertvy, abo vmerli zaraz posli narodinuv, ale diś uže nichto ne znaje, kôlko jich tam było. Môj baťko, Vołodia, byv najmołodšy, ale to same vôn unasliêduvav hospodarku v Lachach. Joho brat, môj diaďko Kola, pujšov na lohkie žycie do miêsta, de vyučyvsie na šofera. Tohdy, koli diaďko Kola zjavivsie na mojôm žyciovum horyzonti, vôn peremiênno žyv to v Vysokum Mazoviećkum, to sidiêv u tiurmiê. Diaďko Kola lubiv vypiti i pojiêzditi svojim samochodom po-pjanomu. Kilka razy takije pojiêzdki kunčalisie spravoju v sudiê i odsidkoju za kratami. Nakuneć jomu zabrali pravojazdu naniet, bo vypivati vôn ne pokinuv. Sestry moho baťka, mojiê tioty Mania i Nina, žyli v Biłostoku. Z punktu hledžania ideologiji epochi, pro jakuju tut vedetsie rozhovôr, rôd lachuvśkich Maksimjukôv naležav do mužyćko-proletarśkoji bazy tohočasnoho polityčnoho režymu. Z Sołovjami było ne zusiêm tak, bo v jichnium rodi byli batiuški i naveť drôbnomiščanśki element.

Diakujučy babinym Sołovjam značno pošêryłasie geografija moho naohuł klaustrofobno-chutoranśkoho ditinstva. Baba Maryja była kobiêtoju pochodiuščoju — vona ne lubiła sidieti na miêsti v Struzi, zatoje velmi lubiła odviêduvati svojich bratôv i sestruv i jichnich diti. U našuj simiêjnuj pameti zostałasie, naprykład, odna vyprava baby Maryji i jeji tože môcno pochodiuščoji sestrê, baby Ziêni z Kôzlik, na hostinu do Putiskuv, kudy jichnia sestra Łafiêra (po-cerkovnomu: Głafira) z Buryćkoho vydała svoju dočku Marysiu zamuž. Baba Ziênia (po-cerkovnomu: Zinovija) pryjšła piêšo z Kôzlik do Lachôv, kob namoviti moju babu Maryju na hostinu v Putiskach, potum vony obiêdvi pujšli pichotoju do Tinkuvščyny, de vtarabanilisie na vôz dvojurudnoho brata Łafiêrynoji Marysi, kotory z žônkoju same vybiravsie na tuju hostinu, a potum šče namovili toho biêdnoho čołoviêka zajiêchati po Łafiêru v Buryćkum i tôlko tohdy vyrušyli do Putiskuv. Tohdy šče lude ne miêli balonovych vozôv, a jiêzdili zelezniakami, i toj biêdny kôń, jaki tiahnuv zelezniak z pjatioma osobami (do toho odna Łafiêra važyła, jak dviê z połovinoju dorosły osoby), čuť ne zdoch po dorozi od trudu, poka zavjôz jich usiêch na hostinu. Biêdny furman proklinav na čôm sviêt stojit i hostinu, i svojich nečajanych pasažyruv (i takim sposobom zapisavsie v našuj simiêjnuj historyji). Ale ni moja baba, ni tym bôlš baba Ziênia ne duryli sobiê hołovy takimi drubniciami, jak toje, što pro jich dumajut inšy lude. Dobrom, jak okazałosie, siêta bezkłoputnosť dla jich ne obernułasie.

Baba Maryja była velmi cerkovnoju osoboju. Vona ne tôlko chodiła na vsiê bohosłužby do našoji prychudśkoji cerkvy Voznesiênia Hospodnioho v Klenikach, ale i starałasie brati učasť u cerkovnuj polityci, prynajmi na prychudśkôm urovni. Baba Maryja, zrozumiêło, ne miêła žadnoho vpłyvu na toje, chto bude batiuškoju v klenićkum prychodi, ale jôj zdavałosie, što vona može miêti vpłyv, chto perestane jim byti. U siêtum vona miêła môcnu pudderžku z boku sestrê Ziêni i brata Chvedora. U nas u šafi v Lachach šče dovhi čas posli smerti baby Maryji visiv materyjalny dokaz jeji angažovanosti v cerkovnu polityku klenićkoji parafiji — babin kožuch, u kotorum odin rukav byv oblapany čymś čornym i nezmyvalnym. Moja mama, a vaša baba Ola, skazała mniê nedavno, što toj rukav babi Maryji oblapała matuška, žônka klenićkoho batiuški, kotoroha baba Maryja, razom z bratom Chvedorom i sestroju Ziênioju, chotiêła vyhnati z klenićkoho prychodu, bo jim toj batiuška čy to naohuł ne podobavsie, čy to čymś ne dohodiv. Nu i vony pujšli na klebaniju, to značyt, do domu, de žyv batiuška z matuškoju, kob jich z toho domu vyhnati. Pudčas toji pryhody matuška schvatiła z batiuškovoho stoła čornilniciu i luchnuła čorniłom na babu Maryju, pokidajučy nestiralny sliêd tojiê schvatki, koli ne v duchovnuj historyji klenićkoho prychodu Voznesiênia Hospodnioho, to v materyjalnuj historyji našoho rodu. Ne viêdu, koli dokładno odbyłasie taja schvatka i čy tohdy matuška oboroniła svoho muža od naporu Sołovjôv. U kažnum razi, koli baba Maryja vmerła v 1967 roci, to v Klenikach byv batiuška, kotory nazyvavsie Paveł (nazvisko mniê ne zapomenułosie), i vôn probyv nastojatelom prychodu do 1973 roku, koli zhorêła naša klenićka cerkva.

Ale tohdy, koli mniê było pjať-šêsť liêt, čy naveť i vôsim-deveť, ja ničoho ne znav pro babine zmahanie z batiuškami. Ja naveť ne pudozryvav, što lude, kotory prychodiat u cerkvu, mohut miêti jakijeś pretenziji do batiuški. Baba mniê nikoli ne hovoryła, što vona dumaje pro klenićkoho batiušku. Zatoje vdoma v Lachach vona miêła cerkovny knihi, to značyt takije, kotory vyhladali i pachli tak samo, jak tyje psałtyrê i molitvenniki, jakije mniê čas od času vdavałosie zobačyti i poniuchati v klenićkuj cerkvi, koli baba brała mene tudy na bohosłužby. Baba zimovymi večorami, pry gaznikovi, často čytała takije cerkovny knihi, načepivšy na nôs okulary v zeliêznuj opravi. Psałtyr po-cerkovnosłovjanśki i bibliêjśki historyji v perekazi dla diti abo štoś napodobi — to byli peršy knihi v mojôm žyci, kotory čytała mniê jakraz baba Maryja, koli ja šče i ne dumav choditi do škoły. Pobačyvšy moju cikavosť do knih, baba začała mene trochi pudučuvati cerkovnosłovjanśkoji azbuki. Čytati svobôdno po-cerkovnosłovjanśki ja i do diś dnia ne navčyvsie, ale azbuka mnie zasiêła v hołoviê vže od toho peršoho, babinoho navčania. Tomu koli baťko postanoviv, što mniê pora navčytisie čytati sviêćki rečy, i kupiv u Biêlśku try ksionžki po-ruśki, to ja, z pomoščeju mamy, stav čytati kiryliciu velmi chutko. Baba Maryja, koli možna tak skazati, dobre pospružynovała zahôn, na kotorum baťki stali pryoruvati kartopli mojeji hramotnosti.

Hramotnym tôlko po cerkovnych tekstach stati dla mene było tiažko, a to j zusiêm nemožlivo. Ja ne vpevniany, čy i baba Maryja ponimała vsio, što vona čytała v knihach na cerkovnosłovjanśkuj movi. Vskúju, Hóspodi, otstojá daléče, preziráješi vo błagovriémeniich, v skórbiech / Vniegdá gordítsia niečiestívomu, vozgarájetsia níščij, uviazájut v soviétiech, jážie pomyšliájut. / Jáko chvalím' jest' griéšnyj v póchotiech duší svojejá, i obídiaj błagosłovím jest'¹. Jak vona mohła v siêtum rozobratisie? Dumaju, što vsio ž ne mohła. Ja, pryznajusie, ne mohu siêtoho miêstia v Psałtyrovi zrozumiêti do kuncia naveť disiaka, koli peredo mnoju ležat joho pôlśki, biłoruśki i angielśki perekłady daj hramatyka starosłovjanśkoji movy z starosłovjanśko-čeśkim vokabularom na dodatok...

Kromi babinoho čytania Psałtyra u nas na koloniji v Struzi, druhoju okazijeju, koli ja staravsie poniati cerkovnosłovjanśki tekst, było čytanie 12 Jevanhielijuv u Velikodny četver u cerkvi v Klenikach. Mene v tych Jevanhielijach zbivali z pantałyku ne tak neponiatny cerkovnosłovjanśki słova, a osoblivo złučniki — prykładom: ašče, dondieže, jelika, jegda — jak formy starosłovjanśkoho aorysta, kotory zvučat jak teperyšni abo buduščy čas u našuj movi, a na samum diêli je formami minułoho času. Batiuška čytav riečie, priidie, vnidie, izvlieče, udari, što treba było ponimati jak skazav, pryjšov, vujšov, vyniav, udyryv, ale moja hołova ne chotiêła siêtoho ponimati takim sposobom... A babina hołova? Baba Sołovjuška pročytała tôlizno cerkovnosłovjanśkich knihuv, što, musit, pryvykła do rozumiênia, što v tych knihach priidie — to ne pryjde, a pryjšov. Bo ja ne dumaju, što moja baba viêdała na samum diêli, što takoje aoryst, buď to sigmatyčny, buď to nesigmatyčny... A vy diś viêdajete?

Nu-o... Bačyte, jak nelohko było koliś v klenićkum prychodi pravosłavnym, kotory zachutko chotiêli stati hramotnymi i poniati, u čôm diêło v tych Jevanhielijach. Ale siêta samoškodovalna refleksija prychodit mniê v hołovu tôlko teper, čuť ne puv viêku posli toho spôlnoho z baboju Maryjoju chodiênia do cerkvy. Tohdy v Velikodny četver najbôlš zajmav mene ne zmiêst 12 Jevanhielijuv, a toje, što na čas čytania kažnoho fragmentu treba było zapaluvati sviêčku, kotoru kažny v cerkvi pryniôs z soboju z domu. Značyt, sviêčku v Velikodny četver dovodiłosie zapaluvati i hasiti ne menš čym dvanadceť razy (u cerkvi čytali pjať razy Jevanhilije od Ioana, štyry razy od Matviêja, dva razy Marka i raz od Łuki). Ale najpryjemniêjše zostavałosie nakuneć, koli lude v potemkach voročalisie z cerkvy dodomu. Tohdy kažny pered vychodom z cerkvy zapaluvav svoju sviêčku i staravsie donesti jijiê, zapalanu, do svoho domu. Zapalanu sviêčku pered vychodom z cerkvy zachilali od viêtru paperom abo celofanom, a najbôlš sprytny prynosili z soboju z domu butli z odbitym dnom i vstavlali sviêčku v seredinu, mociujučy nezapalany kuneć sviêčki v šyjci butla. U takôj osłoni možna było nesti sviêčku i do Lachôv, i do Horodčyna, i naveť do Kožyna... Siêtu štučku z butlom bez dna kilka razy vykorystav i ja, doznavšysie od koleguv u vjosci, što dno butla lohko odkołujetsie samo, koli naliêti v butel trochi kipjatku, a potum chutko sunuti dno v zimnu vodu. Amorfična struktura škła pud vpłyvom raznici v temperaturach po obadvuch bokach butla łuskała... Čerez dvadceť liêt posli siêtych eksperymentuv z amorfizmom i kipjatkom u Lachach, ja v Varšavi oboroniv magisterśku pracu z fizyki pud nazvoju Opracowanie metodyki badania metali amorficznych przy użyciu rozpraszania neutronów... Nu ale siêtu praciu ja zhaduju tôlko tak, à propos... U časi, pro jaki ja tut vam hovoru, plastykovych butluv abo zusiêm šče ne było, abo byli vony velikoju rêdkostieju, bo ja ne pomniu, kob jich vykorystovuvali do nesiênia zapalanych svičok z cerkvy do domu...

Baba Maryja, kromi svojeji načytanosti v cerkovnych knihach, była šče viêdomoju na ciêły klenićki prychôd baboju-poroduchoju, to značyt osoboju, kotora pomohała mołodiciam pry rodiêni. U 1960-ch kobiêty z vjoski vže naohuł rodili v špitali, u Hajnuvci, Biêlśku abo Biłostoku, ale raniêj rodiênie odbyvałosie doma, pud okom takich narodnych akušêrok, jak baba Sołovjuška. Ja, naprykład, urodivsie v Lachach, a pry mojôm pojavleni na sviêt asystovała baba Maryja i druha baba, imje kotoroji ne mohu vže teper pryhanuti, ale vona, zdajetsie, prychodiłasie čy to žônkoju, čy to sestroju Vikientijovi z Lachôv, kotory byv sołtysom v našuj vjosci pry niêmciach. A môj brat Aleksander, mołodšy od mene na vôsim liêt, urodivsie vže v špitali v Biłostoku, choč baba Maryja šče tohdy žyła i, teoretyčno, mohła zavezati pupovinu i jomu. Mama skazała mniê, što vrodiła mene pud večur toho samoha dnia, koli zrania v nas sadili kartopli i vona chodiła z košykom po poli i kidała v rozpłuhu sadzonki, kotory pryoruvav baťko. A pud večur jijiê schvatili boli i vona vrodiła mene. Usio tohdy obujšłosie ščaslivo i bez komplikaciji. Ne pošychovało peršuj žônci moho tata, kotory oženivsie (abo joho oženili) velmi rano, jak tôlko vôn skônčyv 18 liêt. Joho perša žônka była z Borysuvki, i vona, biêdna, spłyvła krovleju pry porodi i vmerła, vrodivšy blizniata, diêvčynki. Tut i moja baba ne mohła ničoho poraditi i pomohčy jôj. Naohuł, pro peršu ženiačku moho tata, a vašoho diêda Vołodi (kotoroho, musit, i Igor dobre ne zapometav) ja mało što čuv. Môj baťko nikoli pro jijiê ne zhaduvav. Joho oženili v velmi mołodôm viêku, tomu što potum, koli vmerła joho perša žônka, vôn šče dovhi čas (pjať-šêsť liêt podług babci Oli) „chodiv kavaliêrom”, to značyt, vodiv kumpaniju z nežonatymi kavaliêrami, a ne z žonatymi otrokami. Što stałosie z tymi divčeniatkami-blizniatami, mojimi, tak skazati, puvsestrami? To velmi nejasna i temna historyja, kotoru na disiêjšy ład zrozumiêti dosyć tiažko. Posli smerti peršoji žônki moho tata jeji baťki pryjiêchali z Borysuvki, kob zabrati toje prydane, kotore vony jôj dali, jak vona vychodiła zamuž do Lachôv. Ne viêdaju, što tam konkretno miêłosie na vvazi, pevno, jakujaś odeža, kožuch, płachty, navołočki, prostyniê i tomu podôbne... Baba Maryja, kotoruj škoda było toje dobro oddavati, nikoli po słovo v kišeniu ne łaziła, a tomu tohdy i skazała svojim svatam z Borysuvki: koli vže zabirajete vsio, što vaša dočka pryvezła z soboju do Lachôv, to zabirajte šče j toje, što vona nažyła ode. Tak skazati, može vam i siête spotrebitsie na vašuj hospodarci. I baba Maryja pokazała na dviê sestrê-blizniački v kołysci. Słovo skazane, diêło zroblane. Svaty zabrali obiêdvi vnučki razom z doččynym posahom do Borysuvki, de tyje nemovlatka nezadovho posli perejiêzdu povmirali... Baba Maryja była tverdoju osoboju i žartovati ne pryvykła...

U našuj simiêjnuj historyji zostałasie pameť pro odin vojenny epizod z žycia baby Maryji, koli vona tože pokazała sebe krutoju i bezstrašnoju... Pudčas vujny, u liêsi za Pudbôrnicieju, zrobili sobiê dviê zemlanki soviêćki partyzany. Časť z jich była tak zvanymi okruženciami, to značyt, soviêćkimi sołdatami, kotory ne pospiêli na čas odstupiti razom z soviêćkoju armijeju i zostalisie na okupovanuj niêmciami terytoryji, i potum ne miêli de podiêtisie, jak tôlko schovatisie v liêsi. A druhu časť siêtoho nevelikoho partyzanśkoho oddiêłu — 6-8 čołoviêk — składali mistiovy komunisty, kotory tože musili chovatisie od niêmciuv, bo niêmci vsiêch komunistuv, jakije popadali jim u ruki, rozstrêluvali bez sudu. I vony schovalisie v liêsi mižy Kožynom i Lachami; velika časť siêtoho liêsu posli vujny zhorêła i stała nazyvatisie Vyžarom. Šče i diś, siêmdesiat liêt posli vujny, možna puznati mistia, de tyje partyzany miêli svojiê zemlanki — od zemlanok zostalisie vyrazny jamy, choč vony i zapłyvali piskom i zarostali jadłôvciami i chvôjkami-samosiêjkami ciêły čas... Nu ot, tyje partyzany žyli tohdy v liêsi, neciêły kilometer od našoho chutora u Struzi, i ničoho divnoho, što čas od času vnočê vony prychodili do chaty diêda Ivana i baby Maryji, kob pohrêtisie, pojiêsti i popiti diêdovoji samohônki. I šče baba čas od času pekła dla tych partyzanuv chliêb z muki, kotoru diêd pryvoziv z mlina v Kožyni, od melnika Ostrôvśkoho. A vdeń do diêda i baby čas od času pryjizdžav roverom nimećki žandarm z Klenik, kotory tože lubiv vypiti diêdovoji samohônki. I za kažnym razom, jak odviêduvav Struhu, toj žandarm prypominav, što tôlko od joho dobroji voli zaležało, što diêdova chata stojit daliêj na koloniji koło liêsu, bo na samum diêli diêdovi z baboju treba było b perejechati do vjoski, kob jich ne začypali nijaki kommunistische Banditen z liêsu... A koli jaki-leń Bandit posmiêje zjavitsie na koloniji, diêd musit odrazu poviêdomiti niêmciuv u Klenikach, bo koli ne poviêdomit, to niêmci werden ihn in den Kopf geschossen haben. A razom z joho łobom prodyravlat šče i babin łob... Verstehst du, Dummkopf? Diêd pudlivav niêmciovi samohônki i pudsovuvav jomu pudsmažanu sołoninu na zakusku (z nelegalno zakołotoji sviniê), zapevniajučy žandarma, što nijaki komunistyčny bandyty v Struhu, słava Bohu, ne prychodiat. A na babi v takije momenty terpła skôra, bo vona peredčuvała, što dobrom dla jijiê i diêda siêta soviêćka partyzanka ne obernetsie... Koliś baba ne vytrymała i prohovoryłasie komuś u Kôzlikach, jak jôj tyje partyzany vyjili pečunki, a toj chtoś peredav babiny słova partyzanam... I odin z tych soviêtuv zalipav babu na poli, nastaviv na jijiê svoju vintovku i skazav, što partyzany postanovili zastrêliti jijiê za jeji dovhi jazyk... Možlivo, chotiêv tôlko postrašyti. A baba Maryja jomu odkazała: strylaj, mať tvoju v job, mniê vsiorumno, ne tvoja pula, to žandarmova mene ne mine... I toj soviêt sumiêvsie i ne strêlnuv u babu Sołovjušku... O-jakaja była v mene baba, to značyt, vaša prababka, kotora vmerła v 1967 roci, koli mniê było deveť liêt...

Niêmci spalili Lachi liêtom 1944 roku, koli soviêćko-nimećki front zatrymavsie kilka kilometruv na schôd od našoji vjoski. Tyje partyzany, napivšysie samohônki našoho diêda, ne vernulisie do svojeji zemlanki v liêsi, a zostalisie nanuč u kłuni našych susiêduv, Orechôvśkich. Na druhi deń pud naš chutor pudjiêchała nimećka tankietka, i partyzany, dobre ne podumavšy, što robiti, začali obstrêluvati jijiê zo svojich vintovok. Niêmci poklikali na pomošč šče odnu tankietku, jakaja pudjiêchała v Struhu z druhoho boku, i niêmci vziali kłuniu našoho susiêda, koli možna tak skazati, u dva ohniê. Tankietki pudpalili kłuniu zapalnymi patronami, i tyje z partyzanuv, kotory ne zhorêli v seredini, zhinuli, koli probuvali z jijiê vtikati. A potum niêmci zohnali vsiêch ludi z Lachôv u lisok koło našoji chaty i stali šukati hospodara, u kotoroho chovalisie partyzany, to značyt, Orechôvśkoho. Ale vsiê Orechôvśki, jak tôlko začałasie perestrêłka, povtikali v pole (čas byv pered žnivom i možna było schovatisie v neskošanum zbožy), i niêmci jich ne znajšli. Koli b znajšli, napevno vsiêch našych susiêduv perestrylali b. A tak, niêmci postanovili z pomsty za obstrêł svojich tankietok partyzanami spaliti ciêłu vjosku i dali lachuvciam dviê hodiny času, kob vony zabrali svojiê rečy, jakije jim potrêbny, i vyjichali kudy očy hlediat, to značyt, kudyś na zachud, bo na schodi była linija frontu i nimećki okopy. Lachuvciê ne pospiêli dojiêchati do Kožyna, jak ciêła jichnia vjoska zaniałasie ohniom i za ličany minuty zhorêła dotła. A v Kožyni lude zapytali lachuvciôv: Čoho vy siudy pryjiêchali? Jak vas ne było, to v nas i vujny ne było... Ot že, ne lublu ja naohuł ludi z Kožyna i po diś deń...

3.

U našuj vjosci siêmji koliś nazyvali (i šče nazyvajut, choč ludi vže v Lachach zostałosie preč mało) ne po nazviskach, a naohuł po imeni jakohoś simiêjnoho prodka. I tak, u Lachach žyli Dementikovy, Tiškovy, Serhijovy, Pavlikovy, Vikientijovy, Lijašovy, Sakovy, Jôsipovy, Ziêniovy, Siemjonovy... Ale byli i vyniatki. Naprykład, našych susiêduv u Struzi vsiê nazyvali Orechôvśkimi, po nazvisku... Potum šče nekotorych u Lachach nazyvali po prôzviskach — naprykład, Pisarovymi abo Koluchovymi... A našu simju nazyvali Machnovymi. Machno — to było prôzvisko moho diêda Ivana. Poniatija ne maju, jakim sposobom diêd nabyv sobiê siête prôzvisko, kotore nesumniêvno pujšło od ukrajinśkoho anarchista i avanturysta Nestora Machna, viêdomoho v časi hromadianśkoji vujny v Ukraini jak baťko Machno, jaki vojovav i proti biêłych, i proti čyrvonych, jak jomu zamanułosie. Pro Machna v peršuj połovini 1920-ch liêt było mnôho čuti i v Pôlščy, de vôn kilko liêt prožyv posli toho, jak utiôk z łahieru dla internovanych u Rumyniji i pered tym, jak vyjichav u Franciju. Možlivo, što jakraz tohdy siête prôzvisko pryčepiłosie do diêda Ivana.

Diêd Ivan urodivsiê v 1898 roci jak pôddany rosijśkoho cara Mikołaja II. Joho baťko, a môj pradid, nazyvavsie Łukjanom. Na Łukjani faktyčno obryvajetsie naša simiêjna pameť — nichto vže ne znaje i navrad čy koli-nebuď doznajetsie, jak nazyvalisie našy raniêjšy prodki. U 1973 roci v Klenikach zhorêła derevjanna parafijalna cerkva Voznesiênia Hospodnioho z 1883 roku, a z jeju i vsiê metrykalny zapisy. Propała bodaj čy ne odina možlivosť doznatisie, jak nazyvalisie lude v parafiji, kotory rodilisie, žyli i vmirali pered tym, jak urodivsie môj diêd Ivan. Pro joho baťka, Łukjana, zostałosie v simiêjnuj pameti kilka rečy. Po-perše, Łukjan byv dva razy žonaty. Z peršoju žônkoju v joho byli dočki Nadzieja (Dzieja) i Viêra. A joho druha žônka — imje kotoroji, jak i peršoji, nikomu ne zapometałosie — urodiła troch synôv: Ivana, Borysa i Vasila. Po-druhie, Łukjan byv veliznym i môcnym čołoviêkom, kotory môh mnôho zjiêsti — pro joho kazali, što vôn môh zjiêsti na obiêd ciêłoho barana. Po-tretie, Łukjan u 1915 roci, jak i bôlšosť pravosłavnych z Biłostôčyny, vyrušuv z simjoju v biêženstvo v hłyb Rosiji, ale vybravsie tudy dosyć pôzno, bo jich na dorozi na schôd pospiêli perepuniti niêmci i zavernuti nazad, do Lachôv. Po dorozi v Rosiju deś zhubiłasie diêdova sestra Viêra, kotora vže nikoli ne vernułasie dodomu. A vsiê inšy vernulisie do Lachôv i kilka liêt žyli v zusiêm pustôj vjosci. Kruhom stojali inšy pustyje vjoski, bo vsiê lude vyjichali z jich u Rosiju. Puv viêku puzniêj diêd mniê rozkazuvav, što vôn z baťkom čas od času nadvečôrkom vyjizdžali v jakuju-leń susiêdniu vjosku i rozkopuvali hliniany abo zemlany tôk u čužych kłuniach, šukajučy tam schovanoho hospodarami zbôža. Lude vyjiždžali v Rosiju, jak dumali, na korotki čas, a tomu chovali zbôže, kob było čym siêjati i z čoho spečy peršy chliêb, jak vernutsie. Na samum diêli našym ludiam voročatisie z Rosiji na Pudlaše dovełosie čerez štyry-pjať liêt, u chaty, kotory bez hospodarśkoho dohladu napołovinu pobutviêli i porozsypuvalisie. A zakopane pered vyjizdom zbôže poprêło i pohniło, koli joho raniêj ne poznachodili i ne pozabirali takije šukalniki, jak môj diêd i pradid, kotory vernulisie dodomu značno raniêj za inšych... Ostatnia viêstka pro pradida Łukjana, jakaja zachovałasie v našuj simiêjnuj pameti, dotyčyła joho chvoroby — vôn velmi môcno zanedužav, i diêd Ivan povjôz joho do doktora v Biêlśku. Łukjan uže ne môh choditi, a môj diêd ne dav rady sam odin vyniati baťka z voza i zanesti joho do doktora, bo, jak ja vže kazav, Łukjan byv čołoviêkom veliznym i tiažkim. Siête zobačyv odin nimećki vujskôveć i zapuniv prochožych na hulici, rozporadivšysie, kob vony pomohli diêdovi Ivanovi zanesti baťka do doktora. Pradid Łukjan umer u 1917 roci, i joho pochovali na mohiłkach u Klenikach. Ne znaju, čy chovali pradida Łukjana z batiuškoju, čy niê, ale tohdy nastojatela cerkvy v Klenikach uže dva roki jak ne było — vôn, jak i vsiê lude z Klenik, pojiêchav u biêženstvo...

Diêd Ivan, na odmiênu od baby Maryji, kotora była kobiêtoju velmi pochodiuščoju, byv čołoviêkom, koli možna tak skazati, môcno posidiuščym. Vôn ne lubiv ni jiêzditi v hosti, ni choditi do cerkvy. Nakôlko mniê zapometałosie, odinoju prymalnoju dla diêda formoju pudderžuvania kontaktu z inšymi luďmi byli večurki, na kotory vôn časom chodiv do vjoski, de naohuł spotykavsie z inšymi didami v chati slipoho i puvhłuchoho Ivanka. Toj Ivanko miêv radivo, pry kotorum u dovhi osiênni i zimovy večorê zbirałosie v joho chati čołoviêk deseť didôv po 60-70 liêt, kotory smalili paperosy iz smerdiuščoji machorki, gandoryli pro svoju mołodosť za cara i słuchali radiva na korotkich falach, nastavlanoho puvhłuchim hospodarom na povny regulator. Posidiêvšy tak hodiny dviê-try, nasłuchavšysie radivnoji tryskotniê z šumom i nakuryvšysie do odurenija, môj diêd voročavsie na chutor. Časom razom z jim voročavsie i ja, koli mniê vypadało pujti na večurki do svojich škôlnych koleguv. Najčastiêj odnak my z diêdom chodili razom na večurki do našych susiêduv u Struzi, Orechôvśkich, de my hrali v karty i słuchali historyjuv z-pered peršoji i druhoji vujny — jak to za cara i za „peršoji Pôlščy” byvało — kotory rozkazuvav abo naš diêd, abo diêd Orechôvśkich. Diêd Orechôvskich miêv prôzvisko Svistun. Joho šče nazyvali Jasviłovičom, ale ja ne znaju, čom. Čy to było joho nazvisko? Vôn byv baťkom diadiny Viêry, žônki Ivana Orechôvśkoho, kotoroho ja vže zhaduvav. Pravdu kažučy, diś ja naveť ne pomniu, jakoje u toho diêda Svistuna było imje. Možlivo, vôn tože nazyvavsie Ivan, jak joho ziať i naš diêd Machno...

Môj diêd na takich večurkach najbôlš rozkazuvav pro toje, jak vôn pobôlšuvav svoju hospodarku i sudivsie za zemlu z svojeju sestroju Dziejeju i bratami Borysom i Vasilom, poka z jimi ne rozsudivsie i ne pospłačuvav jim kompensaciji za toje, što vony jomu na samum diêli pokinuli vsio Łukjanove pole. Dzieja, kotora nikoli ne vyjšła zamuž, perejiêchała žyti do Biêlśka. Koło našoji hospodarki v Struzi zostavavsie uzki pasok, kotory naležav do Dzieji — siêty pasok zemliê my i nazyvali Dziejinym. Ale Dzieja na jôm ničoho ne robiła, i vôn ležav obłohom ciêły toj čas, koli ja žyv u Lachach. Diêduv brat Borys pujšov u prystupy do Vôjšok. A najmołodšy z bratôv, Vasil, zostavavsie v Lachach dovhi čas i šče pospiêv popilnovati diêdovych diêti, koli vony začali roditisie v druhuj połovini 1920-ch liêt. A potum i Vasil oženivsie i pujšov žyti do Bielśka. Jak vyhladali vsiê tyje diêdovy sudy za zemlu i jak diêd pobôlšuvav svoju hospodarku v Struzi — ja ne mohu skazati, bo tohdy, koli ja pro vsio toje čuv od diêda, ja byv zamały i mnôho z toho, pro što vôn rozkazuvav, mniê było neponiatne. Pomnitsie tôlko, što diêd raz-po-raz zhaduvav mirničych i notarusuv, z kotorymi jomu prychodiłosie miêti diêło, i často povtorav słovo komasacija, jakoje miêło mnôho spôlnoho z tymi vsima sudami. Diś ja vže ponimaju, što raniêj Łukjanova zemla była porozkiduvana v raznych mistiach — to byli naohuł zahony šyrynoju dva-try metry, jakije mohli tiahnutisie i po kilometrovi. Usiê inšy lachuvśkije hospodarê miêli zemlu v takich samych dovhich zahônčykach-šnurkach, porozkiduvanych po ciêłuj okolici, i komasacija polahała naohuł na tôm, što hospodarovi zaminiali pjať čy šêsť kuskôv zemliê v raznych mistiach na odin bôlšy kusok v odnôm miêsti. Usiê tyje mirničo-notarusny procedury, pro jakije dokładno i mnôho razy rozkazuvav naš diêd na večurkach liêt sorok posli komasaciji, byli dla mene zanadto skomplikovany i neponiatny, kob ja môh jich zapometati i rozkazati vam teper. Tohdy mene v diêdovych historyjach najbôlš interesovav tôlko odin fakt — pered komasacijeju diêd z baboju žyli v samôj vjosci, a posli toho, jak jim skomasovali hospodarku v Struzi, vony perenesli svoju chatu (a z joju i kłuniu) na koloniju, kotora była oddalana od vjoski pryblizno na kilometer. Aha, dumałosie mniê, to i my koliś žyli v seliê! I pro siête ja potum z honorom rozkazuvav svojim kolegam — tak skazati, našy žyli i v seliê, i na chutory, a vašy — ciêły čas tôlko v seliê...

Neponiatnym dla mene do diś dnia zostajetsie šče odin fakt diêdovoho žycia. Jak vôn dohovoruvavsie z tymi horodśkimi mirničymi i notarusami? Diêd môh hovoryti tôlko po-svojomu i šče trochi po-rosijśki. Do škoły diêd chodiv za carśkoji Rosiji, i v tôj školi joho včyli tôlko rosijśkoji i cerkovnosłovjanśkoji movy. Diêd z honorom mniê rozkazuvav, što vôn čytav po-rosijśki i po-cerkovnosłovjanśki lepi za svojich porovesnikuv i što za siête vôn dostav naveť spicijalny carśki dyplom na zakunčenie navčania. Chutčêj za vsio, diêd chodiv do škoły do Klenik, i to same v toj čas, koli batiuškoju v Klenikach byv Ivan Chlebcevič. I batiuška, i joho syny Jevhienij i Vołodimir, zostalisie v našuj pudlaśkuj historyji jak kulturtregery, kotory staralisie dati mistiovym mužykam jak najbôlš osviêty i odzvyčajiti jich choč trochi od vypivania. U małych Lachach — usioho 30 chat — pered peršoju vujnoju nijakoji škoły ne było, ale korčma abo łavka, u kotoruj svôj žyd prodavav mužykam horêłku, była. Nu a v Klenikach, de było pud 300 chat, korčmuv było kilka. Pro toje, jak krêpko vypivali mužyki v klenićkum prychodi, ne raz pisała gazeta „Naša Niva”, kotora stała vychoditi v Vilni v 1906 roci na biłoruśkuj movi. Pro žycie v klenićkum prychodi i naohuł u bilśkovum poviêti Biłoruś doznavałasie z dopisuv batiuškovoho syna, Jevhienija Chlebceviča, kotory v tôj gazeti pudpisuvavsie jak „Chalimon spad puščy”. Chlebcevičy byli rodom z-pud Słonima, a tam lude hovoryli z dziekaniom i ciekaniom, tomu jim było netiažko pisati na tôj biłoruśkuj movi, kotoru začała formovati vilenśka gazeta. Z „Našoji Nivy” možna doznatisie, što v Klenikach pered peršoju vujnoju povstała narodna biblijoteka, u kotoruj było koło puv tysiačy knižok, i što klenićki lude, pud kirovnictvom batiuškovych synôv, zorganizovali v 1909 roci narodny teatr i postavili spektakl na pudstavi štuki ukrajinśkoho piśmennika Ivana Karpenki-Karoho „Rozumny i dureń”. To było na toj čas štoś napravdu unikalne ne tôlko v skali našoho Pudlaša, ale i ciêłoji Biłorusi — odin z peršych narodnych teatruv u najnovšuj biłoruśkuj historyji! U Klenikach! Z postanôvkoju svoho spektaklu narodny klenićki aktory chodili až do Biêlśka... Môj diêd Ivan pro nijaki klenićki teatr nikoli mniê ne zhaduvav, ale pro batiušku Chlebceviča u joho zostavsie odin uspomin — jomu zapometałosie, jak batiuška roztrôs svoje Jevanhielije čy, može, molitvennik na hołoviê odnoho z tupiêjšych diêdovych koleguv, pazderačy neščaslivcia za toje, što vôn ne dav rady zasvojiti osnovuv Božoho zakonu... Sam diêd, jak ja vže kazav, byv odnym z najliêpšych učenikôv, i jomu dali carśki dyplom za hramotnosť. Ale hovoryti po-pôlśki diêd nikoli ne navčyvsie, ni za peršoji Pôlščy, ni za druhoji. U kažnum razi, ja nikoli ne čuv, kob diêd do koho-leń koli-leń odozvavsie po-pôlśki. Diêd nikudy zo Struhi ne vyjizdžav, a z tymi luďmi, kotory pryjizdžali do nas, vôn bez problemuv dohovoruvavsie po-svojomu, časom vykorystovujučy v rozhovory rosijśki słova, takije naprykład, jak požałusta, isklučenije, niebłagodarny, błagopołučny... Jak vôn dohovoruvavsie z pôlśkimi mirničymi i notarusami, koli vony jomu komasovali hospodarku? Možlivo, po-rosijśki, bo i vony ž chodili do škoły šče za cara...

Pro sviêt poza Lachami diêd Ivan ne môh rozkazati mniê mnôho cikavoho, bo vôn nikudy z našoho sioła ne vyjizdžav. Jomu i v biêženstvo v Rosiju ne vdałosie potrapiti. Ale sviêt ne zabyvav pro diêda. Diêd, prožyvšy 80 liêt praktyčno v odnôm miêsti, pospiêv pominiati šêsť polityčnych režymuv: urodivsie vôn u carśkuj Rosiji; u 1915 do joho na try roki pryjšli kajzeruvśki niêmci; u 1918 roci na nastupny 20 liêt zjaviłasie „panśka” Pôlšča; u 1939 pryjšli soviêty i diêd okazavsie v Soviêćkum Sojuzi; u 1941 roci znov zjavilisie niêmci i Lachi byli dołučany do hitlerôvśkoho Reichu; a v 1944 razom z soviêtami vernułasie Pôlšča, tym razom „narodna”. Komunistyčna Pôlšča v diêdovum žyci okazałasie najbôlš stabilnym režymom, pud jakim diêď prožyv 35 liêt. Ale pro odno svoje podorôže v bôlšy sviêt diêd čas od času zhaduvav, jak i pro nevdały vyjizd u Rosiju v 1915. Diêd lubiv rozkazuvati, jak odnoho razu jomu vdałosie projiêchatisie peršoju klasoju v pojizdi, na kotory v joho byv bilet druhoji abo, može, i tretioji klasy. Ne viêdaju, kudy tohdy diêd jiêchav i čoho. Možlivo, z Biêlśka do Biłostoku, do jakoho-leń mirničoho abo notarusa. Diêdovi prodali najtańšy bilet z možlivych, ale vôn ne zrozumiêv, što z takim biletom možna jiêchati tôlko v najhôršum vahoni v pojizdi, i siêv u peršuj klasi. Tam joho i zalipali konduktory, i koli diêd odmovivsiê robiti dopłatu i płatiti štraf, vony zaveli joho do načalnika stanciji, koli vže dojiêchali. Načalnik okazavsie čołoviêkom kmiêtkim i odrazu poniav, što maje diêło z čołoviêkom, tak skazati, naohuł posidiuščym, kotory pojizdom jiêchav peršy raz u žyci i v nijakich pasažyrśkich klasach ne rozbirajetsie. Tomu vôn i pustiv diêda bez nijakoho štrafu, i naveť ne operdoliv joho jak sliêduje. Diêd vyjšov od načalnika zadovolany jak nikoli raniêj i, zobačyvšy, što po peroni chodiat tyje samy konduktory, kotory joho złapali, pudyjšov do jich i nasovav jim duluv pud nôs — nate vam, blacha, vašu dopłatu i štraf!

Diêd byv čołoviêkom velmi strohim i na žartach ne znavsie. A tomu, hrajučy z diêdom u durnia na posidiênkach u Orechôvśkich, ja staravsiê ne machlovati, choč chłopci Orechôvśkich, Kola i Lonia, často mene pudmovlali vykinuti v odbôj lišni karty tak, kob diêd siêtoho ne zobačyv i kob diêda jak najbôlš razy zahnati v durnia. Diêd môcno złovavsie, koli zavvažyv, što ja joho pudmanuju v karty, i môh žarnuti tiažkoju rukoju mniê po hołovie tak, što potum dzielenčało v ušach šče j tohdy, jak my voročalisie z večurkôv dochaty. Ja bojavsie diêdovoho hniêvu. Koliś, budučy pjati- abo šestiliêtnim zasranciom, ja pobiv diêdove lusterko i tak zlakavsie diêdovoji kary, što schovavsie pud perevernutoju dohorê dnom midnicieju v siêniach. Diêd šukav mene v ciêłuj chati i v komory, musit, z puvhodiny, zlakavšysie, što vnuk jomu propav naniet, i znajšov mene tôlko tohdy, jak ja povorušyv midnicieju i vona zaskryhotała na betonovum pomosti. Ale tak naohuł diêd mene lubiv, peršym diêłom za toje, što ja ochôtno słuchav joho historyji i dopytuvavsie, jak jomu žyłosie za cara.

Poka žyła baba, to značyt do 1967 roku, diêd šče staravsie komanduvati na hospodarci i kazati mojomu baťkovi, što treba siêjati i saditi na našum poli, koli i v jakôm miêsti. Zemla u nas była velmi słabaja, naohuł pjatoji i šostoji klasy podług klasyfikaciji, jakuju tohdy vykorystovuvali dla ociênki jeji urodžajnosti. Zdajetsie, byv i neveliki kusok zemliê četvertoji klasy, ale chutčej za vsio to była klasa IVb, a ne IVa. Na siêtum kuskovi čas od času siêjali pšeniciu abo jačmiêń. A tak naohuł to my v Struzi siêjali žyto i oves i sadili kartopli. Bôlš ničoho ne vdavałosie. Ale koli šče na hospodarci komanduvali diêd z baboju, to v nas na poli možna było pobačyti proso, lon, kołopni, viêjku, serdelu, łubin, koniušynu, kormovyje buraki i brukvu. Uprava vsioho siêtoho potrebuvała mnôho času i kłopotu, a korysti z jijiê było velmi mało. Čuť ne vsio, što my produkovali na hospodarci, išło na pudtrymanie samoji hospodarki i ludi na jôj. Žyvy i regularny hrôš byv tôlki z korovinoho mołoka, kotore kažny deń my zdavali v mlečarni v Lachach. A zarôbok na žyti abo na sviniach čy tiôłkach, kotory my zdavali raz na rôk na kontraktaciju, byv velmi sumniêvny — nichto na samum diêli ne znav, čy hrošy za prodanu sviniu pokryvali košt kormu i ludśkoji praci, jakije spotrebilisie dla jeji hodôvli. Koli b môj baťko ne zaroblav stolarkoju i majsterkoju, to doma naohuł ne było b hotovoho hroša. Deś u seredini 1960-ch liêt hotovy hrošy stała zaroblati mama — značyt, vaša babcia Ola — koli vona začała tkati ludiam pasiaki i kilimy. Ale pro siêty zaniatok ja skažu osôbno. Ode choču tôlko skazati vam, što koli diêd perestav rozporadžatisie na hospodarci, to môj baťko vyrazno pominiav hospodarču strategiju i môcno ohraničyv naš produkcijny asortyment na poli. Jak ja vže kazav, my tohdy naohuł stali siêjati tôlko žyto i oves, saditi kartopli i dva razy na rôk kositi i sušyti travu na našuj łonci, kotora v nas zavełasie posli toho, jak była provediana melijoracija (drenažovanie), i my zaorali časť pasovoho i posiêjali travu. Usia naša hospodarka była v odnôm kuskovi — ohułom 12,6 hektara ornoji zemliê i pasovoho. Nu i šče byv u nas kusočok liêsu, pro jaki ja vže kazav — vôn znachoditsie ne bôlš čym puv kilometra od našoji hospodarki. Diś połovina siêtoho areału naležyt do mene, a druha połovina — do moho brata (a vašoho diaďka) Alika.

Môj diêd ne môh sobiê ujaviti i darovati do kuncia svoho žycia, što naša hospodarka odnoho dnia može ostatisie bez hospodara i dohladu. Mniê prypominajetsie, što na rôk pered svojeju smertieju, koli ja vže byv studentom fizyki v Varšavi, diêd pudčas mojich liêtnich vakacij namovlav mene kinuti universytet, vernutisie do Lachôv i zaniatisie hospodarkoju. Diêd, jak mniê zdajetsie, dumav, što ja ne choču hospodarovati, bo dla mene v Lachach było zamało zemliê. Tomu vôn spokušav mene šče perspektyvoju unasliêdovania doma i horoda posli joho mołodšoho brata Vasila, kotory žyv u Biêlśku i nasliêdnikuv ne miêv (u Vasila byv syn, ale vôn čy to vmer v tiurmiê, čy to propav jakimś inšym sposobom). I ja tohdy nijak ne môh roztłumačyti mojomu môcno posidiuščomu diêdovi, kotory prožyv 80 liêt na odnôm miêsti, što mniê, chutčêj za vsio, žyti na odnôm miêsti ne sudžane.

4.

Možete viêryti, možete ne viêryti, ale pravda takaja — moho druhoho diêda, maminoho baťka, zvali tože Ivanom. A druhu babu, maminu mamu, zvali Oloju, jak vašu lachuvśkuju babciu. Ot tak. Ale nazvisko v siêtych didôv było inše — Vasiluk. Vony žyli v Klenikach, u seliê, de była naša parafijalna cerkva. Kleniki — velikie seło, u mnôho raz bôlše, čym Lachi. U Lachach u môj čas žyło koło trydceti hospodarôv, a v Klenikach, koli poličyti vsiê chutorê i koloniji, mohło jich byti i trysta. Časť seła Kleniki od storony Biêlśka nazyvajetsie Zahať. Pomiž Zahatieju i Klebanščynoju, serednioju častieju seła, je neveliki pusty promižutok, de nema chatôv i pruhmeniuv. Možlivo, što same v siêtum promižutkovi koliś była połožana hať, to značyt, doroha sered bołota, od kotoroji Zahať uziała svoju nazvu. Klebanščyna — časť seła, de stojit cerkva — maje svoju nazvu, chutčêj za vsio, od zemliê, kotora tam koliś naležała do unijaćkoho sviaščennika. Do likvidaciji uniji v 1839 roci sviaščennikuv-unijatuv mistiovy lude nazyvali, musit, na pôlśki ład klebanami (od pôlśkoho „plebana”), a nazvy batiuška i nastojatel utverdilisie vže posli toho, jak naše Pudlaše stało pravosłavnym. Nu a tretia časť Klenikuv, od storony Narvy, maje nazvu Kuneć.

Nu ot, vaša babcia Ola vrodiłasie jakraz u Zahati, u 1932 roci. U jijiê byli staršy braty Petro i Paveł i sestra Mania, i mołodšy sestra Viêrka i brat Vołodia. Moja mama vyjšła zamuž do Lachov na počatku 1957 roku, za moho baťka, jaki pobyv rok času žonatym zaraz posli toho, jak jomu skônčyłosie 18 liêt (vaš diêd Vołodia vrodivsie v 1931 roci), a potum šêsť liêt byv udovciom i kavaliêrom. Vony, mojiê baťki, poznakomilisie na potanciôvci v Klenikach, nu i baťko pryčepivsie do mene jak smoła, rozkazuvała mniê puv viêku posli svoho vinciu mama. Ale poka mama vyjšła zamuž do Lachôv, to vona miêła kilka okazijuv vyjti zamuž u inšy mistia...

Mamin baťko, a môj diêd Ivan Vasiluk, byv vyniatkovym čołoviêkom u Klenikach — vôn ne tôlko skônčyv pudstavovu škołu v svojôm seliê, u kotoru chodiv i môj lachuvśki diêd Ivan, ale i štyry abo pjať liêt provčyvsie v gimnaziji v Biêlśku. Koli i byli lude v Klenikach edukovany bôlš za joho pered vujnoju, to zusiêm nemnôho — možlivo, učytel v školi abo batiuška... A diêd byv zvyčajnym mužykom, to značyt, posli gimnaziji vernuvsie do Klenik i stav hospodarovati, jak i vsiê inšy mužyki. Nu, ne zusiêm tak, jak vsiê mužyki, a značno lepi, bo v joho było bôlš zemliê, čym u inšych, i stało jijiê šče bôlš, jak vôn oženivsie z prababcioju Oloju. Taja klenićka baba Ola była osoboju preč bezhramotnoju i ne naučyłasie pisati i čytati do kuncia svoho žycia. Diêd oženivsie z jeju, jak mjarguje moja mama, vyłučno dla posahu, to značyt, dla zemliê, kotoru jôj odpisali, koli vona vychodiła zamuž. Siêta zemla i edukovanosť i zhubili diêda Ivana, koli v 1939 roci na naše Pudlaše pryjšli soviêty. Vony niby pryjšli vyzvoliti biłoruśkich mužykôv z nevoli pôlśkich panôv, ale na samum diêli prynesli z soboju novu nevolu, namnôho strašniêjšu, čym była biłoruśka mužyćka dola v panśkuj Pôlščy — kołchozy, to značyt, kolektyvny hospodarki, u jakije komunisty zabirali od ludi zemlu i dobytok, a často i budynki, a samych hospodarôv robili najômnymi robôtnikami-nevôlnikami. Štoś takoje stałosie z mojim klenićkim diêdom. Soviêćka vłada pryznała joho kułakom, to značyt, vorohom soviêćkoho ładu, od jakoho peršym dołhom treba było zabrali zemlu v kołchoz, a razom z zemleju i kłuniu, jakaja stała kołchoznym ambarom. Klenićkim kołchozom stali zapravlati komunistyčny aktyvisty peredvojennoho času, naohuł bezzemelny lude, kotory hospodarovati ne vmiêli i pered vujnoju ratovalisie od hołodu, pudpraciovujučy liêtom pudčas žniva abo osenieju v kopanie kartopel na hospodarci moho diêda. Posli prychodu soviêtuv roli odvernulisie, i to môj diêd stav batrakom u novych hospodarôv. Ale vôn byv edukovanym batrakom, i to było joho dodatkove neščastie. U kołchozi ne treba było edukovanych nevôlnikuv, a tomu čerez rôk posli dołučenia Klenikuv do Soviêćkoho Sojuzu diêda Ivana obvinovatili v zmovi protiv soviêćkoji vłady i, razom z kilkoma inšymi hospodarami z seła, kotory tože pudpali pud kategoryju kułakôv, vysłali joho za Urał, na prymusovu robotu. Ja dokładno ne znaju, u jaki soviêćki łahier trapiv môj diêd, ale vôn byv deś koło Orenburga. Pro siête klenićka baba Ola doznałasie 15 liêt puzniêj, koli stôl, z-pud Orenburga, posli smerti soviêćkoho provodyra Stalina vernulisie do Klenik nekotory z vysłanych tudy hospodarôv. Môj diêd ne vernuvsie z jimi. Podług toho, što perechovałosie v pameti mojeji mamy, diêdovi Ivanovi pomôh napisati prośbu ob rehabilitaciji i vyjti z łahieru jakiś juryst, kotory byv smertelno chvory i jomu zostavałosie vže nemnôho žyti. Toj juryst, jak rozkazuvali hospodarê, kotory vernulisie do Klenik u seredini 1950-ch liêt, uziav od diêda obiščanie, što posli joho smerti diêd oženitsie z udovoju i vyhoduje dvoje małych diti jurysta. Ot že diêd Ivan poobiščav i zostavsie v Soviêćkum Sojuzovi, kob hodovati dvoje ne svojich diti v Orenburgu. Vôn ni razu ne napisav svojôj peršuj žônci v Klenikach i ne pocikavivsie, jak žyvut šestioro joho diti, kotory vôn pokinuv u 1940 roci...

Koli soviêty zabrali klenićkoho diêda Ivana za Urał, babci Oli było vsioho vôsim liêt. Vona pochodiła dva roki do soviêćkoji škoły, potum šče dva roki do nimećkoji, i na siêtum zakônčyła svoju škôlnu edukaciju. Bo koli skônčyłasie vujna i moja mama mohła i povinna była pujti do pôlśkoji škoły, jeji mama postanoviła, što do škoły povinny pochoditi mołodšy diêti, Viêrka i Vołodia, a staršy, Petro, Paveł, Mania i Ola vže navčylisie i musiat pomahati jôj na hospodarci. Hospodara v chati ne było, ale na joho rolu pretendovav tohdy brat diêda Ivana, Jevhienij, kotory naveť svatavsie do baby Oli, ono što vona ne schotiêła druhi raz vychoditi zamuž. Možlivo, use šče spodivałasie, što jeji peršy čołoviêk vernetsie z-za Urału do Klenik. Razom z jimi pudčas vujny žyv i druhi brat diêda Ivana, kotoroho nazyvali Mikiškoju (po-cerkovnomu, musit, Nikifor), kotory tože svatavsie do sołomjanoji vdovy, baby Oli. Pud nimećkoju okupacijeju Mikiška vjov ciêły čas jakijeś neponiatny dla ostatnioji simjiê gešefty z niêmciami, za kotory, jak vôn peredčuvav, soviêty joho ne pohładiat po hołoviê, koli vernutsie, a tomu v 1944 roci vôn pokinuv Kleniki i pujšov razom z niêmciami... Koročej, što ja choču ode skazati? A toje, što moja mama ciêłe žycie škodovała, što ne mohła včytisie v školi i radykalno pominiati svoju vjoskovu dolu na horodśkuju. Bo bez škoły što robiti v miêsti? A včytisie mama lubiła, i nauka lohko vchodiła jôj do hołovy, jak matematyka, tak i movy. Vaša babcia Ola diś bez problemuv čytaje po-pôlśki, po-ruśki, po-biłoruśki i po-pudlaśki, choč nichto nikoli tołkom ne včyv jijiê siêtych movuv. A koli v druhuj połovini 1970-ch liêt babcia Ola z diêdom Vołodieju zapisalisie na kursy v Klenikach, kob otrymati świadectwo ukończenia szkoły podstawowej, to vona łuščyła ułamki tak samo lohko, jak pećki. Tohdy vyjšło takoje pravo, što vsiê hospodarê povinny miêti skônčanu pudstavovu edukaciju (jak tohdy kazali — skônčane vôsim klas), koli chočut byti rolnikami (to značyt, byti vłasnikami gospodarstwa rolnego i miêti potum rolniču emeryturu). Babcia z diêdom chodili na večorovy zaniatki zimoju do Klenik, a potum ryšali zadačy z ułamkami vdoma, i babci siête vychodiło namnôho lepi, čym diêdovi. Časom pomohav jim z arytmetykoju vaš diaďko Alik, kotory tože včyvsie v klenićkuj školi, ale dniom; pomahav jim i ja, koli pryjizdžav na zimovy feryji z Varšavy do Lachôv. Diêd Vołodia ne lubiv zaniatkuv z pôlśkoji movy i odnoho dnia, jak zo stydom rozkazuvała nam z Alikom vaša babcia, skazav učytelnici pry vsiêch: mniê vašy orzeczenia i przydawki ne potrêbny, mniê potrêbny papiêr. Značyt, było potrêbne posviêdčanie zakunčenia pudstavovoji škoły. Ot že jaki naš baťko nedelikatny mužyk, jakoś tak komentovała nam z Alikom siêtu baťkovu zajavu vaša babcia, kotora tože była na tym zaniatkach...

Ale ode ja vybih napered. Naša siêta historyja — naohuł ne pro 1970-ty lita, a pro 1960-ty i raniêjšy. Tak ot: moja mama chotiêła včytisie i posli vujny — jak vujna skônčyłosie, vašuj babci Oli było vsioho 12 liêt — ale jeji mama skazała, što jôj vže chvatit nauki, teper treba praciovati, kob było što jiêsti. Posli vujny v Pôlščy nastupiła władza ludowa, to značyt, pôlśki varyjant stalinśkoho komunizmu — jak raniêj soviêty, tak teper pôlśki komunisty začali hnati ludi v kołchozy (kotory v Pôlščy stali nazyvati PGR-ami — państwowe gospodarstwa rolne). Klenićka babcia Ola v kołchoz iti ne schotiêła, a tomu władza ludowa obłožyła jijiê, jak žônku koliśnioho kułaka, veliznymi podatkami. Babcia tych podatkuv ne zapłatiła, i komunisty na puv roku posadili jijiê v tiurmu v Biłostoku. Značyt, jeji muž sidiêv v soviêćkum łahiery za Urałom, a vona v pôlśkuj tiurmie — prosto za toje, što miêli bôlš zemliê, čym inšy lude z seła. A potym šče za siête popłativsie jichni syn Paveł (Paška), kotoroho vziali po vujniê do vôjśka, ale ne do takoho vôjśka, do jakoho berut vsiêch inšych, a do spicijalnych bataljonuv dla „kułaćkich synôv” i inšych „vorohuv narodu” — vony dva liêt prymusovo i zadarmo praciovali pry odbudovi zniščanoji niêmciami Varšavy. To była nesumniêvno nevolnićka robota, i koli v Pôlščy skônčyvsie komunizm, takim ludiam, jak diêd Paška, pryznali kompensaciju v formi nadbavki do emerytury za toje „vôjśko”. Diêd Paška, jak pomnite, ostatni deset liêt svoho žycia prožyv z babcioju Oloju, svojeju sestroju, u Biłostoku. Nu a moja mama odrazu posli vujny praciovała na klenićkich zahonach, a koli skônčyła 18 liêt, stała regularno vyjizdžati na zarôbki na ziemie odzyskane, to značyt, do PGR-u v Baniach Mazurśkich, kotory pered vujnoju naležali do Schôdnioji Prusiji i miêli nazvu Benkheim. Tudy razom z jeju jiêzdili i nekotory z jeji klenićkich i tinevićkich podružok. U tych ponimećkich Baniach selilisie lude, kotory ne miêli čoho robiti tam, de vrodilisie. Ale byli tam u značnuj kôlkosti i ukrajinci, kotorych komunisty prymusovo pereselili v 1947 roci z puvdenno-schôdnioji Pôlščy na ziemie odzyskane, kob złomati i rozbiti Ukrajinśku Povstanśku Armiju, jakaja posli vujny vojovała protiv komunistuv jak u Pôlščy, tak i v Soviêćkum Sojuzi. Nekotory z maminych koležanok povychodili zamuž za tamtejšych ukrajinciuv, kotora za pravosłavnoho, a kotora i za unijata; do mamy v Baniach Mazurśkich tože svatalisie chłopci, jak ukrajinci (unijaty), tak i polaki (katoliki), ale mama ne osmiêliłasie zvezati svoje žycie z čołoviêkom, u kotoroho była inša viêra, čym u jijiê. U PGR-ovi v Baniach mama praciovała v stołôvci, jak kucharka i kelnerka.

Vyjti zamuž moja mama nadumałasie v 1956 roci, za klenićkoho chłopcia, kotoroho zvali Vasilom. Vasil byv z Kuncia, kudy mama chodiła na potanciôvki. Posli odnoji z takich zabavuv Vasil provjôv mamu dodomu na Zahať i tohdy vony, prysiêvšy na łavočci pered maminym domom, domovilisie, što mama šče raz pojiêde do Baniuv Mazurśkich, kob zarobiti trochi hrošy na posah, a koli vernetsie, to pud oseń vony spravlat vesiêle. Ono što vony ne znali, što jichni zmoviny pudsłuchav Cihančuk, bliźki družok maminoha brata Pašy, natôlko bližki, što, jak mama mniê skazała, „vôn čuť ne nočovav u našuj chati i jiêv razom z nami tovkaniciu z čyhuna”. Toj Cihančuk pudsłuchav rozhovôr mamy z Vasilom, schovavšysie v orginiach, kotory rosli pomiž płotom, pud jakim stojała łavočka, i maminoju chatoju. A potum rozniôs po seliê novinu, što v mamy šykujetsie vesiêle z Vasilom z Kuncia. Mama pro siête ničoho ne znała, bo vona šče raz pojiêchała do PGR-u v Baniach zaroblati hrošy na posah. Za toj čas, koli vona była v tôm PGR-ovi, Vasila chtoś odmoviv ženitisie z jeju. Bo koli vona vernułasie z Baniuv do Klenik, to Vasil do jijiê ne pudyjšov ni na zabavi, ni ne pryjšov do jijiê do chaty, kob pohovoryti pro vesiêle. Jak buďto vony i ne domovlalisie ženitisie. Mama dumaje, što Vasila od ženiački z jeju odmoviła Vasilova sestra, kotora była zamužom na Zahati, čerez chatu od maminoju chaty. Vasilova sestra vyjšła zamuž za chłopcia, kotory raniêj zalicavsie i do mamy, ale mama skazała jomu, što ne pôjde za joho zamuž, bo vôn dla jijiê zahonorovy. Nu i posli toho, jak u mamy rozładilisie plany na vesiêlie z Vasilom, podług jeji słôv, „do mene pryčepivsie jak smoła naš baťko”, to značyt, môj baťko, a vaš diêd Vołodia. Vesiêle spravili na počatku 1957 roku, i mama pujšła z Klenik na hospodarku do Lachôv. Vasil potum oženivsie z diêvčynoju z Kožyna. Vôn okazavsie bezpłôdny, i baťkom troch divčeniat, kotory vrodiła joho žônka, byv joho kolego po-susiêdśki. Žônka chotiêła pokinuti Vasila i perejiêchati žyti do pravdivoho baťka svojich dočok, kotory poselivsie v Biêlśku i dostav tam kvartiru, ale joho môcno prybili v jakôjś bôjci, i vôn umer. Vasilova žônka vže tože vmerła, a joho dočki povychodili zamuž i žyvut deś u Biłostoku. A Vasil zostavsie sam u Klenikach. Para liêt tomu my z mamoju, jiêdučy na klenićki mohiłki, projizdžali Kunciom, i mama pokazała mniê chatu, u jakôj žyve Vasil. To dobre, što ja ne vyjšła zamuž za Vasila, skazała mniê mama. Ja vrodiła dvoje diti, a koli b muž okazavsie bezpłôdny, to ja ne mohła b pujti nabôk, jak taja kožynśka baba...

U Lachach žycie dla mojeji mamy ne stało sołodšym, čym u Klenikach, de v odnôj chati tisnilisie vuśmero dorosłych: mati, diaďko Jevhienij i šestioro bratôv i sestruv. U lachuvśkôj chati było vsioho četvero ludi, ale ode była testiova, a ne rôdna mati, i mołodôj neviêstci treba było dostosovatisie do novoho poradku i do novoho charakteru. U mojeji baby Maryji charakter byv, jak ja vže pospiêv vam rozkazati, dosyć kruty. Vona ne lubiła, koli štoś išło ne tak, jak jôj chotiêłosie. Tak trapiłosie, što i v mojeji mamy charakter tože okazavsie buď-buď. Niê, vona odkryto ne vojovała z testiovoju i ne išła jôj naprotiv, ale svoju dumku miêła, i koli jôj dobre dopekło, mama mohła i môcno ohryznutisie. Jak? Koli ja byv natôlko veliki, što môh uže z baboju pohovoryti, vona časom, kob pudkołoti svoju neviêstku, kazała do mene tak, kob čuła i moja mama: Oj, Vaniečka, što z toboju bude, koli baby z diêdom ne stane? Tohdy ty vdoma i skvaročki ne zobačyš! Takije babiny narykani zdaralisie tôlko tohdy, koli naš baťko pujšov vypiti do sioła i dovho ne voročavsie dochaty. Baba, zrozumiêło, vinovatiła v tôm, što naš baťko lubiv vypivati, tôlko joho žônku — jak toj kazav, ne daje rady vtrymati svoho čołovieka v chati. Koli baťko dovho ne voročavsie z posidiênok, de vôn vypivav z inšymi otrokami, a baba z diêdom ne perestavali jiêsti moju mamu svojimi pretenzijami i komentarami typu „Vaniečka, ty skvaročki ne zobačyš”, vona oddziavkuvałasie: Chvatit, što vy svojich diti nakormili skvaročkami, a pro mojich ja sama pozabočusie! Mama tut robiła dohad na odin epizod z baťkovoho ditinstva, kotory zasiêv u joho pameti natôlko môcno, što vôn pro joho rozkazav i žônci, i svojim diêtiam. Nu, u kažnum razi, vôn rozkazav toj epizod mniê, a čy rozkazav mojomu bratovi Alikovi — ja ne viêdu. Koliś simja na vjosci jiêła z odnoji miski, a pokôlko v chati najvažniêjšy byv hospodar, to jomu popadali najliêpšy kuski — to značyt mjaso i skvarki, kotorymi zapravlali kartopli abo kapustu. I koliś naš baťko, budučy chłopčykom, schvativ skvarku z miski, ne popytavšysie pozvolenia v diêda Ivana. A diêd, nedovho dumajučy, lasnuv najmołodšoho syna svojeju łožkoju po hołoviê tak, što tomu odrazu bryznuli ślozy z očy i kryvda z pametieju zostalisie na ciêłe žycie. I na siêty jakraz epizod zo skvaročkoju robiła dohad moja mama, koli testiova z testiom jijiê pacierovali, to značyt, probirali za toje, što vona nibyto ne vmiêje vtrymati čołoviêka pry sobiê i ne može bez jich nakormiti jak sliêduje svoje ditia. Koli baťko voročavsie pudvipivšy dochaty, to diêd i baba zmovkali i absolutno ničoho ne hovoryli. Baťko odrazu išov spati, odčuvajučy svoju vinu, a mama tohdy odčyniała dvery onkiera, de była naša spalnia, i hovoryła do baby z diêdom: Nu ot, vaš syn vernuvsie, i teper skažête jomu vsio, što vy hovoryli mniê. Naprykład, što vaš vnuk ne pobačyt mjasa, koli diêda z baboju ne stane. I takim sposobom mama konfuziła svojich testiôv dotła, bo vony, petelačy neviêstku, bojalisie začynati odkrytu schvatku z synom. Odčuvali, musit, što koli po tôm samum bokovi frontu z mamoju stane i baťko, to vyjhrati vujny jim ne vdastsie. A tomu posli voročania pjanoho syna z sioła vony tôlko potichu perehovoruvalisie odno z odnym i burčali svojiê pretenziji pud nosom. Ja mnôho razy v svojôm naohuł bezkłopôtnum ditinstvi budivsie i zasynav u onkiery pud šum diêdobabinych narykaniuv posli toho, jak baťko pujšov do sioła na posidiênki i dovho ne voročavsie. Koli ja pudrôs natôlko, što mene stali puskati do sioła odnoho, naveť na zmerkani, to mama časom prosiła mene schoditi do sioła, popytati v ludi, de vypivaje naš baťko, pujti tudy dochaty i perekonati baťka, kob vôn išov zo mnoju dodomu, na chutor u Struzi... Koli treba, synok — učyła mene mama — to siaď baťkovi na kolina, płač i prosi joho iti z toboju. Sama mama nikoli po baťka ne chodiła; ne chodiv i môj brat, koli vže natôlko pudrôs, što i vôn môh siadati baťkovi na kolina i płakati. Baťko sam zajšov do sioła, sam stôl i pryjde, hovoryv u takich sytuacijach vaš diaďko Alik... A ja chodiv i tiahnuv baťka za ruku, a koli joho chibało po dorozi do domu, to chibało i mnoju, i my časom obadva padali v rôv, kotory oddilav dorohu od pola Dementikovych, i ležali tam, poka baťko ne pryjšov u sebe natôlko, što ja joho môh znov rozkurštati i pudniati na nohi. Koli nôč była miêsečna, to my išli do domu ne tak i dovho; hôrš było, koli na dvorê było temno, choč oko vykoli. Našoho chutora ne było vidno od Lachôv, bo v nas tohdy šče ne było elektryčnosti, i naveť koli v chati palivsie gaznik, sviêtło od joho było zasłaboje, kob možna było zobačyti odblask u okniê i ne zbitisie z dorohi. A tomu, byvało, my z baťkom zbivalisie z dorohi i išli polom abo naporuvalisie na chvôjki i berôzki, kotory začynalisie poobapuł dorohi, koli my vže minuli Dziejin obłôh, za kotorym začynałosie naše pole.

Baťko svojich hrošy ne propivav. To lude joho pojili, kob byti z baťkom u dobrych stosunkach, bo vôn byv velmi dobrym stolarom i majstrom i miêv dryg do roboty. Tomu čas od času baťkovi zdaralisie kilkudniovy zapoji — tohdy vôn byv nezdolny do majsterki i tohdy jakraz diêd z baboju večorami vykazuvali neviêstci svoje sumniêvy, čy jich vnuk zobačyt skvaročku v chati. Ale posli svojeji druhoji ženiački baťko považno vziavsie popravlati diła na hospodarci, najperuč z budynkami. Spočatku baťko postaviv novy chlivy, derevjanny na vysokum betonovum fundamenti (siêtoho ja ne pomniu, bo byv zamały), potum, uže pry mojôj pameti, rozvaliv staruju kłuniu i postaviv novu, tože derevjannu. U seredini 1970-ch liêt baťko zmurovav z pustakuv šče odin hospodarčy budynok, kryty blachoju, tretinu jakoho zajmała joho stolarnia, a dviê tretiny — obora, de trymali svini, telata i ovečki. Na vyškach siêtoho budynku my kłali siêno z druhoho pokosu, to značyt, otavu. Baťko tože pudładiv chatu, kotoru postavili zaraz posli vujny — vôn pomenšav siêni i komoru, zrobivšy dodatkovo odin pokuj, rozvaliv staryje piêč i piêčku i sam postaviv novy, pudhlanuvšy, jak siête roblat spraktykovany pečniki v inšych ludi. U 1970 roci montery vveli sviêtło dla nas, Orechôvśkich i Dementikovych. Elektryčnosť u Lachach vveli na počatku 1960-ch, ale tohdy našy try koloniji ne byli obniaty elektryfikacijnym planom, tomu trom chutoranśkim hospodaram pryjšłosie samym organizovati elektryfikaciju dla sebe. Posli toho, jak vveli sviêtło, baťko obobiv stiêny domu z serediny temnokoryčnievoju plisnioju i naniav malara pomalovati tuju plisniu v stylovi, kotory tohdy byv velmi popularny v pudlaśkich vjoskach — kažny pokuj u inšum kolorovi, z raznymi šlačkami, kviêtočkami i inšymi chrenovinkami, na kotory u malara byli zahotovlany šablony. Posli toho malovania v chati stało namnôho jasniêj. Odrazu posli vvediênia elektryčnosti baťko kupiv u Biêlśku nove radivo z gramofonom (naše staroje radivo, kotore hrało na bateryji, my tohdy razom z bratom rozobrali i porozbivali na drôbny časti i kusočki). Čorno-biêły televizor u nas zjavivsie pud kuneć 1972 roku, koli ja chodiv do vośmoji klasy škoły v Horodčyni.

Słovom, diła na našuj hospodarci v 1960-ch popravlalisie, i to vyrazno. Mama mniê rozkazuvała, što koli vona tôlko pryjšła žyti do Lachôv, to v peršy dva abo try svojiê roki zamužom vona zimoju musiła tkati z lnu i kołopniuv miški na zbôže i kartopli, bo ne lichich miškov na hospodarci ne było. Hrošy na kupny miški tože ne u vsiêch byli, a tomu vjoskovy narod tkav jich sam, jak vełosie od vikôv. Tkanie połotna — to była ciêła industryja, na kotoru ne vsiêm chvatało zdôlnosti i sprytu. Siêta narodna industryja na Pudlašy znikła z kunciom 1960-ch liêt, koli lude trochi rozžylisie hrošom i vže mohli bez problemuv kuplati połotno i vsiaki inšy materyjały v miêsti. Ja, musit, pochodžu z ostatnioho pokoliênia pudlašukôv, kotore šče bačyło naturalny proces zahotovlania domašnioho połotna od počatku do kuncia. Ne vsio dobre zapometałosie, ale toje, što zapometalosie, ja vam ode korotko vyłožu.

Lon koliś našy lude siêjali v majovi, a vyryvali pôznim liêtom. Vyrvany lon lude vezali v neveliki pučki abo kuliê i sušyli, a potum obmołočuvali (obšmoryhuvali) nasiênie, kob było što siêjati na druhi rôk. Obmołočany lon potum vymočuvali u jakôm-nebuď łuzi abo v rêčci, koli takaja była pud bokom. Koli bliźko ne było nijakoji vody, to lude rozstiłali lon na kilka tyžniuv na sterniê i čekali, až pomočyt joho došč. Deś u pazdziernikovi (korosteniovi) začynałasie najbôlš važna častka obrôbki lnu. Nazva siêtoho osiênnioho miêsecia v polśkuj movi pochodit od słova paździerz, a v našuj movi — od słova korosta. Siêty słova označajut zniêšniu častku tverdoho, zdereveniêłoho stebła lnu abo kołopniuv, u seredini kotoroji znachoditsie vołokno, to značyt, toje, z čoho pradut nitki i tkut połotno. Peremočany i znov vysušany lon lude łomali, terli i šmoryhali v spicijalnych prystrojach, kotory nazyvalisie łomačami i terniciami. Ostatki korosty z lnu vybivali trepačkami. Otrêpany žmeniê lnu treba było złožyti v poviêsma i vyčesati prystrojom, kotory nazyvavsie ščôtkoju. Posli vyčesuvania lnu zostavałosie pakule — lniane vołokno z reštkami korosty — kotore tože jšło v diêło v hospodarci: z pakula hospodarê vili verovki. Z vyčesanoho lnu hospodyni robili kudelu, kotoru zimovymi večorami prali na kovrodkach, to značyt, robili z lnu nitku. Kovrodok u Lachach nekotory šče nazyvali kôłkom. Pradiênie lnu było naohuł spôlnym vjoskovym rytuałom — baby z svojimi kôłkami zbiralisie u odnoji hospodyni na pokudiêle i prali, pravjačy vsiaki babśki historyji, pokôl jim chvatało špulok. Špulka była takim prystrojom, kotory vstavlali v siêry pomiž dvoma vałočkami kovrodka. Na špulku, kotora krutiłasie od toho, što popraducha regularno natiskała nohoju na doščečku (abo łapku) kovrodka, navivałasie pradiana nitka. Koli špulka była povna, popraducha zakładała novu, pustuju. Upradianu nitku treba było peremotati na motki — do siêtoho słužyv prystrôj, zvany motoviłom. Praža v motkach była vže faktyčno hotova, kob z jijiê tkati tkaninu. Dla nekotorych tkaninuv pražu bilili abo zolili, to značyt, vyparuvali jijie v roztvorovi zoły (popełu), kob praža pobiliêła.

Tkali na spicijalnum tkaćkum verstati, kotory nazyvavsie krosnami. Oho, krosna to namnôho bôlš skomplikovane ustrôjstvo, čym kovrodok. Ja ne znaju, čy možlivo komuś, chto maje tôlko maturu i nikoli ne bačyv siêtoho verstatu zbliźka, vytłumačyti, jak vôn vyhladaje i jakim sposobom na jôm tkut. Ja koliś tkav na krosnach, tomu siêty fakt daje mniê moralne pravo poprobuvati što-ne-što vam roztłumačyti. Najvažniêjša sprava na počatku tkania — zrobiti osnovu. Koli ja bačyv, jak siête robili v Lachach baba Maryja z mamoju, to tohdy vže na robiênie osnovy vžyvalisie kupny nitki čornoho koloru. Raniêj robili osnovu z nitok, upradianych na pokudiêli. Osnovu robili na prystrojovi, kotory nazyvavsie snôjnicioju. Nitki v osnovi treba było tak posnovati, kob vony mohli kryžovatisie i tvoryti ziêvy abo čyny — to značyt, pustoje miêstie, kotorym peresovuvavsie čovnyk z ciêvkoju, na jakôj była navinuta upradiana nitka. Z odnoho boku krosnuv osnova navivałasia na vałok, kotory nazyvavsie navojom. Potum usiê nitki osnovy treba było poprosovuvati (nakidati) u ničanici (siêta systema nitianych očok była potrêbna, kob tkačycha mohła kryžovati nitki osnovy i robiti čyny) i v berdo, kotorym tkačycha prybivała pražu za kažnym razom, jak čovnyk z ciêvkoju prosovuvavsie čynami. Berdo znachodiłosie v ruchomuj rami, jakuju zvali nabiłkami abo ladoju. Od storony tkačychi vytkany materyjał navivavsie na vał, zvany motoviłom.

Ja ne pomniu toho času, koli moja mama tkała portiane połotno, to značyt, połotno z lnianoji abo kołopnianoji pražy na miški. Ale mniê dobre zapometavsia toj čas, koli vona poprosiła baťka pošeryti našy krosna, kob na jich možna było tkati šêršy kilimy i pasiaki z vovnianoji pražy. Mama zobačyła u kohoś v Lachôv taki vytkany kolorovy kilim i zadumała sama zaniatisie tkactvom dla zarôbku. Baťko bez problemuv pošêryv krosna do potrêbnoho rozmiêru, a mama pokrasiła motki pražy na razny kolory i vziałasie tkati svôj peršy kilim. Diêło v jijiê naładiłosie. Koli vona schvatiła praktyku, to davała rady vytkati kilim z prynesianoji klijentom pražy za tyždeń času. Mama prynesianu pražu sama krasiła, a ja jôj potum pomohav navivati kolorovy nitki z motkôv na civki. Siête navivanie možna było robiti dvojakim sposobom: abo na kovrodkovi, abo zvyčajno rukoju. Mniê podobałosie navivati civki na kovrodkovi. Ja ja vže zhaduvav, za vytkany kilimy i pasiaki mama dostavała nekiepśki hrôš, bo klijenty v jijiê ne perevodiłisie — słava pro mamine tkaćkie majsterstvo pujšła na kilka poviêtuv. Za hrošy zaroblany mamoju baťko obstalovav sobiê svoju stolarśku majsterniu — kupiv motor i heblarku z ciêłym ryštunkom, spraviv sobiê krajzegu i prykupiv stolarśki statok, kotoroho v joho raniêj ne było. Słovom, choč zemla v nas była šostoji i pjatoji klasy, diakujučy baťkovuj stolarci i majsterci i maminomu tkactvi my stali žyti zamôžno, koli rumniatisie z inšymi tohočasnymi hospodarami v Lachach. Tomu mami štoraz menš chotiêłosie terpiêti zavvahi testiovoji, što vona robit na hospodarci štoś ne tak, jak treba...

Učyła mamu, jak treba žyti, ne tôlko baba Maryja, ale i jeji sestra, baba Ziênia, kotora často odviêduvała babu Maryju v Lachach i pry okaziji vykładała svoju žyciovu mudrosť, od jakoji, jak kazała mniê mama, ušy jôj puchli. Baťko z baby Ziêni pudsmichavsie i pudgavniav jijiê čas od času komentarami typu „Vy, tioto, uže navčyli žyti svojich synôv, a teper učyte inšych”. Usiêm ludiam było vjadomo, što baba Ziênia tak peresvaryła svojich synôv, kotory žyli čerez płôt u Kôzlikach, što odin odnoho haniav z sokiêroju po pruhmeni i pozakłuniach. Babu Ziêniu, odnak, ironija moho baťka nijak ne začeplała, i vona ne perestavała nervovati moju mamu svojimi naukami. Narešti mama ne vytrymała i pomoliłasie do Boha, kob vôn jakimś sposobom zakryv babi Ziêni rot. I ty, Vania ne poviêryš, ale posli toho, jak ja pomoliłasie, Ziênia vziała i mach! — złamała na rômnuj dorozi nohu v midnici, ale to tak, što vže potum ne mohła choditi. Nu i vona vže nikoli ne pryjšła do Lachôv — rozkazuvała mnie puv viêku posli toho zdarenia mama. A jak ty dała sobiê rady z baboju Maryjoju? — zapytavsie ja, jak kažut polaki, z głupia frant. Terpiêła jeji nauki do kuncia? Ne zusiêm — odkazała mniê mama. Koliś, koli ja vže nijak ne mohła sterpiêti i dumała, što abo pujdu do Kožyna i vtoplusie, abo vteku z Lachôv, ja pomoliłasie do Boha v cerkvi v Klenikach — Hospodi, rozsudi sam, chto z nas oboch maje raciju — ja čy testiova? I ty, Vania, ne poviêryš, ale nezadovho posli toho, jak ja poprosiła Boha rozsuditi nas, baba Maryja pojiêchała do dočki v Biłostoku i mach! — ni z toho, ni z sioho vmerła...

5.

Škołu v Horodčyni, de ja provčyvsie vôsim liêt, odčynili, jak mniê zdajetsie, u 1964 roci, to značyt, rôk pered tym, jak ja pujšov tudy do peršoji klasy. To była nevelika murovana škoła z štyroma ohulnymi klasovymi pomiščeniami i odnym fizyčno-chimičnym gabinetom. U školi byv šče pokuj dla učytelôv z telefonom — tak zvana kancelaryja — a pomiž jim i fizyčno-chimičnym gabinetom — pokuj z plitoju, na kotoruj možna było zvaryti jiêsti, koli b była takaja potreba. Pomnitsie, što rôk času v siêtum pokojovi z plitoju žyła odna z učytelnić. Koło škoły stojav parterovy budynok z dvoma kvartirami dla učytelôv. U odnôj kvartiry ciêły čas, koli ja chodiv do škoły, žyła jeji dyrektorka, pani Renia (Regina) z svojim mužom, kotory byv lisničym. A v druhuj kvartiry žyła simja učytelôv, pani Ania i pan Jan, kotory pokinuli Horodčyno, koli ja perejšov do pjatoji abo šostoji klasy. Potum u tôj kvartiry stała žyti pani Marysia, i vona žyła do toho času, poka ne zagrubiêła od nevjadomo koho i ne perevełasie v jakojeś inše miêstie, kob tam vroditi ditia. Inšy učyteliê, kotory nas učyli, najmali pokoji v hospodarôv u Horodčyni.

Do horodčynśkoji vuśmiklasôvki chodili diêti z troch vjosok: Horodčyna, Kôzlik i Lachôv. Ne viêdaju, kudy diêti z Horodčyna i Kôzlik chodili do škoły raniêj, pered tym, jak odčynili siêtu vuśmiklasôvku. Ale pomniu, što lachuvśkije diêti na počatku 1960-ch učylisie v svojôj vjosci. Usiê diêti, i małyje, i bôlšy zbiralisie na nauku v chati Siemjonovoho Ivana, i tam jich učyv učytel, jaki nazyvavsie Charkievič — koho podług prohramy mołodšych klasuv, a koho podług starêjšych. U Horodčyni tože ne chvatało učytelôv i miêstia, ale tam było vsio-taki značno lepi, čym u Lachach. Klasy byli poparovany, to značyt, klasa I sidiêła razom z klasoju II, III z IV, i tak dalej. Na odnôj lekciji učytel odpytuvav učenikôv z odnoji klasy, potum zadavav jim štoś pročytati abo napisati, i začynav provirati i odpytuvati učenikôv sparovanoji klasy. U 1960-ch litach do škoły v Horodčyni štorôk chodili 60-70 diti.

Ja i diś pomniu imena i nazviska tych 13 svojich koliśnich koleguv i koležanok z horodčynśkoji klasy: u našuj klasi na samum počatku byli Nina, dva Koli i Ženik z Horodčyna; Nina, dva Koli, dva Vani i Pietia z Kôzlik; Nadia, Vitia i Vania z Lachôv. Potum po dorozi odnoho z Vaniuv, Pietiu i Ženika pokinuli povtoryti klasu, i do vośmoji klasy my dojšli v desetioro. Od druhoji klasy nas učyli biłoruśkoji movy, od pjatoji — ruśkoji. Učyli tyje samy učyteliê, kotory včyli i inšych predmiêtuv, jak matematyka abo geografija. Tôlko dyrektorka škoły, pani Renia, učyła vyłučno pôlśkoji movy v starêjšych klasach. Vona była odinoju polačkoju sered našych učytelôv; inšy učyteliê byli pudlašukami, kotory z baťkami vdoma hovoryli po-svojomu, ale pomiž soboju v učytelśkum pokoji i na lekcijach z nami — tôlko po-pôlśki. Nu, zrozumiêło, što na lekcijach biłoruśkoji movy vony staralisie hovoryti do nas na literaturnuj biłoruśkuj movi, a na lekcijach ruśkoji movy — po-ruśki. Na peremiênach vsiê učeniki hovoryli po-pudlaśki, i tôlko odna Danusia, dočka pani Reni i horodčynśkoho lisničoho, hovoryła z kolegami i koležankami ciêły čas po-pôlśki. Teper uže dniom z ohniom na ciêłum Pudlašy ne znajdete ni odnoji škoły, de čuť ne vsiê učeniki hovoryli b mižy soboju po-pudlaśki...

Ja chodiv do škoły naohuł „navproščki” — čerez pole i liês, kotory znachodilisie pomiž našym chutorom i Horodčynom. Lachi pry takôm maršruti ostavalisie z pravoho boku — na dorohu, kotoroju chodili do škoły mojiê kolegi z vjoski, ja vychodiv uže koło samoji škoły. Škoła stojała trochi naoddal od chatôv Horodčyna, bliźko skryžovania piščanych dorôh z Lachôv do Kôzlik i z Kožyna do Horodčyna. Pomiž škołoju i vjoskoju byv melijoracijny rôv i vjoskovy horody. Koło škoły, po druhi bôk dorohi, stojała chata odnoho hospodara, kotory ciêły čas, jak mniê zapometałosie, byv u školi voźnym, to značyt, paliv u piêčkach zimoju i osenieju, pratav škołu i robiv vsiaki drôbny napravy, koli štoś popsovałosie abo połamałosie. Od Horodčyna od škoły doroha była brukovanoju, a dalej, jak ja vže skazav, vona była piščanoju. Liêtom ja jiêzdiv do škoły roverom, kotory baťki kupili mniê vže pud kuneć peršoji klasy. Zimoju, koli było mnôho sniêhu, lachuvśkije baťki zmovlalisie i po koliêjci vozili menšych diti do škoły i pryvozili jich nazad kôńmi, zaprežanymi v sanki. Do Lachôv mniê tohdy treba było dojti piškom. Pered siomoju hodinoju zimoju šče było temnovato, i ja chodiv do Lachôv naohuł z baťkom, kotory nosiv banku z mołokom do lachuvśkoji mlečarni. Koli ja byv u četvertuj abo pjatuj klasi, baťko zrobiv mniê narty, i zimoju ja stav choditi do škoły na nartach toju samoju dorohoju „navproščki”, što i liêtom. Do škoły na nartach ja išov bôlš-menš puv hodiny. Ja byv peršym učenikom u hrodčynśkuj školi, kotory pokazav, što do škoły možna dobratisie na nartach, i to nezaležno od toho, jakaja była pohoda na dvorê i kôlko napadało sniêhu. Po jakômś časi i nekotory mojiê kolegi poprosili svojich baťkôv zrobiti jim narty i stali tože choditi na nartach do škoły. Zimy tohdy, pud kuneć 1960-ch i na počatku 1970-ch, byli napravdu sniêžny, morozny i dovhi. Tohdy šče nichto i ne čuv takoho terminu, jak globalne potepliênie. Mniê pryhadujetsie odna zima, u 1968 abo 1969 roci, koli metelicia nakrutiła zmity až pud sam dach našoji chaty na chutory. Baťko bôlš čym dviê hodiny prokopuvavsie čerez sniêh, kob možna było vyjti na pudvôrok, podojiti korovy i podavati dobytkovi. Tohdy jak minimum tyždeń času ja ne chodiv do škoły i sidiêv u chati, pomohajučy mami sukati civki, koli vona tkała kilimy i pasiaki.

U našych chutoranśkich susiêduv, Ivana i Viêry Orechôvśkich było pjatioro diti. Ale kromi najmołodšoji Ziny, kotora była mołodša od mene na dva roki i v škôlny koležanki mniê ne hodiłasie, usiê inšy diêti Orechôvśkich byli namnôho starejšy od mene. Koli ja pujšov do peršoji klasy v Horodčyni, Mania i Ira byli v takôm vikovi, koli do pudstavôvki vže ne chodiat. Lonia byv u siomuj klasi, ale do škoły v Horodčyni jomu ne velmi chotiełosie choditi, i ja ne pomniu, kob ja joho často bačyv u školi posli toho dnia osenieju 1965 roku, koli vôn i joho mołodšy brat Kola zaveli mene do škoły v Horodčyni na peršy zaniatki. Ostavałosie mniê kolegovanie z Kolom, kotory byv starejšy od mene na jakijeś štyry-pjať liêt, ale učyvsie velmi neochvôtno, i joho, začynajučy od druhoji klasy, štorôk pokidali povtorati klasu. Koli ja pujšov do škoły, Orechôvśki Kola skônčyv usioho tretiu klasu, i ja miêv nadiêju, što koli Kolu budut pokinati na druhi rôk šče dva-try roki pudrad, to ja joho dohoniu i my budemo razom u odnôj klasi. Ale koli Kolu pokinuli povtorati pjatu klasu, vôn perestav choditi do škoły naohuł. Takim sposobom ja strativ chutoranśkoho kolegu, z kotorym do toho času my razom chodili v liês po hryby, łapali rybu v melijoracijnum rovi kołyskoju i jiêzdili zimoju na końkach posli toho, jak toj rôv vyliv i zamerz. Čas od času ja robiv Kolovy cvičeni i zadani z pôlśkoji movy i arytmetyki. Kola naohuł ne perejmavsie tym, što včyteliê zadavali dodomu. Vôn pozvalav mniê robiti za joho domašni škôlny zadani ne tomu, što chotiêv byti pudhotovlanym do lekcijuv, a tomu, što vôn takim sposobom davav mniê odčuti, što my družymo odin z odnym.

Koli ja včyvsie v horodčynśkuj školi dva ostatni roki, u siomuj i vośmuj klasi, naohuł regularny do toho času rytm praci našoji škoły môcno popsovavsie. U školi začali štorôk miniatisie včytelie. Nichto, musit, ne chotiêv dovšy čas praciovati u takim hłuchôm miêsti, jak Horodčyno, kudy ne chodiv naveť autobus, i skôl do najbližšoho autobusnoho prystanku, u Klenikach, było štyry kilometry. Dyrektorka, pani Renia, była zmušana hoditisie na toje, kob nas učyli divčeniata, kotory tôlko što zakônčyli licej i, ne zdavšy egzaminuv na stydyja, probuvali začepitisie na roboti v školi, naohuł ne dovš čym na rôk. Takije včytelki viêdali pro toje, što jim prychodiłosie včyti, naohuł ne bôlš za svojich učenikôv. A nekotory rečy z matematyki abo fizyki v siomuj i vośmuj klasi byli dla jich prosto nepudjômnymi, i to mniê dovodiłosie tłumačyti svojim kolegam u Horodčyni, jak treba rozumiêti peršy i druhi pryncypy dynamiki Newtona. Zdarałosie — diś uže ne prypomniu, z jakich pryčyn — što v školi ne było odnoji čy druhoji včytelki kilka tyžniuv (možlivo, vony chvorêli), i v nekotorych klasach prosto ne było komu vesti lekcijuv. Pani Renia, kotoruj dovodiłosie łatati takije dyrki i choditi ne tôlko na lekciji pôlśkoji movy, ale i geografiji i pryrody, prosiła tohdy mene iti na lekciji matematyki do mołodšych klasuv i poučyti diti diliênia, množenia i ułamkuv. Dyscyplina v školi sered učenikôv, ne tôlko najstarêjšych, ale i sered mołodšych, padała. Učeniki v Horodčyni šče ciêły čas bojalisie i słuchalisie pani Reni, ale na lekcijach, kotory veli našy včytelki-licejistki, uže ne było ni poradku, ni tołku. Ja ne znaju, kudy dokotiłasie b horodčynśka škoła, koli b ne reforma edukacijnoji systemy v Pôlščy v peršuj połovini 1970-ch liêt. Tohdy byli stvorany tak zvany szkoły zbiorcze, i v takich małych škołach, jak horodčynśka, zostalisie tôlko diêti od peršoji do tretioji klasy, a vsiêch starêjšych perenesli do odnoji abo dvoch velikich gminnych škôł. Rôk posli toho, jak ja skônčyv vôsim klas u školi v Horodčyni, u jôj pokinuli tôlko try najmołodšy klasy, a vsiêch starêjšych diti z Horodčyna, Kôzlik i Lachôv začali voziti do škoły v Klenikach. Jak mniê zdajetsie, siête było z korystieju dla edukacijnoho urovnia i ohulnoji dyscypliny horodčynśkich učenikôv. Zakunčenie mojeji nauki v Horodčyni zapometałosie mniê tym, što v ostatni deń v školi my z kolegami napilisie ovocovoho vina v liêsi koło škoły, a potum, opjaniêły, vernulisie do škoły na tradycijnu zabavu na kuneć roku i stali tanciovati z našymi divčatami, tiskajučy jich za hrudi i pudščypujučy za pupci, čym vyklikali ne tôlko zadovolenie i visk nekotorych našych starêjšych koležanok, ale i šok sered mołodšych klasuv. Pani Renia zobačyła, što diêjetsie, i złapała dvoch čy troch najbôlš opjaniêłych i nachalnych vypusknikôv (mniê, na ščastie, udałosie vtečy zo škoły), zaveła jich do kancelaryji i nalaskała jim dobre po mordi, perše čym navse vypraviti zo škoły v šyroki sviêt.

Najbôlš ja škodovav, što ne pochodžu do horodčynśkoji škoły razom zo svojim bratom, Alikom. Pomiž nami było čuť ne vôsim liêt raznici v viêkovi, i Alik pujšov do peršoji klasy tôlko tohdy, jak ja skônčyv vośmu. Do siêtoji porê naše žycie, mojie i bratove, išło, koli možna tak skazati, u odnôj prostory. Ja za jim pryhladav vdoma, koli baťki byli zaniaty čymś inšym, my z jim razom chodili v liês po hryby, ja voziv joho na rovery na parafijalny prazniki pud klenićku cerkvu, de na straganach prodavali cukierki, pistolety na korki i kapišony i inšy vitrački i svistioliki. I same škoła — joho perša klasa v Horodčyni i moja perša klasa liceja v Hajnuvci — stała mežeju, kotora rozdiliła naše žycie na dva osôbny učastki... Ja siête peršy raz vyrazno odčuv, koli pryjiêchav z Hajnuvki do Lachôv na zimovy feryji i vybravsie do Horodčyna na „jôłku”, to značyt, pujšov podivitisie, jak môj brat i joho kolegi budut vystupati na tradycijnuj u školi „akademiji” posli Ruzdva i Novoho Roku. Ne pomniu teper, čy to była perša Alikova „jôłka”, čy, može, vôn uže byv u druhuj klasi. U kažnum razi akurat tohdy ja odčuv, što toj škôlny sviêt, u kotory tôlko što vujšov môj brat, ne je vže mojim sviêtom... Štoś pominiałosie, čy to v samôj horodčynśkuj školi, čy to vo mniê — ja vže ne pasovav do toho miêstia. Chutčêj za vsio, same tohdy ja otrymav najbôlš vyrazny i kunčatkovy sygnał, što moje ditinstvo bezpovorôtno minuło...

Z toho času, koli moje ditinstvo tôlko što začynałosie i koli ja šče ne pudozryvav, što čerez kilka liêt stanu złodijom liêsu, mnie pryhadujetsie odin deń, kotory ja provjôv z baťkami na sinokosi deś koło Hradočyna. Diś ja vže ne znaju, na čyjôj łonci my sušyli toje siêno — možlivo, kupili neskošanu travu od kohoś, u koho siêna chvatało v inšum miêsti — ale mniê zapometałosie, što my tam proveli ciêły deń. Deś u obiêd na nedalekum učastkovi łonki zapalivsie torf, i baťko z socharami pujšov tudy, a razom z jim i ja, kob pomohčy inšym ludiam, kotory zbiêhlisie z usiêch storôn toho sinokosu, vykopati rôv i odizolovati požar od rešty łonki. My potum poobiêdali v tiniovi pud verboju abo berôzkoju na tôj łonci, a pud večur naładovali veliku fôru suchutkoho jak čêr i pachuščoho siêna, kotore prypjali rublom. Voročalisie dodomu, koli vže stemniêło i na ciêłe nebo vysypalisie zory. Fôru tiahnuła Žovta, Dereški tohdy šče v nas ne było. Puvsonny, ja ležav na siêni koło zmoranych mamy i tata i divivsie na hłubokie zôrne nebo nado mnoju. Jiêchati dodomu z toho sinokosu nam dovełosie čuť ne hodinu. To było, musit, moje perše takoje dovhie i dalekie podorôže v sviêt z našoho chutora. Kudy šče dovedetsie mniê jiêzditi v sviêt? — dumav ja tohdy. Napevno koli-leń pojiêdu šče daliêj, čym do Hradočyna, i naveť do samoho Biłostoku, de žyvut mojiê dviê tiotki... Minuło puv viêku od toho moho velikoho podorôža, pud Hradočyno, i ja teper odčuvaju, što pobyvav, musit, vo vsiêch mistiach, kudy mniê było treba zjiêzditi, i šče v mnuhoch takich, kudy mniê nekonečno było treba. I nikudy vže mniê ne chočetsie jiêchati druhi raz. Nikudy, kromi toji łonki pud Hradočynom, de koliś u odnôm miêsti zapalivsie torf i de môj baťko, a vaš diêd, socharami vyryvav kuski torfianoji zemliê, kob požar ne perekinuvsie daliêj i ne popsovav sinokosu inšym ludiam. Možlivo, istniêje mapa, na kotoruj toje miêstie je zaznačane, i ja dam rady joho znajti, jak tôlko taja mapa popade mniê v ruki.

¹ Inšy perekładčyki tože ponimajut siête miêstie kažny po-svojomu: O Panie, czemuż tak daleko stoisz, czemu się ukrywasz za dni mego ucisku? Bezbożny zaś się pyszni i dręczy biedaków, a winien wpaść w sidła, które sam zastawił. I chełpi się pożądliwością swej duszy, dopuszcza się grabieży oraz bluźnierstw i znieważa Pana. (Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu; w przekładzie z języków oryginalnych opracował Kazimierz Romaniuk, Pierwszy biskup warszawsko-praski). Why, Lord, do you stand far off? Why do you hide yourself in times of trouble? In his arrogance the wicked man hunts down the weak, who are caught in the schemes he devises. He boasts about the cravings of his heart; he blesses the greedy and reviles the Lord. (Psalms, New International Version).