Zadumavšy napisati štoś napodobi ohladu knižki Viktora Kaźko „Бунт незапатрабаванага праху”, ja raptom odčuv, što „čystoho” krytyčnoho tekstu v mene ne otrymajetsie. Po-perše, sam roman Kaźko navodit na nekotory „pobôčny” dumki, nekonečno môcno zvjazany z tym, što autor choče skazati pro svojich hierojuv. Po-druhie, siêty roman otrymav premiju „Hlinianoho Velesa” („Гліняны Вялес”) jak najliêpša (najbôlš varta vvahi) knižka, kotora vyjšła v Biłorusi v 2009 roci. Premiju, jak nezaležnu alternatyvu dla deržavnych literaturnych premijuv, na počatku 1990-ch liêt prydumav poet Aleś Arkuš, zasnovalnik Tovarystva Vôlnych Literatoruv i, koli možna tak skazati, animator literaturnoho žycia na biłoruśkuj provinciji. Što naohuł ostałosie z Tovarystva Vôlnych Literatoruv i z biłoruśkoho literaturnoho žycia na provinciji, kotore organizovav Arkuš — mniê diś nejasno. Ale jasno, što ostałasie premija „Hliniany Veles” i što mniê kažny rôk cikavo doznatisie, jakuju knižku jeju odznačyli, a čas od času naveť cikavo takuju knižku pročytati. Žadna inša literaturna premija v Biłorusi ne vyklikaje v mene naveť desiatoji doli takoji cikavosti, jak „Hliniany Veles”. Nu i po-tretie, z Alesiom Arkušom mniê osobisto, choč i zaočno, dovełosie spuvpraciovati pry vydavani literaturnoho časopisa „Правінцыя”, dva vypuski kotoroho vyjšli v Biłostoci na počatku siêtoho stoliêtija. Usie siêty motyvy zyjšlisie diś u odnôm miêsti, i nema v mene siły, kob ode napisati tôlko pro knižku Viktora Kaźko.

Naša i jichnia provincija

Ideja na peršy pohlad była nekiepśka: zobrati pud okładkoju z nazvoju „Правінцыя” autoruv, kotorych v raznych provincijnych horodach i horodkach Respubliki Biłoruś poznachodiv Aleś Arkuš, dodati do jich naš „vybryk natury” v formi biłoruśkoji literaturnoji aktyvnosti na Biłostôčyni, i podivitisie, što otrymajetsie. Tak skazati, zrobiti „projekt”, kotory byv by prôboju koli ne alternatyvy, to choč nevelikoho buntu protiv dyktatu Minśka v biłoruśkuj literaturnuj modi. Aleksander i Jan Maksimjuki z Biłostoku, Aleś Arkuš z Połacka i Siarhiej Šupa z Vilna — to, jak zdavałosie, byv ne najhôršy skład redakciji takoho provincijnoho vydania. Ale „Правінцыя” skonała posli dvoch vypuskuv, nehlediačy na toje, što reakcija v Respublici Biłoruś na jich zjavlenie była vyłučno pozytyvna i, možna skazati, naveť zajzdrôsna — ot že, vyjšov peršoklasny časopis, jak z literaturnoho, tak i poligrafičnoho punktu pohladu, choč i ne było v jôm ni odnoho autora z minśkoju propiskoju... Byv zobrany literaturno varty materyjał i na treti vypusk našoho provincijnoho časopisa-almanacha, ale tretia „Правінцыя” vže ne zjaviłasie. Čom?

Naveť koli i byli v tôm ne-vychodi zamiêšany jakijeś organizacijno-finansovy problemy, to miêli vony, po-mojomu, druhoradne značenie. Osnôvnoju pryčynoju kolapsu „Правінцыі”, jak mniê diś dumajetsie, była nezdôlnosť redakciji zdefinijovati, na čôm polahaje fenomen biłoruśkoji provinciji i čy istniêje vôn naohuł.

Diś ja skazav by, što v Respublici Biłoruś nema nijakoji provinciji v sensi kulturnoji vartosti — to značyt, nema čohoś takoho, jak hrodnenśki, vitebśki čy homelśki składnik biłoruśkoji literaturnoji i kulturnoji tradyciji, kotory možna było b vyrazno vydiliti z nacijonalnoji literatury i kultury. Zrozumiêło, byli i je biłoruśki literatory, kotory žyli i žyvut v Hrodni, Vitebśku čy Homeli, ale jichnia provincijna propiska — tôlko formalna, to značyt, čysto geografična. Usiê vony pišut odnoju i toju samoju movoju, kotoroji vony naučylisie naohuł z knižok, a ne od ludi toho regijonu, de žyvut, i vsiê vony inspiraciju dla svojeji tvôrčosti berut z ohulnonacijonalnoho, a ne regijonalnoho, resursu tradyciji i historyji. Usiê regijonalny osoblivosti biłoruśkoho kulturnoho krajovidu, kotory byv taki raznorôdny i bohaty šče 100 liêt tomu, bezlitosno rozrumniav katok historyji.

Na siêtum tliê Biłostôčyna javitsie jak odina pravdiva biłoruśka provincija, z nezaperečno vłasnoju literaturnoju tradycijeju i z svojimi historyčnymi i polityčno-hromadśkimi osoblivostiami. I što tut skryvati — vona javitsie jak provincija z vyraznymi movnymi osoblivostiami v porumnani z usiêmi inšymi etnično biłoruśkimi regijonami. I choč u nas kulturny potencijał, kotory skryvajetsie v samobytnuj pudlaśkuj movi i narodnuj tradyciji, tak i ne byv dosiôl zapotrebovany „vysokoju literaturoju”, to vôn šče ciêły čas zostajetsie žyvy. Paradoksalno, to same siêty „pudlašôvśki” składnik našoji tradyciji žyvit biłostôćku biłoruskosť značno mucniêj, čym „licvinśki”.

Korotiêj, koli v roci 2000 abo 2002 ja tak i ne rozumiêv, čom my v „Правінцыі”ne možemo namacati jakohoś spôlnoho denominatora dla biłoruśkoji provincijnosti tut i tam, to v roci 2004, posli publikaciji vynikuv perepisu pro chatniu movu biłostôćkich biłorusuv, mniê vže projasniłosie: nijaki spôlny denominator dla našoji provincijnosti ne istniêje. U Respublici Biłoruś piśmenniki, možlivo, byli b velmi rady zazemlitisie v jakôjś žyvôj regijonalnuj tradyciji, ale ničoho takoho tam nema. Staraja regijonalna tradycija była tam vyrvana z koreniami, a nova v globalizovanum sviête, chutčêj za vsio, uže ne maje šansuv uzyjti. U nas takoji tradyciji nichto z koreniami ne vyrvav, ale vona sama nevmôlno čezne i vjane. Častka „licvinśka” vže čuť ne do kuncia zvjała i vysochła; častka „pudlašôvśka” šče siak-tak roste, ale ciêły čas diko — vona tak i ne była zapotrebovana „vysokoju kulturoju”, kob projti potrêbny dla povnokrovnoho rostu i rozvitku proces odboru i kultyvaciji.

„Nezapotrebovany čołoviêk” Viktora Kaźko

Knižka „Бунт незапатрабаванага праху” — to velmi žôrstki i zmrôčny rozrachunok z soviêćkoju epokoju, zroblany piśmennikom, kotory v tôj epoci jakraz i ne miêv zamnôho pryčynuv, kob narykati na svoju dolu. Kaźko (ur. 1940) začav pisati v 1960-ch po-rosijśki,u druhuj połovini 1970-ch perejšov na biłoruśku movu, dostavav komsomolśki i deržavny premiji za svojiê knižki i naležav do verchuški aparatu sojuzu pišmennikuv BSSR (byv sekretarom upravy siêtoho sojuzu v 1980-ch).

Hołôvnym hierojom knižki je chłopeć z poliêśkoji vjoski (Kaźko sam pochodit zo schôdnioho Poliêsia), kotory pokidaje rôdnu storonu i jiêde v Sibir napovniati tam svôj los budovnika komunizmu. Autor znakomit čytača z siêtym hierojom, koli jomu bôlš-menš 50 liêt i koli vôn starajetsie peredumati svoje publične i simiêjne žycie, kotore, jak jomu zdajetsie, zakônčyłosie, jak i budova komunizmu, povnym krachom. Nad žyciom hołôvnoho hieroja dovhi čas visit zahadka joho narodženia — jak jomu odkryjetsie vže v dospiêłum vikovi, mati vrodiła joho na bołoti v časi vujny i vmerła pry porodi, a joho samoho vyratovav i adoptovav partyzan, kotory chovavsie v tôm bołoti od policijnoji obłavy. Vôn tołkom i ne znaje, jak vôn napravdu nazyvajetsie — Jurij, Žora, Hermann? Baťko hołovnoho hieroja posli vujny byv areštovany NKVD i vysłany v sibirski gułag, de i skonav. Jak potum okažetsie, na miêsti toho gułagu joho syn-komsomoleć budovav kopalniu zeliêznoji rudy, kotoroji v tôm miêsti tak napravdu i ne było.

Knižka Kaźko „pozšyvana” z časovo raznych epizoduv žycia Jurija-Žory-Hermanna Hovara, a v odnôm miêsti joho historyja perebivajetsie historyjeju žycia joho buduščoji žônki-geologa, kotora lokalizovała zhadanu kopalniu zeliêznoji rudy v miêsti, de želiêza ne było. Knižka maje i môcno satyryčny amerykanśki epizod — vizytu „nezapotrebovanoho” Jurija-Žory-Hermanna Hovara v Orhanizaciji Objednanych Nacij u Novym Jorku, de vôn peredstavlaje sviêtovi ideju perenesiênia vsioji škôdnoji dla čołoviectva produkciji v kosmos (ja ne žartuju; to, chutčêj za vsio, autorśki žart z soviêćkich gigantyčnych idejuv perebudovy i zmiêny vsioho i vsiêch na sviêti). Usiê siêty „skoki na boki” ne oblohčajut čytania, ale ja ne škoduju času, kotory potrativ na lekturu „Бунту незапатрабаванага праху”. To dobra knižka, choč i ne šedevralna. Je mistia — osoblivo tyje, što tyčatsie poliêśkoji realnosti — kotory čytajutsie jak napisany rukoju majstra. I sam kuneć knižki velmi dobry (ale pro joho ja tut ne budu kazati).

Post scriptum

Koli Jurijovi-Žory-Hermannovi Hovorovi spovniajetsie 33 roki, vôn pokidaje Sibir i voročajetsie dodomu na Poliêsie. I tam vôn vybirajetsie do horodśkoho archivu, kob pošukati svojeji metryki i doznatisie, jak joho na samum diêli zapisali v paperach. Archivom kiruje staraja žydôvka Berta Salomonovna, kotora jomu kaže, miž inšym: „Говар — знаёмае прозьвішча, тутэйшае і вельмі распаўсюджанае, прыгожае, шматзначнае. І мы з вамі маглі б пагаварыць на тутэйшай мове. Але, калі тутэйшыя говары саромеюцца самі сваёй гаворкі, мяркуйце самі, навошта гэта патрэбна нам? Мы — чыстакроўныя яўрэі, і нам ужо няма куды ад гэтага дзецца, ды мы і не жадаем...”

Zrozumiêło, realna Berta Salomonovna i realny Hovor z realnoho poliêśkoho archivu hovoryli b po-rosijśku. A „tutejšaja mova” označała b mistiovu poliêśku hovôrku...

Tak znikaje nezapotrebovana i pravdiva biłoruśka provincija, kotoru my z Alesiom Arkušom koliś staralisie znajti i zapisati na listkach časopisa z nazvoju „Правінцыя”. Nam zdavałosie, što siêta provincija znikaje pered usiêm pud pokryvom rosijśkoji i pôlśkoji movy. Diś ja viêdaju, što siêtu provinciju chovaje i biłoruśka mova, ne menš za rosijśku i pôlśku.

^* Віктар Казько, „Бунт незапатрабаванага праху”, Мінск, Выдавец І. П. Логвінаў, 2009.