Сёньняшні госьць культурнай рубрыкі — гаспадар Café Europa, аналітык, перакладчык і актывіст падляскага моўнага адраджэньня Ян Максімюк.
З чаго пачалося?
Шупа: Дарагі Ян, мы знаёмыя ўжо больш за 25 гадоў. Гэтае даволі доўгае знаёмства і сяброўства я ўспрымаю як дзівоснае інтэлектуальнае падарожжа — за гэты час мы разам адкрывалі для сябе шырокі і разнастайны сьвет літаратуры, музыкі і фантастычнай заалёгіі, дзелячыся сваімі знаходкамі, мы пасьпелі разам нямала і зрабіць. Таму, рыхтуючыся да размовы з табой, я быў вымушаны моцна абмежаваць яе тэму, інакш мы б з табой гаварылі бясконца.
Канкрэтную тэму падказала зусім сьвежая падзея — не прайшло яшчэ й месяца з дня выхаду тваёй новай кнігі. Называецца яна па-падляску — Čom ne po-svojomu?, але мае польскі падзагаловак — Elementarz podlaski z objaśnieniami. Для тых, хто на гэтых мовах бегла не чытае, рызыкну перакласьці: „Чаму не па-свойму? Падляскі лемантар з тлумачэньнямі”.
Кніга падсумоўвае вынікі твайго змаганьня за захаваньне падляскай мовы — я за гэтым змаганьнем сачу ўжо гадоў дзесяць. А з чаго ўсё пачалося? Ці быў нейкі канкрэтны момант, калі ты адчуў, што мусіш гэта зрабіць? Што калі ня ты, то хто?
Максімюк: Момантаў такіх, калі я на гэта гляджу цяпер, з 25-гадовай пэрспэктывы нашага знаёмства, было некалькі. Але самы апошні, можна сказаць, вырашальны момант наступіў у студзені 2004 году, калі я ўбачыў вынікі польскага перапісу 2002 году па нацыянальнасьці і хатняй мове ў росьпісе на паасобныя гміны на Падляшшы. Карціна атрымалася такая:
У падляскіх гмінах беларусамі запісаліся 46,4 тысячы чалавек (95% усіх беларусаў у Польшчы) — 39,9 тысячы зь іх назвалі сваю хатнюю мову беларускай, а 6,5 тысячы, адпаведна, польскай. Але калі я выканаў нескладаны арытмэтычны падлік, каб вызначыць лік носьбітаў уласна беларускіх гаворак (гарадзенскіх, сярэднебеларускіх), то атрымалася, што на гаворках літаратурнай беларускай мовы ў нас дома гавораць усяго 7,9 тысячы беларусаў (17% агульнага ліку), а на падляскіх гаворках — 32 тысячы (69%). Кажучы прыблізна, але больш выразна, з кожных дзесяці беларусаў Падляшша для 7 зь іх хатняй мовай зьяўляецца падляская гаворка (наш варыянт палескай), для 2 — уласна беларуская гаворка, а для 1 — польская мова. Альбо яшчэ іначай: колькасьць беларусаў, для якіх падляская гаворка зьяўляецца хатняй (роднай) мовай, у 4 разы перавышае колькасьць тых, для каго хатняй (роднай) мовай зьяўляецца ўласна беларуская гаворка.
З гэтай нечаканай статыстыкі для мяне стала абсалютна ясна, што каб мабілізаваць беларусаў Падляшша для падтрыманьня беларушчыны ў сваёй хаце і сваім рэгіёне ў будучыні, усім тым, хто пра гэта рупіцца ці то па-аматарску, ці то на прафэсійным узроўні, трэба выкарыстаць „сваю мову” як раўнапраўную мову беларускай меншасьці ў Польшчы. Гэта значыць, павінны гэтай мовай карыстацца і журналісты ў друкаваных выданьнях, і вядоўцы ў радыё- і тэлеэфіры ў часе, прызначаным для нашай меншасьці. І вось пра гэта я стаў пісаць і вяшчаць усюды, дзе мне толькі ўдавалася, пачынаючы зь сярэдзіны 2004 году. У 2005 годзе я запрапанаваў назваць „сваю мову” падляскай мовай — каб і яна займела нейкую нармальную, а не фальклёрную назву. Ну бо, як кажуць разумныя людзі, калі нешта ня мае сваёй назвы, дык яго проста няма...
Недзе ў тым самым часе, калі мяне агаломшыла падляская моўная статыстыка, я ўзяў і пераклаў на сваю мову апавяданьне Грэма Грына „Нявінны”, каб паглядзець, наколькі гэтая мова можа „абслугоўваць” літаратурныя тэксты і наколькі маё веданьне гэтай мовы можа прыдацца для стварэньня такіх тэкстаў-перакладаў. Першая мая спроба перакладу на падляскую мову, у якой я на хаду намацваў і ўсталёўваў правапісныя правілы, дала станоўчы вынік. Мне ня проста спадабалася працаваць з мовай майго дзяцінства і юнацтва, мне яшчэ — наколькі мне самому можна судзіць пра вынікі сваёй працы — спадабаўся і тэкст Грэма Грына ў маім перакладзе. Ён гучаў і дастаткова натуральна, каб яго мог успрыняць любы падляшук, і дастаткова літаратурна, каб задаволіць, як мне здавалася, ня толькі сярэдні літаратурны густ...
Вось з гэтага ўсё і пачалося. У 2008 годзе мой брат дапамог мне сваім кампутэрным талентам заснаваць сайт Svoja.org, і я пачаў туды пісаць тэксты пра падляскую мову, перакладаць розныя рэчы, і для дзяцей і для дарослых, ды ўшчуваць сваіх калегаў у Беластоку, якія ніякіх высноваў з нашай падляскай моўнай статыстыкі рабіць не захацелі...
Новая парадыгма
Шупа: Чаму гэтая праца па кадыфікацыі яшчэ адной ўсходнеславянскай пісьмовай (мікра)мовы робіцца на пачатку ХХІ стагодзьдзя і да таго ж легла на плечы журналіста і перакладчыка (я ўжо маўчу, што фізыка паводле адукацыі)? Чаму гэтага ўжо даўно не зрабілі ўсе тыя людзі, якія ў Польшчы займаліся беларускім мовазнаўствам?
Максімюк: Вельмі цяжкое пытаньне. Варта было б запытацца пра гэта ў адпаведных мовазнаўцаў, каб пачуць іхную вэрсію. Мая вэрсія наступная:
Наша пакаленьне нарадзілася і вырасла ўсё яшчэ, так бы мовіць, у палоне старой нацыятворнай парадыгмы, родам з пачатку ХІХ стагодзьдзя ці нават з канца ХVIII-га. Паводле гэтай парадыгмы, кожная нацыя ў нашым закутку сьвету (значыць, у Эўропе) мае сваю адметную нацыянальную душу, якая галоўным чынам праяўляецца ў адметнай нацыянальнай мове. Паколькі душа ў нацыі адна, дык і мова ў яе павінна быць адна — так нам кажа гэтая рамантычная нямецкая парадыгма. А таму да д’ябла ўсялякія францускія, нямецкія і польскія дыялекты — давайце нам уніфікаваныя францускую, нямецкую і польскую мовы. Гэтая парадыгма добра працавала і далей працуе ў выпадку такіх яскрава выяўленых нацый, як французы, немцы і палякі. Але яна пачала даваць збоі ў выпадку нацый менш яскравых, якія ў сваёй гісторыі былі глыбока параненыя, напрыклад, каляніялізмам, і не маглі раскрыць напоўніцу нацыянальную душу ў сваёй мове.
У выпадку посткаляніяльных народаў сытуацыя з мовай і нацыянальным пачуцьцём моцна ўскладнілася. Стала магчыма на аснове адной каляніяльнай мовы выбудоўваць розныя нацыі — аргентынскую, пэруанскую і калюмбійскую, напрыклад... Стала таксама магчыма гуртаваць адну нацыю на аснове некалькіх моваў — паўднёва-афрыканскую, напрыклад, або нігерыйскую, або аўганскую... Тут мы можам дадаць беларускі з украінскім выпадкі, дзе посткаляніяльная нацыятворная парадыгма шмат у чым дапамагае зразумець цяжкасьці і непаразуменьні з нацыятварэньнем у Беларусі і Ўкраіне. Але гэтай тэмы я не хачу разьвіваць, бо мы з табою ўжо зашмат раскрывавілі свае душы, спрачаючыся пра ўсе тыя білінгвізмы і моналінгвізмы...
Важна тут што? Нашы беластоцкія мовазнаўцы, як і вашы менскія, таксама знаходзяцца ў палоне згаданай мною старой парадыгмы. А таму, нават калі які мовазнаўца зь Менску пагаджаецца ў глыбіні душы, што гаворкі Берасьцейска-Пінскага Палесься трэба залічыць да ўкраінскіх, а не беларускіх, то ўголас ён гэтага ня скажа, ну бо як жа так? — беларуская нацыя ад гэтага пацярпіць! Лепш ужо, для асабістага спакою і захаваньня акадэмічных званьняў, маўчаць або гаварыць аб асаблівасьцях беларускіх палескіх гаворак, не вызначаючы іх прыналежнасьці. Мовазнаўцы — гэта клясыфікатары ўжо гатовых моваў, а ня іх вынаходнікі. Паколькі ў акадэмічным сьвеце прынята, што ёсьць беларуская мова і ёсьць украінская, а ўсё іншае паміж імі можна неяк падзяліць, дык ніхто з мовазнаўцаў ня будзе выштукоўваць нейкую новую мову і прыдумляць для яе правапіс. Ну бо — з гледзішча згаданай нацыятворнай парадыгмы — спачатку трэба было б, каб зьявіўся хоць як-колечы заўважны палескі этнас, каб кадыфікаваць палескую мову. А прыняць новую парадыгму — паводле якой можна разьвіваць беларускую нацыю і на палескай мове — яны ня ў змозе. Бо яны ня тыя кнігі „па нацыянальным пытаньні” чыталі...
Падобнае можна сказаць і пра нашых беластоцкіх мовазнаўцаў — яны ня ў змозе выйсьці па-за бінарную беларуска-ўкраінскую моўную мадэль на Падляшшы. А вось я — не мовазнаўца паводле адукацыі, а фізык, і да таго я прачытаў кнігу Бэнэдыкта Андэрсана „Ўяўленыя супольнасьці” пра нацыі і нацыяналізм у посткаляніяльным сьвеце, і мне ў гэтым сэнсе лягчэй. Я лічу, што можна разьвіваць і беларускую культуру, і беларускі нацыяналізм на Падляшшы на падляскай мове. Мала таго — з увагі на згаданую мною моўную статыстыку на Падляшшы, я лічу, што найбольш эфэктыўна можна гэта рабіць якраз на падляскай мове, а не на беларускай літаратурнай...
Адзін у полі
Шупа: Твая кніга з эмацыянальным і рацыянальным акрэсьленьнем праблемы падляскай мовы, з кароткім граматычным нарысам, размоўнікам і нават слоўнічкам лацінскіх прыслоўяў (!) — першы крок. Ці ў цябе ўжо распрацаваная стратэгія — што яшчэ трэба зрабіць, каб паспрабаваць уратаваць тое, што яшчэ можна ўратаваць?
Максімюк: Апошнія 6 гадоў, пасьля таго, як зьявіўся сайт Svoja.org, у мяне амаль не было „нармальных” выходных. Ва ўсе суботы і нядзелі я альбо пісаў нейкі артыкул на сайт, альбо складаў польска-падляскі слоўнік, альбо нешта перакладаў на падляскую мову, альбо чытаў дыялектныя слоўнікі з Палесься, якія толькі траплялі ў мае рукі. Я, зразумела, спрабаваў акрэсьліць для сябе прыярытэты — што трэба зрабіць у першую чаргу, каб пасьпець да таго, як агульнае беларускае бяспамяцтва і пафігізм беспаваротна затопяць нашу падляскую моўна-культурную атлянтыду. Але нейкай стратэгіяй я гэтага не назваў бы — ну бо якая можа быць стратэгія ў аднаго байца?
Усё ж нейкія рэчы — магчыма, не ў такой пасьлядоўнасьці, як належала б у выпадку, калі б за падляскую мову змагаліся не адны Ян і Аляксандар Максімюкі, а яшчэ хаця б рота падляшукоў у Бельску, Гайнаўцы і Беластоку — мне ўдалося зрабіць. Калі ты ня супраць, дык я іх нагадаю expressis verbis.
Мне ўдалося практычна закончыць нармалізацыю правапісу падляскай (мікра)мовы і выкласьці прынцыпы ды падставы гэтай нармалізацыі на старонцы Svoja.org ды ў кнізе „Čom ne po-svojomu?”.
Са сваім польска-падляскім слоўнікам я дайшоў недзе да яго чвэрці — слоўнік заплянаваны на 44-45 тысяч слоўных артыкулаў, цяпер у ім — больш за 10,5 тысячы.
Трэба было б напісаць нейкі просьценькі падляскі падручнік або лемантар для дзяцей — але дзеля гэтага няма ў мяне ні часу, ні ахвоты. Я пераклаў некалькі агульнавядомых казак для малых дзяцей на падляскую мову і выставіў кніжачку ў фармаце PDF на сайце Svoja.org — у якасьці, так сказаць, хатняга лемантара і для бацькоў, і для дзяцей. А для крыху большых дзяцей я пераклаў адну кнігу пра прыгоды дзяцей зь Бюлербю Астрыд Ліндгрэн, і таксама выставіў на сайце. Па гэтых кнігах вучылася падляскай мове мая дачка, цяпер я маю сыгналы ад бацькоў з Падляшша, што яны спампоўваюць гэтыя пірацкія выданьні і чытаюць іх сваім дзецям. І пытаюцца ў мяне, ці будуць далейшыя кнігі. А ў мяне проста рук і часу не стае, каб зрабіць нешта яшчэ... Напрыклад, каб даперакласьці дзьве наступныя кнігі пра дзяцей зь Бюлербю і выдаць іх разам з аўдыё-дыскам, на якім акторка Юліянна Дораш сваім цудоўным голасам начытала б увесь тэкст...
Ну і ты ведаеш, мне ўдалося ўплішчыцца ў пачынальнікі прафэсійнага беларускага тэатру на падляскай мове — я пераклаў два тэксты, адзін з украінскай, другі з гішпанскай, на падставе якіх падляшучка Яанна Стэльмашук-Троц паставіла два выдатныя спэктаклі — „Ja j u poli verboju rosła” і „PustaJa” (гэты другі разам зь Юліяннай Дораш).
З рэчаў „ня з гэтага сьвету”, якія мне давялося рабіць у сувязі з падляскай мовай, я назаву два мае артыкулы па-падляску, якія зьявіліся ў навуковым беларуска-чэскім зборніку, выдадзеным летась Карлавым унівэрсытэтам у Празе. І яшчэ разьдзел пра стандартызацыю правапісу падляскай мовы, напісаны мною па-ангельску для кнігі, якая ў выдавецтве Кеймбрыджскага ўнівэрсытэту павінна зьявіцца да канца гэтага году...
Ну вось, ня ведаю, ці можна гэтыя рэчы падцягнуць пад нейкую стратэгію, але ідэяў у мяне хапала і хапае, каб надзяліць імі ня проста некалькіх байцоў, але як мінімум — цэлы полк...
Што мы думаем пра Шаляговіча?
Шупа: Шмат каму ў Беларусі твая ідэя кадыфікацыі падляскай мовы можа нагадаць „яцьвяскі” праект Міколы Шаляговіча канца 1980-х—пачатку 1990-х гадоў. Той праект скончыўся разам са зьнікненьнем Шаляговіча зь беларускай грамадзка-палітычнай сцэны. У чым гэтыя праекты розьняцца? Ці не баісься ты закідаў у сэпаратызьме зь менскага боку?
Максімюк: „Мой праект”, як ты яго называеш, адрозьніваецца ад таго, што рабіў Мікола Шаляговіч, дзьвюма істотнымі рэчамі.
Па-першае, Шаляговіч дзейнічаў паводле той старой парадыгмы, якая патрабуе, каб асобная мова была прыпісаная асобнаму этнасу. Адтуль і ўзялася ўся ягоная яцьвяская міталёгія і ўсё такое вакол (заходне)палескай мовы, пра што, як некалі напісаў Андрэй Дынько, варта як найхутчэй забыць.
Я лічу падляскую мову асобнай ад беларускай і ўкраінскай, але не лічу, што ёсьць нейкі падляскі этнас, які можа на яе выключна прэтэндаваць. На яе могуць прэтэндаваць людзі на Падляшшы і з Падляшша, якія сёньня залічваюць сябе як да беларусаў, так і да ўкраінцаў або да палякаў, для якіх (або для іхных продкаў) гэтая мова была роднай.
Па-другое, мне здаецца, што ў Шаляговічавай спробе выдзеліць асобную мову з палескага дыялектнага continuum была зробленая кардынальная памылка ў выбары гэтак званага базавага арэалу для кадыфікацыі. Я слаба арыентуюся ў палескім дыялектным пэйзажы, а таму абапіраюся тут хутчэй на ацэнку мовазнаўцаў, якія адмыслова займаліся Палесьсем. Шаляговіч выбраў гэтак званыя паўднёвазагародзкія гаворкі як аснову для кадыфікацыі, а яны ўсё ж маргінальныя на беларускім Палесьсі, калі параўнаць іх з „больш цэнтральнымі” — гэтак званымі сярэднезагародзкімі гаворкамі.
Мая прапанова кадыфікацыі падляскай мовы абапіраецца на дыялектны арэал, на якім пражывае дзьве траціны падляскіх беларусаў. На гэтым арэале знаходзяцца, што вельмі істотнае, тры важныя падляскія гарады: Бельск, Гайнаўка і Сямятычы. Але самае, мабыць, істотнае тут тое, што амаль усе ранейшыя спробы пісаць на падляскіх гаворках, якія пачаліся яшчэ ў 1960-х гадах, былі зробленыя аўтарамі якраз з гэтага бельска-гайнаўска-сямятыцкага арэалу. Так сказаць, гэта ня я вырашаў наконт базавага арэалу для кадыфікацыі падляскай мовы, а вырашылі іншыя людзі — задоўга да таго, як я стаў цікавіцца падляскімі гаворкамі як матэрыялам для літаратурнай мовы. Падляскую мову выпіхнула ў жыцьцё сама гісторыя, а Максімюк толькі прымасьціўся на гэтай гістарычнай хвалі і паказаў, як на ёй можна плысьці...
Канешне, закіды ў сэпаратызьме зь менскага боку могуць быць. Гэта яшчэ ня самыя абсурдныя закіды ў мой адрас, якія мне адтуль давялося чуць за апошнія гады. Але я іх не баюся. І мне на іх напляваць.
Значна больш мяне хвалюе тое, што няма ніякага водгуку з боку маіх беластоцкіх калегаў, якія, так сказаць, прафэсійна займаюцца ратаваньнем беларускага этнасу на Падляшшы. Гэтым калегам ужо 9 гадоў таму я выразна сказаў, што беларушчыны на Падляшшы, абапертай выключна на беларускую літаратурную мову, ня ўдасца ўтрымаць з увагі якраз на нашу спэцыфічную моўную сытуацыю. І што трэба ўключыць падляскую мову ў іхныя выданьні і перадачы, каб не памерці. Нікога гэта не зацікавіла.
Нікога не кранула нават і тое, што ў перапісе 2011 году выявілася, што за дзевяцігадовы пэрыяд ад папярэдняга перапісу колькасьць беларусаў на Падляшшы паменшала на 17,5%. Адбылося гэта ў часе, калі насельніцтва Польшчы ўсё ж пабольшала на 0,7%, а ўсе іншыя меншасьці ў Польшчы значна вырасьлі, некаторыя зь іх — у разы. А вось беларусы — якія як нацменшасьць атрымалі адносна лепшае за іншых фінансаваньне ад дзяржавы, бо акрамя ўсяго іншага польская дзяржава дала беларусам дадаткова і Белсат, і Радыё Рацыя — вазьмі і памры ад шчасьця і ўдзячнасьці...
Справа, разумееш, ня ў тым, што ўсе мае беластоцкія калегі баяцца назвы „падляская мова”, як чорт сьвятой вады, і што ўсе яны ініцыятыву стварэньня другой пісьмовай мовы беларусаў салідарна прамаўчалі цягам апошніх дзевяці гадоў. Мне ня трэба іхная рэкляма, я сам ведаю, як мне рэклямаваць сваю ідэю і як зь ёю дайсьці да людзей. Але мне робіцца страшна, калі падумаю, што ні пасьля перапісу 2002 году, ні пасьля перапісу 2011 году ў беларускіх СМІ на Падляшшы ніхто і не заікнуўся, каб паспрабаваць растлумачыць ці проста паставіць пытаньне: чаму ўсе іншыя нацменшасьці ў Польшчы разьвіваюцца і квітнеюць, а беларусы паміраюць?
Чалавек Захаду
Шупа: Ці не стаміла цябе гэтая амаль што донкіхоцкая акцыя? (Што там Дон Кіхот — Ігар Бабкоў у прадмове да тваёй кнігі „Словы ў голым полі” назваў цябе падляскім Гамэрам!) Зь якім пачуцьцём ты сёньня азіраесься назад і глядзіш наперад? Чым жывіш свае надзеі?
Максімюк: Гэтыя забаўныя эпітэты ў свой адрас — Дон Кіхот і падляскі Гамэр — я ўспрымаю, зразумела, як сяброўскі шарж, а не як ацэнку фактычнага стану таго, што я зрабіў з падляскай мовай і вакол яе...
Калі глядзець на гэта з пазыцыі мэтрапольнага беларускага фундамэнталізму — адзін народ, адна мова, адзін „бацька” :-) — то мой „занятак у выходныя” сапраўды можа падацца альбо правінцыйным донкіхоцтвам (калі паставіцца да яго паблажліва), альбо пустым моўным сэпаратызмам (калі глянуць менш прыхільна). Але калі паглядзець на гэта з пазыцыі беларуса ў Бельску, які ўвесь час гаварыў у сям’і па-падляску і гэтую мову лічыць найважнейшай рысай сваёй беларускасьці — дык тое, што на паліцы кнігарні ў сваім горадзе ён сёньня можа сутыкнуцца з кнігай Яна Максімюка пра сваю мову на сваёй мове, альбо з кнігай Дарафея Фіёніка пра гісторыю падляскіх гарадоў, таксама на падляскай мове, выглядае як нешта абсалютна натуральнае і на месцы, я сказаў бы, як нешта абсалютна неабходнае. Тут ні грама донкіхоцтва. Ніякіх іншых беларускіх кніжак на той паліцы няма, бо іншых кніжак па-падляску людзі яшчэ не напісалі, а кніжак на беларускай літаратурнай мове — акрамя школьных падручнікаў у белліцэі — людзі ў Бельску не чытаюць, а таму ніхто і ня рупіцца іх туды завозіць.
Мне трэба было пражыць амаль 50 гадоў, каб зразумець, як паставіць свой сьвет на такім фундамэнце, на якім ён павінен быў стаяць з самага пачатку, калі я толькі нарадзіўся на сваім хутары ў вёсачцы Ляхі на Падляшшы. Кілямэтраў за 10-12 на поўнач ад майго хутару былі хутары і вёскі, дзе людзі гаварылі крышку іначай, зь дзеканьнем і цеканьнем — „па-ліцьвінску”, як бы ў нас сказалі. Але гэта былі такія самыя людзі, як мы, у якіх была тая самая доля, што і ў нас, калі хочаш — той самы экзыстэнцыйны статус. Калі я пайшоў у школу, нас сталі вучыць беларускай літаратурнай мове, і да мяне дайшло, што нашым братам-ліцьвінам у гэтым сэнсе пашэнціла. Яны могуць ня толькі гаварыць, але і пісаць, і чытаць на сваёй мове. А нам, падляшукам, пашэнціла крыху менш — але тады з гэтай прычыны я не адчуваў ніякага дыскамфорту. Вучаць, значыць, так і трэба. Я навучыўся літаратурнай беларускай мове значна лепей, чым мог навучыцца сваёй роднай, і стаў на ёй пісаць. Як мне здавалася, некаторыя рэчы на ёй атрымліваліся ў мяне нават няблага. Беларуская літаратурная мова зь цягам часу стала ня толькі мовай маёй журналісцкай прафэсіі, але і мовай маёй душы. Гучыць як нейкая патасная хрэнавень з адказу на анкету „Як я палюбіў беларускую мову”, але інакш ухапіць сутнасьць адносін паміж мною і беларускай мовай мне не ўдаецца, так што выбачай...
Аднак, замкнёная недзе на самым дне душы, жыла і наша патаемная падляская мова, якую я пастанавіў выпусьціць на волю пасьля таго, як паглядзеў вынікі перапісу 2002 году і зразумеў, як будзе выглядаць сьмерць нашай падляскай беларускасьці, прываленай дзяржаўнымі грантамі і датацыямі на намінальна беларускія імпрэзы, выданьні і праграмы, якія ангажуюць шмат высілку і часу іх аўтараў і выканаўцаў, але ўжо не кранаюць ніякай струны ў беларускай душы аўдыторыі... Ну, якое тут донкіхоцтва ці гамэрызм з майго боку? Чысты матэматычны разьлік шанцаў на сьмерць і жыцьцё... Дэмаграфічныя шанцы, што падляскія беларусы выжывуць з падляскай і беларускай як поўнапраўнымі мовамі СМІ і культуры, сёньня ў чатыры разы большыя, чым шанцы выжываньня для іх толькі зь беларускай мовай. На жаль, у 2004 годзе ў Беластоку гэта зразумеў толькі мой брат Аляксандар, у якога, як і ў мяне — матэматычная адукацыя. І ён мне дапамог, хоць па характары ён чорны пэсыміст і ў ніякія выратаваньні ня верыць... Было, канешне, страшнавата выступаць з публічным радыкальным пастулятам узвысіць падляскую мову ў ранг „літаратурнай” мовы беларусаў на Падляшшы, бо ж мы абодва выдатна разумелі, зь якімі стэрэатыпамі давядзецца сутыкнуцца, і ўсьведамлялі, што вэтэраны-змагары беларускага руху, якія ўжо назьбіралі шмат мэдалёў і ордэнаў за сваё змагарства, ня пойдуць яшчэ раз у нацменшасныя акопы, каб тэставаць новую зброю. Але мая жонка, калі я ёй распавёў, у якую ваенную кампанію я сабраўся, сказала мне нешта накшталт — „я табе ўжо даўно хацела сказаць, каб ты ўзяўся за нашу мову і кінуў выпіваць на выходных” — і я зразумеў, што адступіцца ўжо не змагу... Гэтым дзьвюм асобам, майму брату Аляксандру і маёй жонцы Галіне, падляскі народ у першую чаргу заўдзячвае, што мае цяпер салідную граматыку сваёй мовы і элегантны альфабэт, з прычыны якога да сканчэньня сьвету будуць нам зайздросьціць ня толькі палякі, але і немцы з французамі...
Цягам першых шасьці гадоў, калі я страчыў са свайго кулямёта і шпурляў гранаты на падляскім фронце, усе там пахаваліся ў свае бункеры і прыкідваліся, што на сьвеце спакойна. Але наступіў 2011 год — annus mirabilis для мяне — і мы прарваліся! Тэатральную акадэмію ў Беластоку толькі што закончыла Яанна Стэльмашук, і ёй захацелася паставіць спэктакль на падляскай мове. Ты ўжо гэтую гісторыю чуў ад мяне неаднойчы, так што я тут скажу табе толькі квінтэсэнцыю. Калі ў ліпені 2011 году Ася Стэльмашук на рэпэтыцыі адыграла для мяне і для свайго прафэсара з акадэміі манадраму паводле прозы Аксаны Забужкі, якую я раней пераклаў для яе на падляскую мову, я адчуў, што здарыліся адразу дзьве калясальныя рэчы. Па-першае, я зразумеў, што падляская мова можа стаць элемэнтам жывой беларускай культуры — людзі будуць і сьмяяцца, і плакаць, чуючы падляскае слова з вуснаў Асі. І я зразумеў, што сваю манадраму Ася зможа паказаць ня толькі ў Шчытах ці Палічнай на Падляшшы, але і ў Варшаве, і ў Празе. Таму што гэта было сапраўднае мастацтва, а не псэўдафальклёрная аматаршчына на нашым конкурсе беларускай песьні. Так яно дарэчы і сталася — Ася з таго часу паказала сваю падляскую манадраму больш за 50 разоў, на Падляшшы і наогул у Польшчы, а сёлета прыехала зь ёю яшчэ і ў Прагу і выступіла на сцэне аднаго з найбольш вядомых чэскіх тэатраў. Так што афіцыйная прэм’ера манадрамы „Ja j u poli verboju rosła” — якая адбылася 29 ліпеня 2011 году ў колішняй школе ў вёсцы Шчыты на Падляшшы — стала гістарычнай вяхою ў маім жыцьці.
Праз тыдзень пасьля таго адбылася яшчэ адна падзея ў маім жыцьці, якая мяне „збудавала” яшчэ мацней. Я паехаў на лінгвістычную канфэрэнцыю „Methods in Dialectology 14” у Лёндане ў правінцыі Антарыё ў Канадзе і прадставіў там сваю ідэю кадыфікацыі падляскай мовы. Я тады не да канца ўсьвядоміў сабе, куды я насамрэч патрапіў — канфэрэнцыя „Methods in Dialectology”, якая адбываецца кожныя тры гады ў іншым заходнім унівэрсытэце, лічыцца найважнейшай і найбольш прэстыжнай канфэрэнцыяй па соцыялінгвістыцы на Захадзе. Там зьбіраюцца, зразумела, лінгвісты і дыялектолягі, якія ўжо набылі вядомасьць у навуцы. Я там аказаўся адзіным сярод 200 чалавек удзельнікам, які ня меў ніякага дачыненьня ні да лінгвістыкі, ні да акадэмічнага сьвету. Ну і мне, каб усё было ясна, за ўсё трэба было заплаціць з уласнай кішэні, бо ж мяне не фінансаваў ніякі ўнівэрсытэт... Мая падляская тэма настолькі зачапіла ўдзельнікаў канфэрэнцыі, якія займаліся стандартызацыяй правапісу розных дзівацкіх і дзівосных моваў, што мне празь нейкі час запрапанавалі напісаць „падляскі разьдзел” у кнігу „Dialogue on Dialect Standardization”, якую, як абяцаюць, ужо неўзабаве апублікуе выдавецтва „Cambridge Scholars Publishing” у Вялікабрытаніі. Вось так — ня думаў быць навукоўцам, а давялося :)... Але самае, так бы мовіць, жыцьцярадаснае для мяне на той канфэрэнцыі было тое, што я там сустрэў аднадумцаў — соцыялінгвістаў і моўных кадыфікатараў — якія мяне разумелі з паўслова... Гэтыя людзі ня дураць сабе галавы тым, ці яны займаюцца афіцыйна прызнанай мовай, ці дыялектам, ці гаворкай. Для іх — усё гэта мова, і пакуль яна жывая, у ёй тоіцца ўвесь сусьвет. А таму, калі ты прыдумляеш альфабэт і пісьмовыя правілы для непісьмовай мовы, ты робіш такі цывілізацыйны крок, які некалі зрабіў чалавек, які паслугоўваўся бамбукавым кіем асобна, і ліянай асобна, а потым даўмеўся і змайстраваў зь іх лук... Ці ж гэта не цудоўна? Вось там у канадзкім Лёндане, цягам двух дзён на той канфэрэнцыі — толькі ня сьмейся! — я ўпершыню на 100 адсоткаў адчуў сябе чалавекам Захаду...
А ў верасьні ўсё таго самага, цудоўнага 2011 году, мы з табою паехалі ў Менск, на прэзэнтацыю маёй кніжачкі „Словы ў голым полі”. А потым, увечары, заселі ў Ігара Бабкова і прыгадалі ўсе тыя нашы донкіхоцкія задумы і праекты, якія рабілі 20 гадоў раней, блукаючы па вуліцах начнога Менску, у іншым часе і ў іншай прасторы...
Карацей, у 2011 годзе я нарэшце ўхапіў раўнавагу паміж, так сказаць, „беластоцкай” і „менскай” палавінкамі свайго беларускага ego, і перастаў баяцца, што ўсё тое, што я рабіў зь беларускай і падляскай мовамі, было пустой тратай часу...
Потым таксама былі прыемныя і, так бы мовіць, непазьбежныя рэчы. Пад канец 2012 году ўзьнікла фэйсбучная супольнасьць „Howorymo po swojomu”, якая пачала папулярызаваць падляскія гаворкі ў больш-менш уніфікаваным паводле Svoja.org марфалягічна-правапісным варыянце. А ў 2013 годзе Яанна Стэльмашук-Троц і Юліянна Дораш паставілі наступны падляскамоўны спэктакль паводле майго перакладу п’есы „Ерма” Фэдэрыка Гарсіі Лоркі... Так што цяпер у мяне пачуцьці самыя сьветлыя адносна як мінулага, так і будучыні...
Уліс
Шупа: Ну і на заканчэньне задам табе традыцыйнае пытаньне: калі чакаць другой часткі „Уліса”?
Максімюк: У кастрычніку ў другія выходныя бяруся за пераклад другой часткі. Я нядаўна пагартаў-пачытаў першую частку і не бяз жаху ўсьвядоміў сабе, што сёньня я развучыўся пісаць па-беларуску так, як навучыўся ў другой палове 1980-х і першай палове 1990-х. Проста 20 апошніх гадоў журналістыкі і журналісцкай мовы пакінулі на мне свой адбітак. Але гэта не адгаворка, а хутчэй за ўсё — яшчэ адзін выклік. А бяз выклікаў мне ў гэтым жыцьці сумна.
