Počatok siêmdesiatych liêt. Hulicia v Biêlśku

Po hulici išła desetiliêtnia diêvčynka z mamoju.

— Mamo, a čom u školi ne učat po-našomu, ono po-pôlśki? — spytała diêvčynka.

— Ne viêdaju, — odkazała mama. — Nikoli ne včyli. Ja tože včyłasie v školi po-pôlśki. Nema ani knižok po-našomu, ani ne vjadomo jak pisati.

— Jak budu velika, to napišu knižku po-našomu, — poobiciała diêvčynka mami.

Peršy sygnał. Pojizd do Biêlśka

Počatok devenostych liêt.

My same jiêchali pojizdom z Biłostoku do Biêlśka, do mojich baťkôv, musit, na Prečystu. Z nami sidiêv mołody chłopeć; byv jakiś peredvyborčy čas u mołodôj pôlśkuj demokraciji. Koli chłopeć učuv, što my hovorymo po-svojomu, to vsmichnuvsie i štoś do nas skazav. I tak zavezałasie gadka-šmatka. Vania v pevnum momenti zapytavsie joho, a na koho ž vôn dumaje hołosovati. Mojomu čołoviêkovi było cikavo, bo vôn tohdy „dziejničav” u Biłoruśkum Vyborčum Komiteti i zbiravsie, musit, sam startovati, ale diś ja vže ne pomniu, što to byli za vybory — parlamenćki čy samovradovy.

Toj chłopeć skazav, što bude hołosovati na SLD. I roztłumačyv, što vôn ne choče hołosovati na ludi z BVK, bo, po perše, vôn nikoho z jich ne znaje, a po druhie, vony ž hovorat u radivi i pišut u „Nivi” na movi, kotora ne je joho movoju i kotoru vôn ne preč rozumiêje. Kob hovoryli po-svojomu — o-tohdy to było b diêło! A vohule, to najlepi było b, kob znajšovsie chtoś taki, chto našu movu zapisav by, knižki na jôj stav pisati — maryv uhołos naš spuvpasažyr.

Môj Vania, zavziaty bojeć za biłoruskosť od počatku 1980-ch liêt, tohdy i zumiêvsie, i oburyvsie.

— Bačyš, jakije našy lude je, — rozžalivsie vôn, koli my vyjšli na peron u Biêlśku. — Na SLD budut hołosovati… I to mołodyje.

— Ale z našoju movoju to vôn miêv dobry pomysł, — ustaviła ja.

— To nepovažne, my ž biłorusy i mova povinna v nas byti biłoruśka, nikomu naša mova v knižkach ne potrêbna, — skazav tohdy Vania. — Jak na jijiê perekłasti Joyce’a, naprykład? A literatura bez Joyce’a — to jak kuteń bez hurčyci i soli. Bez sensu…

— Ty ono dobre podumaj. Tam de sensibility, tam i sense — usmichnułasie ja do joho.

Čym bôlš ja dumaju pro toho chłopcia z pojizda — ja ne pomniu, ni jak vôn nazvav sebe, ni z jakoji vjoski byli joho baťki — tym bôlš perekonujusie, što to byv posłaneć z sygnałom. Tôlko ni ja, ni Vania tohdy toho sygnału ne zrozumiêli. Šče, musit, tohdy my ne dorosli, kob zrozumiêti. Treba čas, kob byv i kvas, ne vsio zaraz.

Druhi sygnał. Praha 2004

U 1998 roci my opynilisie v Prazi, naperekładavšy poperednio v Biłostoku trochi viêršuv i prozy z biłoruśkoji movy na pôlśku. Po pravdi kažučy, to ja tohdy dumała, što vže do kuncia žycia budu ono perekładati knižki na pôlśku movu abo i na biłoruśku. Ale štoś nyło v dušê i našeptuvało mniê, što toje, što ja roblu, choť i cikave, čomś ne spovniaje mojich maruv, ne zapovniaje mojoho žycia tak, jak by mniê chotiêłosie. A mniê tak napravdu chotiêłosie, jak divlusie teper na toj čas posli dvadceti pjati prožytych u Prazi liêt, kob Vania vyrvav mene z sterylnoji i materyjalno zabezpečanoji miščanśkoji egzystenciji i zaproponovav jakiś „žyciovy šok”, jakiś „šalony skok”, kotory perevilknuv by vsio moje poperednie žycie i pokazav perspektyvy, jakije deś tam istniêli, ale byli dla mene nevidôčny i nedosiahalny… Kob sviêt mojich ditiačych maruv, na jaki koliś składałasie ono hospodarka na Pudlašy z dobre dohledžanymi dôjnymi korovami i odkormlanymi paršučkami z miêdnym drotom u ryłach, pereminiavsie, naprykład, u farmu z hodôvloju australijśkich strusiuv abo amerykanśkich lamuv, abo i vjetnamśkich kobruv, mołodniak od kotorych možna było b zalivati samohonkoju i robiti nastôjku na małych kobrach pud Pokrovu, Sviatych Apostołuv Petra i Pavła abo i Hołovosiêka…

Vania tože maryv jakoś podôbno, bo kilka razy na počatku našoho žycia v Prazi povtoryv, što jomu vže pujšov pjaty desiatok, a vôn tak i ne znajšov svojoji vłasnoji stežki v žyci. Ale štoś tam potichu kombinovav, ne pryznajučysie mniê, siête odčuvałosie v tôm, jak vôn chodiv posli roboty po chati i hovoryv sam z soboju po-norveśki... Nu i narešti v 2004 roci opublikovali vyniki perepisu ludi v Pôlšcy z 2002 roku, i Vania skazav, što tak napravdu to druhu połovinu „Ulyssesa” jomu treba bude perekłasti ne na biłoruśku, a na našu movu, i što naša mova od diś bude nazyvatisie pudlaśkoju. Nazva mniê neviď-jak spodobałasie. Čom nichto vperuč mniê ne skazav, što naša mova tak nazyvajetsie? Čom to była takaja velika tajemnicia?

Po jakômś časi, posli konsultaciji stosôvno grafičnoji systemy pudlaśkoji movy z redaktorom peršoji połoviny perekładu „Ulyssesa”, Siarhiejom, Vania pokazav mniê peršy pudlaśki tekst, kotory vôn zapisav u pudlaśkum alfabeti — perekład rozkazu Grahama Greena. Jak ja pobačyła tyje cyrkumfleksy nad o i e, to preč perestała maryti pro farmu z kobrami i samohônkoju. Je rečy, od jakich tobiê zajmaje duch mučniej, čym od samohônki i zmijinoho jadu. Čysta krasa:

U liêsi požovkłum pujšli dviê dorohi;
iti po oboch, rad-ne-rad, ja ne môh
nadovho prystali prytomlany nohi
i očy divilisie, kôlko v jich zmohi,
kudy jšła odna z rozychôdnych dorôh.

Vsio ž vybrav ja druhu j pujšov same joju:
Vona mene nadiła, musit, mucniêj,
bo słabo prochôdna j zarosła travoju,
choť trudno skazati, z oboch jich jakoju
zvirê abo lude chodili častiêj.

Obiêdvi dorohi tak samo ležali
pud listiom nedoptanym v toj rani čas.
Pokinuv ja peršu, a druhoju v dali
pujšov bez ohladki, ne znajučy vcali,
vernusie siudy ja čy niê šče choť raz.

Skažu koli-leń ja z sivóho poroha,
koli vže mine od teper mnôho liêt:
U liêsi koliś rozyjšlisie dorohi
pujšov ja kudoju menš topali nohi,
i siête poznáčyło ciêły môj sviêt.

Z časom do mene dojšło, što teper ja napravdu mohu spovniti svoje obiščanie mami, kotore ja dała jôj na hulici v Biêlśku, koli mniê było deseť liêt. Kob tôlko mama zachotiêła pudoždati i ne pokinuła mene zachutko… Ja spovniła. A mama pudoždała.

Kto ty jesteś?

Podług pašportu ja polačka, ale v dušê ja nikoli takoju sebe ne odčuvała. Ale ja tože nikoli ne čułasie 100-procentovoju biłoruskoju, takoju, naprykład, jak mojiê i Vaniovy znakomy i pryjateli z biłoruśkoji redakciji Radiva Svaboda v Prazi. Mniê najbôlš zručno skazati, što ja pudlašučka. Ne znaju, čy tak možna nazvati svoju nacijonalnu identyčnosť, ale, po pravdi skazavšy, mniê siête ne tak i važne teper, koli ja znajšła svoju stežku v žyci.

Ja dovho šukała siêtoji stežki, robiła mnôho raznych rečy, perekładała i z biłoruśkoji movy na pôlśku, i z čeśkoji na biłoruśku, zbirałasie perekładati z čeśkoji na pôlśku. Ale pryjšov moment, koli ja stała pisati na našuj movi, na movi mojich baťkov i mojoho čołoviêka, i ja tohdy poniała, što same siêtoji stežki ja šukała tak mnôho liêt. I do mojoji dušê vliêvsie taki spokuj, takoje ščastie, što kob dovełosie vmerti zavtra, to ja ni trochi ne poškodovała b, što čohoś važnoho v siêtum žyci ne pospiêła zrobiti. I što ne menš istôtne, ja ne mušu šukati akceptaciji dla svojoho žycia v ludi, kotory nas môcno znelubili posli toho, jak Vania stav nahaduvati jim čas od času, što ne tôlko nas, ale i jich koliś baťki navčyli hovoryti po-pudlaśki.