Na sviêti vymirajut ne tôlko pščoły, sibirśki tygrysy i biêły veloryby. Vymirajut tože movy. I to velmi chutko — u serednium dviê na miêseć. Nichto dokładno ne viêdaje, kôlko na Zemliê raznych movuv. Movoznavci prykidujut, što bôlš-menš 6000. Jak netrudno pudrachovati, čerez 250 liêt propadut usiê. Čerez kôlko liêt propade naša pudlaśka mova? Komu vypade byti ostatnim čołoviêkom, kotory šče bude pometati našu movu? Ja pišu „pometati”, nu bo koli zostanetsie tôlko odin čołoviêk pomniaščy pudlaśku movu, to vôn z nikim uže ne zmože na jôj pohovoryti, i mova praktyčno bude mertva šče pered joho smertieju.

„Das Dalmatische”

Koliś u odnôj lingvistyčnuj knižci ja pročytav historyju, kotora zostałasie v mojôj pameti navse. To była historyja pro smerť movy, jakaja nazyvałasie dalmaćkoju. Dalmaćka to romanśka mova, štoś mižy italijanśkoju i rumynśkoju. U zapisi dalmaćka vyhladaje tak: E el daic: Jon ciairt jomno ci avaja doi feil, e el plé pedlo de louro daic a soa tuota: Tuota, duoteme la puarte de moi luc, che me toca. (Perekład: I vôn skazav: Byv sobiê čołoviêk, kotory miêv dvoch synôv. Mołodšy z jich skazav baťkovi: Baťku, dajte mniê častku nasliêdstva, kotora naležyt do mene.)

Dalmaćka mova vmerła 10 červenia 1898 roku. Ostatni čołoviêk, kotory jijiê pometav — Tuone Udaina z ostrova Krk u Adryjatyčnum mory — nastupiv u toj deń na vujśkovu minu i zhinuv. Ale rôk raniêj Udainu na ostrovi Krk odviêdav movoznaveć Matteo Bartoli z puvostrova Istryja i zapisav od joho paru tysiač słôv i razny historyjki po-dalmaćki. U toj čas Udaina byv głuchi i bezzuby i ne hovoryv z nikim po-svojomu od 20 liêt. A dalmaćkoji movy vôn navčyvsie, pudsłuchujučy, jak hovorat mižy soboju baťko z matereju (do syna vony hovoryli po-italijanśki). Z toho, što Udaina nahovoryv movoznavciovi (a pometajmo, što nijakich magnitofonuv tohdy ne było), Bartoli dav rady odtvoryti fonetyku i gramatyku dalmaćkoji movy i opublikovati vyniki svojeji praci po-nimećki v knižci pud tytułom „Das Dalmatische” (1906). Italijanśki rukopis joho praci propav, i knižku perekłali z nimećkoji na italijanśku zusiêm nedavno.

Tak umiraje sviêt, po častkach, stajučysie štoraz menšy. Koliś pomenšaje i na našu movu.

Ja tiêšu sebe nadiêjeju, što sam ne dožyvu do času, koli ne bude do koho odozvatisie po-svojomu. Mojiê diêti navčylisie hovoryti po-svojomu, tak što, može, mniê samomu ne pryjdetsie nahovoruvati raznych historyjok po-pudlaśki jakomuś movoznavciovi, kob vôn publikovav „Das Podlachische”. Ale na vsiaki vypadok ja sam začav pisati štoś napodobi takoji knižki po-pôlśki — „Zarys pisowni i gramatyki języka podlaskiego” (http://svoja.org). I ostatnim časom ja domovivsie z odnym naukôvciom z Nimeččyny, kotory piše artykuł pro pudlaśku movu po-nimećki, što naša mova bude po-nimećki nazyvatisie jakraz Podlachisch (mniê, zrozumiêło, pryjemno bačyti, što v siêtuj nazvi znachoditsie nazva mojeji rôdnoji vjoski, Lachí).

„Kinuti makatočku”

Koli tak napravdu mova začynaje chvorêti i chilitisie do smerti? Kôlko ludi — nośbituv movy — stanovit hraniciu, nižêj kotoroji movi sudžana neminušča smerť? Naprykład, na Farerśkich Ostrovach, kotory naležat do Daniji, bôlš-menš 45 tysiač ludi maje svoju vłasnu, farerśku movu (štoś mižy norveśkoju i islandśkoju). I siêtuj farerśkuj movi ne zahrožuje nijaka smerť, bo tam ne tôlko što na jôj hovorat, ale i učat u škołach i pišut po-farerśki knižki i gazety, choč usiê tam posłuhovujutsie i danśkoju movoju.

Nas na Pudlašy, musit, ne menš čym tych fareruv, ale ja ne vpevniany, što naša mova ne vmiraje. Chutčêj, naodvorôt. Čom? Peršy odkaz, kotory naprošujetsie sam — pudlaśka mova je nepiśmova, na jôj ničoho ne pišetsie (nu, majže ničoho). I jeji ne učat u školi.

Ale siête, musit, tôlko častka odkazu na pytanie pro smerť i žytie movy. Po-biłoruśki čy po-ukrajinśki na Biłostôččyni pišetsie neporumnalno bôlš, čym po-pudlaśki, ale ž siêty movy, ja vpevniany, umrut ode značno raniêj, čym pudlaśka. Bo naturalnych nośbituv biłoruśkoji movy (jakije hovorat na jôj u svojich siêmjach) ne nazbirajetsie i na dviê gminy, a ukrajinśkoji — ne naskrebetsie naveť na puv sioła.

Ale demografija tože ne na vsio odkazuje. Movy vmirajut i tomu, što ne chočut žyti. To ne tautologija, a prôba zdefinijovati nedefinijovalne — taki stan, koli gramatyčna i leksyčna struktura movy začynaje puddavatisie i rozburatisie pud tiskom druhoji, dominujuščoji movy (u našum vypadku — pôlśkoji). To taki stan, koli čołoviek začynaje, ne zadumujučysie, hovoryti „von bude robiv” (zamiś „vôn bude robiti”) abo „ja ne maju ničoho do skazania” (zamiś „mniê nema čoho skazati”). U movu, jak virusy v čołoviêčy organizm, začynajut pronikati barbaryzmy, leksyčny i składniovy. I začynajesie postupova amnezija — svojiê słova zabyvajutsie, a zamiś jich berutsie čužyje (jiêdemo na vykopki).

Koli smerť začała machati svojeju kosoju na pudlaśku movu? Dokładno ne skažu, ale je v mene odin anekdotyčny dokaz, što siête začałosie ne raniêj, čym u 70. liêtach minułoho viêku.

Deś pud kuneć 70. u Lachach było vesiêle. Moja koležanka z pudstavovoji škoły vychodiła zamuž za mołodoho vže ne pomniu z jakoji vjoski. Ale mniê zapometałasie družka z tojiê vjoski, z kotoroju my, troški pudpivšy, začali ne znaju čom zastanavlatisie, jak po-našomu adekvatno skazati „puścić pawia” abo, inačej, „zahaftować”. Ja znaju, skazała taja bojka diêvka, po-našomu siête bude „kinuti makatočku”. Mniê očy na łob poliêzli. Nu tak, po-našomu inačej i ne može byti! Kinuti makatočku!

Možlivo, vona siête sama vydumała. Možlivo, učuła od kohoś raniêj. Ale siête ne tak važno. Važno, što zjavivsie svôj kolorytny i zabavny odpoviêdnik kolorytnoho i zabavnoho pôlśkoho argotyzmu. Koli lude zdatny do takoho v svojôj movi, mova šče ne vmiraje.

„Hovoryti na dohad”

Koli pudlaśka mova vmre, to jak bude najlepi skazati pro jeji stan — vona bude „trupom”, „merciom”, „nebôščykom”, „pokojnikom”? Abo jak skazati, što vona perejšła zo stanu žytia v stan smerti — umerła, skonała, dojšła, odyjšła, okoliêła, odubiêła, sprutianiêła, giegnuła, dokitałasie do smerti, vytiahnła nohi, skabarałasie, perestaviłasie, zhasła, dohorêła, zdochła? Koli dobre pošukati v pameti, ne tôlko svojôj, to ja vpevniany, što šče prynajmi tôlko synonimuv možna było b dopisati do siêtoho stiahu. Koli našym ludiam usiê siêty słova byli potrêbny, to značyt, što kažne z jich nazyvało štoś choč trošečku inše od poperednioho. I same tak našy lude bačyli siêty sviêt i zychôd z joho — bo same tak siêtu spravu nazyvali. Naš sviêt žyve v našuj movi. A v ne našuj movi — čužy sviêt. Čužyje lude vmirajut inačej od nas.

Mniê pryhadujetsie deś pročytane, jak u 1930. liêtach soviêćki movoznavci odkryli v Sibiry čy na dalekuj pôvnočy pliêmje kočovnikôv (nazvy ne pomniu), kotore vžyvało vsioho 300 raznych słôv. Movoznavci adaptovali kiryličny alfabet dla zapisu siêtoji movy i vyznačyli praviła, jak popovniati jeji słovnik. I siêta mikro-mova vratovałasie od smerti.

My z bratom Alikom nedavno postavili na sajt http://svoja.org/ słovnik vjoski Kurašovo, kotory doktor Jan Petručuk z Hajnuvki skłav u peršuj połovini 1970. liêt. Tam koło 5,5 tysiač słôv i sotni frazeologizmuv. A Dorofiêj Fijonik z Biêlśka opublikovav słovnik „biêlśko-pudlaśkoji hovôrki” (słovnik vjoski Chraboły, składiany Michałom Vrublevśkim, i słovnik vjoski Studivody, kotora diś je častkoju Biêlśka), de 19 000 słôv (devetnadceť tysiač!). Jak možna dopustiti, kob tak mohutne duchove nasliêdstvo našoho narodu ot tak sobiê „giegnuło” odnoho dnia i zyjšło v mohiłu? To ž naveť evenki na dalekuj pôvnočy v Rosiji, kotorych usioho puvtory tysiačy duš, u 1992 roci zasnovali tovarystvo, kob uratovati svoju movu i kulturu od smerti. A my ž, blacha, u Europi, i to v siêtuj liêpšuj. I nas ne puvtory tysiačy, a pjaťdesiat tysiač...

Bôlš uže ničoho ne skažu. Koli komu nejasno, što ja choču skazati, to nechaj sobiê podumaje, što ja hovoryv na dohad, a vôn prosto ne zdohadavsie. „Hovoryti na dohad” (mówić aluzyjnie) — to fajny pudlaśki frazeologizm, kotory doktor Petručuk zapisav u Kurašovi. I z joho słovnika takije smakovity frazeologizmy možna čerpati pryhorščami. U našuj movi je vsio, što nam potrêbno skazati v siêtum žyciu. I naveť toje, što skazati nekonečno, jak naprykład viêršyčok Jacquesa Préverta („PARIS AT NIGTH”), jaki ja „perekrunuv” z francuśkoji movy na pudlaśku: Try zapałki odna za odnoju zapalany vnočê/Perša kob zobačyti tvôj ciêły tvar/Druha kob podivitisie tobiê u očy/I ostatnia kob zobačyti tvojiê huby/A potum temrava kob siête vsio prypomniti/Beručy tebe v obnimki.