Sojuzovi Polakuv u Biłorusi, kotorym kiruje Anželika Borys, ne pozajzdrostiš: biłoruśki vłady joho ne perenosiat i stvoryli całkom pudkontrolnu sobiê organizaciju, pôlśka menšosť naohuł losom pani Borys ne velmi cikavitsie, biłoruśka nezaležna hromadskosť zmarginalizovana i može polakam tôlko spočuvati, a Varšava choče jim pomohčy, ale ne viêdaje, jakim sposobom. Pudkontrolny vładam Sojuz Polakuv pereniav ciêłu infrastrukturu pôlśkoji menšosti v Biłorusi, na kotoru Wspólnota Polska v minułum vykłała nemałyje hrošy. Prôba demokratyzaciji pôlśkoji menšosti čerez stvorênie nezaležnoji od Łukašenki organizacijnoji struktury provaliłasie, jak i vsiê opozycijny prôby demokratyzaciji biłoruśkoji hromadskosťi naohuł. Što robiti daliêj?
Odna zhadka z historyji našoho bolševizmu
Perše čym poprobuju odkazati na siête pytanie, ja pryhadaju bôlš-menš analogičnu spravu z našoji vłasnoji historyji bolševizmu. Trydceť liêt nazad, koli v Pôlščy povstała Solidarnosť, była zroblana prôba zmiêny čy, chutčêj, neveličkoji reformy Biłoruśkoho Hromadśko-Kulturnoho Tovarystva (BHKT). Ja v toj čas byv studentom fizyki Varšavśkoho Universytetu i, choč bôlšosť svojeji žyciovoji energiji tohdy oddavav organizaciji Biłoruśkoho Objednania Studentuv (BAS) i randkam z biłostôćkimi divčatami v Varšavi, to šče i trochi „dziejničav„ u varšavśkum oddiêli BHKT. Oddiêł miêv klub na hulici Senatorśkuj 8, de biłoruśki studenty naohuł zbiralisie na svojiê posidiênki. Nichto inšy tudy ne prychodiv, bo „starych„ nijaka biłoruśka diêjnosť (krôm novorôčnoho balu v Pałacy Kultury i Nauki) ne cikaviła. Doktorovi Varšavśkoji Politechniki Mikołajovi Aleksiejukovi pryjšła do hołovy ideja, kob ožyviti varšavśki oddiêł BHKT, vybirajučy joho novu upravu. Studenty jomu pomohli i takaja nova uprava była vybrana, a Aleksiejuk stav kirovnikom varšavśkoho oddiêłu BHKT. Pered vvedeniom vojennoho stanovišča sytuacija v Pôlščy ne była polityčno velmi vyrazna, a tomu staryje dijačê BHKT u Varšavi i ne rypalisie protiv studentuv. U Varšavi v 1981-83 liêtach ciêłu biłoruśku diêjnosť robili studenty. Ale v 1982 pobudilisie i staryje, kob zlikvidovati „revoluciju„ v biłoruśkum seredoviščy. Zahad „vyčystiti sytuaciju„ otrymav docent Varšavśkoho Universytetu Aleksander Barščevśki, kotory povytiahav usiêch starych bolševikôv, jakije nibyto byli v poperedniuj upravi, i pryvjôv jich na schôd u klub BHKT, kob vony „pereniali vładu„. Ja pometaju absurdno-komičnu sytuaciju, koli v odnôm pokoji klubu sidiêli aktyvisty novoji upravy, a v druhum — pan Barščevśki z dijačami-mastadontami. Zrozumiêło, za vsiê nitki tiohała bezpieka, i bolševiki pud kirovnictvom docenta Barščevśkoho bez problemuv vyhnali studentuv z kirovnictva varšavśkoho oddiêłu BHKT.
Siêta sytuacija trydcetiliêtnioji davnosti prypomniłasie mniê, koli vłady na Biłorusi začali odbirati od prychilnikuv pani Anželiki Borys Pôlśki Dôm u Ivjanciovi. U Ivjanciovi sytuacija była môcno podôbna do toji v Varšavi: na demokratyčnum schodi polaki vybrali kirovnikom ivjanećkoho oddiêłu Teresu Sobol, poplečniciu Anželiki Borys, a łukašysty proveli svôj schôd u inšum miêsti i vybrali „pravilne„ kirovnictvo, jakoje i formalno vystupiło do suda, kob pereniati Pôlśki Dôm i povyhaniati „uzurpatoruv„. Bôlševizm — čy 30 liêt tomu v Pôlščy, čy try tyžni tomu v Biłorusi — postupaje podług tych samych, davno spravdžanych receptuv. Raznicia v tôm, što v Pôlščy vže od 20 liêt bôlševizm propav z polityčnoho žytia, a v Biłorusi, na žal, vôn može protiahnetisie nastupnych 20 liêt. Nu i druha raznicia, pro kotoru ne vypadaje ne zhadati — pan Barščevśki v 1980-ch, choč i byv bolševikom z perekonania, to byv tože i ščêrym biłorusom, kotory podług svojich bolševićkich miêrok staravsie robiti biłoruśku spravu v Pôlščy. A što do kirovnika režymnoho Sojuzu Polakuv u Biłorusi, to kažut, što vôn i hovoryti po-pôlśku ne navčyvsie jak sliêd.
Polaki i biłorusy v odnôj zvjazci
To banalne stverdžanie, ale ja joho povtoru: autorytarna systema nikoli ne vyryšyt spravu menšosti podług voli menšosti. Kontrola słužby bezpeki nad menšosnym seredoviščom, manipulacija vsiakimi menšosnymi schodami i postanovami i peresliêd dysydentuv budut tiahnutisie tak dovho, jak dovho v Biłorusi ne bude demokratyčno vybranoji vłady. Ja ne choču ode skazati, što v demokratyčnum hromadstvi słužba bezpeki vohule ne kontroluje menšosnoho seredovišča, odnako siête robitsie „dyskretno„ i bez takich perehibuv, jak u bolševićkuj systemi. Zachotiêli biłorusy v demokratyčnuj Pôlščy miêti ne odnu, a 10 svojich organizacijuv — to i majut. I to pôlśka deržava daje hrošy na jichniu diêjnosť, a ne Łukašenka. Treba vyrazno sobiê skazati, što pôlśki biłorusy stali beneficijentami pôlśkoji demokratyji, za kotoru tak napravdu v ohulnuj svojôj masi vony ne zmahalisie, a mnôho chto z pôlśkich biłorusuv zvyčajno chotiêv, kob nijakoji demokratyji ne było, a koli vona nastupiła, to hołosovav na socijałdemokratuv z nadiêjeju, što vony vernut poperedni socijalizm i bolševizm.
Z polakami v Biłorusi vsio odbudetsie podôbno. Vony sobiê nastvorajut kôlko schočut sojuzuv i tovarystvuv tôlko tohdy, koli rozvalitsie spuvčasny biłoruśki bolševizm (łukašyzm), i koli, jak biłorusy v Pôlščy v 1990-ch, i vony narešti budut miêti okaziju, kob rozčarovatisie demokratijeju. Ale spočatku treba demokratyji domohčysie. Tomu biłoruśki polaki musiat zrozumiêti, što jichni los nerozdiêlno zvjazany z losom biłoruśkoji opozyciji, a ne łukašenkovśkoji vłady. Inačej nijakoji autentyčnoji pôlskošti jim ne pobačyti, i kirovati jichnimi sojuzami budut lude, kotory ne hovorat po-pôlśki, tak jak nominalno biłoruśkoju Respublikoju Biłoruś kiruje čołoviêk, kotory ne hovoryt po-biłoruśki.
I šče odna važna sprava. Pani Borys i jeji poplečniki, jak mniê zdajetsie, byli b bôlš efektyvny (a vže napevno bôlš prymalny dla ohułu biłorusuv), koli b ne jiêzdili demonstratyvno po słova pudtrymki i hrošy do Varšavy, a staralisie razom zo strukturami biłoruśkoji opozyciju šukati pudtrymki sered biłoruśkoho hromadstva. Bo naveť opozycijno nastrojanych biłorusuv nastorožujut oficijny zajavy z Varšavy pro pôlśku menšosť v Biłorusi, pryhadujučy voleju-nevoleju čas, koli Varšava rozporadžałasie velikoju častkoju spuvčasnoji Respubliki Biłoruś, kotora nazyvałasie „Kresami Wschodnimi„. Tut naveť łukašenkuvśkuj propagandi ne treba osoblivo napinatisie — smutny historyčny dosvid pôlśko-biłoruśkich stosunkuv pered Druhoju Svitovoju Vujnoju prypominajetsie sam soboju.
Nu i vvedenie tak zvanoji Karty polaka, kotore v namiêry Varšavy miêło zmôcniti pôlśku menšosť v Biłorusi, odsunuło polakuv šče daliêj od rešty biłoruśkoho hromadstva, jak pro-, tak i antyłukašenkovśkoho. Bo Karta polaka, zamiś toho, kob byti argumentom protiv režymu, stałasie argumentom protiv toji častki biłoruśkich katolikuv, jakije začali znachoditi svoju biłoruśku, nebolševićku identyčnosť.
