Pro katastrofu pôlśkoho prezydenćkoho samolota ja doznavsie, jak vernuvsie z ranišnioji prohułki z sobakoju. Ciêłu nôč my z Halinoju i ditima jiêchali z Biłostoku do Prahi, voročajučysie z mojoho velikodnoho urlopu. Nad raniom na para hodin my zasnuli, a tomu z sobakoju ja vyjšov vže dovoli pôzno, dobre po devjatuj. Koli vernuvsie, zapłakana Halina skazała mniê, što koło Smolenśka zhinuv prezydent Lech Kačynśki z žônkoju i vsiê, kotory z jimi letiêli do Katynia. My ciêłu subotu prosedili pered televizorom.

Łukašenka podaje pryčynu katastrofy

Čom Biłoruś ne objaviła oficijnoji žałoby z pryčyny pôlśkoji tragedyji, tak jak siête zrobili vsiê susiêdy Pôlščy? To było odne z važniêjšych pytaniuv, na kotore my v biłoruśkuj redakciji Radiva Svoboda v Prazi staralisie znajti bôlš-menš tołkovy odkaz ciêły tyždeń posli katastrofy. My naveť postavili takoje pytanie na sajti Radiva Svoboda, de byli takije varyjanty odkazu jak: „u Biłorusi z Pôlščeju nedobry stosunki”, „u Minśku ne dodumalisie siête zrobiti”, „biłorusuv ne cikavit toje, što robitsie za hranicieju”. Ale, zdajetsie, tak i ne znajšli takoho odkazu, kotory zadovoliv by vsiêch. Tomu ja ode postarajusie vykłasti svoju pryvatnu dumku.

U Radivi Svoboda ja raz na tyždeń roblu 11-minutnu peredaču, jakaja nazyvajetsie „Zvanočki” (http://www.svaboda.org/archive/Programs/). Tak skazati, ja „hovoru z biłoruśkim narodom”, kotory nam zvonit na automatyčnu sekretarku v Minśku kažnoho dnia, pokidajučy komentary do toho, pro što my hovorymo v efiry. „Zvanočki” — peredača lohka i naveť humorystyčna v toni, ale, tym ne menš, považna v zmiêsti. Inačej kažučy, ja starajusie znajti „lohki” odkazy na nelohki pytania.

Odno z pytaniuv do mene i mojich koleguv było takoje: A čoho vy čêplajetesie do Biłorusi zo svojeju žałoboju? Ni Biłoruś, ni tym bôlš Pôlšča ne objavlali žałoby, koli nedavno prohrymiêli vybuchi v moskovśkum metrovi i zahinuło pud 40 čołoviêk, a 70 było poranianych. Čym, tak skazati, žertvy pôlśkoji katastrofy byli važniejšy pered Bohom od zahinułych u moskovśkich terorystyčnych zamachach? Koli po-spravedlivomu, to Biłorusi treba było b objavlati žałobu i za peršym razom, i za druhim, čy ž niê?

I tak, i niê. Katastrofy, u jakich hinut desiatki, sotni, a to i tysiačy čołoviêk — zdarajutsie na sviêti dovoli často. To ne tôlko terrorystyčny akty čy techničny i technologičny neščastia, de môh zavinovatitisie čołoviêk, ale i vsiaki pryrôdny, nekontrolovany čołoviêkom biêdy — zemletrusy, vybuchi vulkanuv, povôdki i tsunami... Nadnacijonalnych žałobuv naohuł u takich vypadkach ne objavlajut, bo vony prosto velmi chutko zrobilisia b „budionnymi” i nichto na jich ne zvoročuvav by vvahi.

Što inšoho, koli v katastrofi hine hołova deržavy i značna častka deržavnoji verchuški. Oficijalna žałoba v susiêdnich deržavach z takoji pryčyny zjavlajetsie pôznakoju, tak skazati, „profesijnoji” solidarnosti polityčnych klasuv v tych deržavach. Koli raptom hine prezydent jakojiś deržavy, komu jak ne prezydentovi i polityčnuj klasi susiêdnioji deržavy vypadaje peršym dovhom vykazati spočuvanie i spomnianu polityčnu solidarnosť?

Problema z Biłorusieju odnak u tôm, što tam nema nijakoji polityčnoji klasy. Je prezydent-autokrat, a kruhom joho ne polityčna klasa, tôlko grupa vintikuv i pudliznikuv, kotora polityčnoju klasoju nikoli ne stane, bo prosto ne viêdaje, čym je normalna polityka, i ne choče siêtoho viêdati. A tomu vsio na oficijnum urovni zaležyt od nikim ne kontrolovanoho i ne zderžuvanoho samoupravstva (samodurstva) odnoho čołoviêka.

A siêty čołoviêk, jak pometajemo, zamiś toho, kob podumati, jak kulturno vykazati povahu žertvam katastrofy, pustivsie v publičny rozvažania, chto vinovaty. Podług Łukašenki, vinovatym byv prezydent Kačynśki, kotory prymusiv pilota pryzemlatisie tam, de pilot ne povinion i ne chotiêv pryzemlatise. Jak skazav môj redakcijny kolega Jury Drakachrust, z kotorym my hovoryli pro biłoruśku reakciju na katastrofu pud Smolenśkom v peredečy „Tydzień sa Svabodaj” na Biełsati, tut Lukašenka perestupiv mežu ne tôlki polityčnoho etykietu, ale i zvyčajnoji čołoviêčoji prystôjnosti.

U siêtuj samuj peredačy ja skazav, što pôlśka nacijonalna tragedyja była dla Łukašenki i dla Biłorusi šansoju, kob pokazati svoju prynaležnosť do europejśkoho polityčnoho kontekstu i europejśkoji polityčnoji kultury. Šansoju, jakuju Łukašenka, zrozumiêło, kompletno zmarnovav...

Nu to tak zbôlšoho vyhladaje połovina moho odkazu na pytanie, čom Biłoruś ne objaviła odrazu oficijnoji žałoby, a zrobiła jakujuś neponiatnu „četverť-žałobu” na siomy deń pośli katastrofy... Druha połovina — nižej.

Čom Łukašenka ne lubiv Kačynśkoho?

U deržavi, de polityku vyznačaje ne polityčna klasa, a tôlko odin čołoviêk, pravdopodôbnosť toho, što interes siêtoho čołoviêka rozyjdetsie z interesom deržavy — velmi velika. Ne inačej było i z problemoju žałoby po pôlśkich žertvach katastrofy pud Smolenśkom.

U Łukašenki zostałosie mnôho pretenziji do Kačynśkoho i do Pôlščy pud joho prezydenturoju. Pryhadajmo — to vže za prezydentury Kačynśkoho Pôlšča znajšła hrošy na zapusk telekanału Biełsat. To za prezydentury Kačynśkoho v Varšavi znajšlisie hrošy na reaktyvaciju Radiva Racija, kotore zahłochło — jak zdavałosie, navse — deś osenieju 2002, ale odozvałosie znov u lutomu 2006. Zrozumiêło, možna sporyti pro efektyvnosť Radiva Raciju i Biełsatu i pro jich upłyv na biłoruśku publiku, ale jasne tut odno — siêty medyji napevno mulajut biłoruśkomu režymovi.

Ale byli šče rečy, za kotory, jak mniê zdajetsie, Łukašenka znelubiv Kačynśkohu značno mucniêj, čym za Biełsat i Raciju.

U protesti posli prezydenćkich vyboruv v marciovi 2006 u Biłorusi najbôlš aktyvnoju grupoju byli studenty. Łukašenka zahadav spacyfikovati sytuaciju v universytetach i vykinuti vsiêch tych studentuv, kotory ne tôlko što brali udiêł u protesti v centry Minśka, ale tak čy inačej projavlali opozicijny abo nezaležny duch. Pôlšča tohdy vystupiła zo studenćkoju prohramoju imja K. Kalinovśkoho i vziała do sebe kilka sotniuv biłoruśkich studentuv, kotorym odmovili miêstia na biłoruśkich učelniach. Režymovi Łukašenki, z uvahi na siêtu prohramu pomoščy, tak i ne vdałosie sterroryzovati do kuncia studenćkoho seredovišča v Biłorusi.

Daliêj. Pôlšča była odnoju z najaktyvniêjšych krajin, jakije tiahnuli Biłoruś „za ušy” u Schôdnie Partnerstvo u 2009, posli toho, jak u 2008 Kreml pokazav u Gruziji, što Rosija vže zusiêm popraviłasie posli „jelcynśkoji polityčnoji impotenciji” i začynaje voročati svôj velikoderžavny status na postsoviêćkuj terytoryji. Ale to tože pered usiêm Pôlšča zablokovała prosovuvanie Łukašenki po „brukselśkomu vektorovi”, koli vôn vyrazno dav zrozumiêti, što nijakich europejśkich praviłuv ihrê ne pryznaje, a bude hrati po-svojomu. Ja maju na vvazi nedavni konflikt pomiž Varšavoju i Minśkom kruhom nepryznanoho Sojuzu Polakuv Anželiki Borys i reakciju Brukseli na joho.

Inačej kažučy, Kačynśki dobre-taki potrepav nervy Łukašenkovi, i Łukašenka, jak bačym, ne dav rady vybačyti jomu siêtoho naveť po smerti.

Čom Biłoruś ide v zemlanki?

Vystupajučy 20 kviêtnia z tak zvanym zvorotom do biłoruśkoho narodu, Łukašenka skazav, što naveť koli rosijane pudnimut košt svojoho gazu i svojeji nafty dla Biłorusi do svitovoho urovnia, to jim i tak ne vdastsie prynižyti biłoruśkoho narodu. „My pôjdemo v zemlanki, ale vyžyvemo” — zapevniv biłoruśki prezydent.

Problema, čom narod u Europi, u jakôj uže 65 liêt ne było ohulnoho vojennoho konfliktu, maje raptom iti v zemlanki, cikava sama v sobiê, ale pohłyblati jijiê ja tut ne budu. Tym bôlš, što ja ni čutočki ne viêru, što Łukašenka môh by zaklikati biłorusuv kopati pravdivy zemlanki, kob vojovati z Kremlom. Bo v tôm samum zvorotovi biłoruśki prezydent vyrazno dav zrozumiêti, što Biłoruś može zhoditisie i na rolu mołodšoha brata Moskvy, koli staršy brat bude traktovati Minśk z povahoju. Inačej kažučy, usio siête pseudohierojśkie krasomôvstvo pro zemlanki — ne bôlš čym rytoryčna figura. Łukašenka vsio šče maje nadiêju, što staršy brat podiêlitsie z mołodšym svojeju skibkoju chliêba z masłom za puvdarmo...

Ale v metaforyčnum sensi Łukašenka i na samum diêli stav budovati okop abo zemlanku dla kruhovoji oborony. Zachud jak byv joho vorohom, tak i ostavsie („ja na kolinach vymoluvav hrošy dla svoho narodu od našych vorohuv” — kazav Łukašenka). A Rosija raptom uziała i pokazała vsiêm na prykładi Kirgizstanu, što može zminiti vładu v oddiêlno vziatuj krajini naveť tohdy, koli v jôj vsia opozicija sidit u tiurmiê. Łukašenka, u jakoho rozvivsie instynkt pravdiviho polityčnoho vovka, odrazu zrozumiêv sygnał i počuv, z jakoho boku pudychodit nahônka. A tomu i vziav do sebe Kurmanbeka Bakijeva, pokazujučy dla vsioho sviêtu, jak nespravedlivo obchoditsie „kovarny” Kreml z legitymnymi prezydentami.

Cikavo bude podivitisie, nakôlki sviêtovi zaležyt, što na samum diêli povinny kopati biłorusy — torf na bołotach na zimu čy zemlanki protiv Moskvy?

Sprawa polsko-białoruska a sprawa podlaska

Ot že ciêły bity tyždeń posli toho, jak samolot pôlśkoho prezydenta rozbivsie pud Smolenśkom, ja v Prazi byv zaniaty po šyju rozłuščuvaniom vsiêch siêtych pytaniuv, kotory teper vykłav dla čytačôv „Časopisa”. A tohdy jakraz pozvoniv mniê znakomy žurnalist z Biłostoku i poprosiv, čy ja ne môh by v žyvom efiry Radiva Raciji rozkazati, jak čechi odznačyli žałobu po prezydentovi Kačynśkum. Ja, zhôdno z pravdoju, odkazav, što na siêtu temu mało što znaju, bo mniê ne było času cikavitisie čeśkimi spravami. Ale ja pudkazav znakomomu, što pro siête jomu može rozkazati moja žônka, kotora ostatni tyždeń intensyvno hlediêła ne tôlki pôlśki kanały, ale i čeśki.

Znakomy žurnalist pozvoniv Halini, kotora skazała jomu, što koli vôn ne znajde bôlš medyjalnoji osoby, to rozkaže i vona, ale po-svojomu, bo po-biłoruśku jôj tiažkovato. My vže bôlš čym 10 liêt u Prazi, de vona praktykujetsie naohuł tôlko v pudlaśkuj i čeśkuj movach, a na literaturnuj biłoruśkuj movi tak napravdu i ne maje z kim pohovoryti, vytłumačyła Halina. „Nema problemy” — zapevniv moju žônku žurnalist Raciji i obiciav zazvoniti čerez puv hodiny.

Protiahom toji puv hodiny Halina pozvoniła do Polśkoho Instytutu v Prazi, z jakim vona pudtrymuje dobry stosunki, a potum obzvoniła try čy štyry znajomy pôlki, kob doznatisie pro vsiê čeśki i pôlśko-čeśki žałobny uročystosti, jakije odbyvalisie v Čeśkuj Respublici, i porobiła odpoviêdni notatki. Pudšykovałasie do žyvoho efiru, što nazyvajetsie, perša klasa.

A toj žurnalist vziav i ne odzvoniv jôj. Zjaviłasie, vsio-taki, jakajaś problema.

Ja, što pravda, poperedžuvav Halinu, kob vona, posli toho, jak skazała, što choče v Raciji hovoryti po-svojomu, ne spodivałasie, što jôj tam dadut takuju šansu.

Ale žônka vsio-taki viêryt, što koliś zadebjutuje po-svojomu v efiry Raciji.

A mniê zostałosie tôlki honorytisie svojeju Halinoju. Ja znaju, što vona dała b rady rozkazati pro vsio toje, što od jeji chotiêli, i po-biłoruśki. Ale vona skazała, što choče hovoryti po-svojomu. Ot što značyt pudlaśki duch. Šče ne vsio propało.