Home For Our Children Articles Belles-Lettres Dictionary Audio Files Contact Us Svoja.org on Facebook
Our language, our choice, our fate...
Svoja.org » Articles » O imionach mieszkańców trzech królestw
O imionach mieszkańców trzech królestw
Click to enlarge...

Rośliny, grzyby, zwierzęta — co się udało ustalić i zaproponować dla nomenklatury języka podlaskiego

Jan Maksymiuk

Może i nie warto o tym wspominać na stronie poświęconej zagadnieniom leksykalnym, gramatycznym i ortograficznym języka podlaskiego, ale dla porządku zaznaczymy, że wszystkie organizmy żywe w naszym świecie zostały podzielone przez ekspertów od klasyfikacji biologicznej na trzy domeny: bakterie, archeony i jądrowce.

Umówmy się, że po podlasku te domeny (domény) będą miały nazwy: baktéryji, archéjijadrôvci.

Bakterie i archeony zostawimy w spokoju, a skupimy się na jądrowcach, tzn. organizmach, które w swoich komórkach (kliêtki) mają wykształcone jądro (jadró).

Otóż domena jądrowców dzieli się na cztery królestwa (korolôvstva): protisty (protísty), grzyby (hrybý), rośliny (roslíny) i zwierzęta (zvirê).

Protisty też zostawimy w spokoju, a zajmiemy się trzema pozostałymi królestwami, bowiem ich mieszkańców można spotkać i na Podlasiu.

Zaznaczymy tylko mimochodem, że w królestwach grzybów i roślin mamy następujące podporządkowanie jednostek taksonomicznych (kategorii systematycznych): gatunek (gatúnok, vid) > rodzaj (rôd) > rodzina (simjá) > rząd (rad) > klasa (klása) > gromada (hromáda) lub typ (typ) > królestwo (korolôvstvo). W królestwie zwierząt podporządkowanie w systematyce wygląda trochę inaczej: gatunek > gromada > podtyp (pudtýp) > typ > grupa (hrúpa) > królestwo.

Mamy więc wstępną jasność co do systematyki biologicznej i możemy zająć się jej podstawowym taksonem (taksón), tzn. gatunkiem. Przez ostatnie kilka miesięcy usiłowaliśmy w Facebooku ustalić podlaskie nazwy gatunkowe niektórych pospolitszych przedstawicieli królestwa grzybów, roślin i zwierząt. Pora zebrać te wyniki do kupy.

Nie będziemy tutaj wdawać się w roztrząsanie takich subtelności, że na przykład ptaki stanowią gromadę w systematyce królestwa zwierząt, a drzewa są nazwą zwyczajowa, która nie jest taksonem w królestwie roślin. Interesują nas tylko konkretne nazwy gatunkowe.

Ponieważ zajmujemy się budowaniem słownictwa LITERACKIEGO JĘZYKA PODLASKIEGO, a nie układaniem słownika dialektu języka białoruskiego lub ukraińskiego na areale ograniczonym do trzech powiatów, korzystamy nie tylko z zasobów leksykalnych gwar południowej części województwa podlaskiego, ale także ze słowników i opracowań słownikarskich dotyczących Polesia białoruskiego i ukraińskiego. Podlasie bowiem — podzielone administracyjnie pomiędzy trzema województwami — jest zachodnim obrzeżem większej całości etnograficznej, kulturowej i językowej, podzielonej pomiędzy trzema państwami i noszącej tradycyjną nazwę Polesia.

Nazwijmy zatem najważniejsze materiały leksykograficzne, które wykorzystujemy i którymi się inspirujemy przy ustalaniu i PROPONOWANIU terminologii specjalistycznej języka podlaskiego (w tym wypadku, nazewnictwa gatunków biologicznych):

PIETRUCZUK, J. 1977. Słownictwo wsi Kuraszewo koło Hajnówki. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

GLINKA, S. / OBRĘBSKA-JABŁOŃSKA, A. / SIATKOWSKI, J. (eds.). 1980. Atlas gwar wschodniosłowiańskich Białostocczyzny I. Wrocław-Warszawa.

WRÓBLEWSKI, M. 2008. Słownik gwary bielsko-podlaszskiej. Muzeum Małej Ojczyzny w Studziwodach.

ТОЛСТОЙ, Н. (ed.). 1968. Лексика Полесья. Материалы для полесского диалектного словаря. Москва.

ВЕШТАРТ, Г. / КЛІМЧУК, Ф. / КОШЧАНКА, У. et al. (eds). 2008. Лексіка гаворак Беларускага Прыпяцкага Палесся: Атлас. Слоўнік. Мінск.

АРКУШИН, Г. 2000. Словник західнополіських говірок, у двох томах. Луцьк.

ЛИСЕНКО, П. 1974. Словник поліських говорів. Київ.

АЛЯХНОВІЧ, М. / БАРЫСЮК, У. / ЕМЕЛЬЯНОВІЧ, В. et al. (eds.). 1989. Дыялектны слоўнік Брэстчыны. Мінск.

МАЦКЕВІЧ, Ю. / ГРЫНАВЕЦКЕНЕ, А. / РАМАНОВІЧ, Я. et al. (eds.) 1979-1986. Слоўнік беларускіх гаворак паўночна-заходняй Беларусі і яе пагранічча, у пяці тамах. Мінск.

КРЫВІЦКІ, А. / ЦЫХУН, Г. / ЯШКІН, І. (eds.). 1982-1987. Тураўскі слоўнік, у пяці тамах. Мінск.

КУНЦЭВІЧ, / Л. КРЫВІЦКІ, А. (eds). 2001. Раслінны свет. Тэматычны слоўнік. Мінск.

Wypada mocno żałować, że pracownicy naukowi Uniwersytetu w Białymstoku — zarówno z Katedry Filologii Białoruskiej, jak i z Katedry Kultury Białoruskiej — nie zrobili w ciągu dwudziestolecia swojej działalności niczego istotnego dla dokumentacji i podtrzymania zanikających gwar podlaskich pomiędzy Narwią i Bugiem. Niepodjęcie działań w tym kierunku było faktycznie strategiczną pomyłką tych jednostek akademickich, która nie tylko dała świadectwo zmarnowanej bezpowrotnie szansie naukowej, ale i pozbawiła te placówki odczuwalnego wpływu na kształtowanie kulturowego oblicza regionu.

A zatem to, co się udało ustalić i zaproponować dla nomenklatury języka podlaskiego poza murami akademii:

ROŚLINY
(kwiaty, byliny, drzewa i krzewy)

aster (Aster) — ástra

babka zwyczajna (Plantago major) — bábka, podorôžnik

bagno zwyczajne (Ledum palustre) — bahón, bahónnik

bluszcz pospolity (Hedera helix) — blušč (s)

bodziszek łąkowy (Geranium pratense) — geránija

bratek, fiołek trójbarwny (Viola tricolor) — bratók

brzoza brodawkowata (Betula pendula) — beróza (s); berozý (pl); berézina (z)

buk zwyczajny (Fabus sylvatica) — buk (s); bukí (pl); bučýna (z)

bylica pospolita (Artemisia vulgaris) — pałýń

chaber bławatek (Centaurea cyanus) — dvoraníneć

chryzantema, złocień (Chrysanthemum) — chryzantéma

cis pospolity (Taxus baccata) — tis (s); tisý (pl)

czeremcha zwyczajna (Prunus padus) — čerémucha (s); čerémuchi (pl)

czereśnia (Prunus avium) — čeréšnia (s); čeréšni (pl)

dąbrówka rozłogowa (Ajuga reptans) — horlánka

dąb szypułkowy (Quercus robur) — dub (s); dubý (pl); dubína (z)

dziewięćsił bezłodygowy (Carlina acaulis) — čortopołóch

dzwonek szerokolistny (ampanula latifolia) — zvonóčok

floks (Phlox) — floks

gajowiec żółty (Lamium galeobdolon) — jasnótka, głuchája kropíva

głóg jednoszyjkowy (Crataegus monogyna) — hłôd (s); hłodý (pl)

gorczyca polna, ognicha (Sinapis arvensis) — rypúcha

goździk (Dianthus) — gózdik

grab pospolity (zwyczajny) (Carpinus betulus) — hrab (s); hrabý (pl); hrabína (z)

grusza pospolita (Pyrus communis) — hrúša (s); hrúšy (pl)

gwiazdnica pospolita (Stellaria media) — mokréć

jabłoń domowa (Malus domestica) — jábłynia (s); jabłyniê (pl)

jałowiec pospolity (Juniperus communis) — jadłôveć (s); jadłôvci (pl)

jarząb pospolity, jarzębina (Sorbus aucuparia) — órab (s), rabína (s); óraby (pl); rabiný (pl)

jaskier ostry (Ranunculus acris) — slipák

jasnota biała (Lamium album) — jasnóta, biêła kropíva

jemioła pospolita (Viscum album) — pomełó (s)

jesion wyniosły (Fraxinus excelsior) — jásen (s); jasený (pl); jasenína (z)

jeżówka purpurowa (Echinacea purpurea) — jožôvka

języczka syberyjska (Ligularia sibirica) — buzúlnik

kaczeniec, knieć błotna (Caltha palustris) — łótoť

kalina (Viburnum opulus) — kalína (s; z)

kasztanowiec zwyczajny (Aesculus hippocastanum) — kaštán (s); kaštaný (pl)

klon (Acer platanoides) — klôn (s); kloný (pl)

kocimiętka (Nepeta cataria) — kotiáča mjáta

komonica zwyczajna (Lotus corniculatus) — pôlna rúta

komosa biała, lebioda (Chenopodium album) — łobodá

konwalia (Convallaria majalis) — łándyš

kopytnik (Asarum europaeum) — kopýtnik

kosaciec bródkowy (Iris germanica) — kosáč

kostrzewa owcza (Festuca ovina) — kosteréva

krokus, szafran (Crocus) — krókus

kruszyna pospolita (Frangula alnus) — krušýna (s; z)

krwawnica pospolita (Lythrum salicaria) — płakún

krwawnik pospolity (Achillea millefolium) — kryvávnik

lebiodka pospolita (Origanum vulgare) — łaciêha

leszczyna pospolita (Corylus avellana) — orêšnia (s), liščýna (s, z); orêšni (pl)

lewkonia (Matthiola) — levkónija

lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos) — lípa (s); lípy (pl)

łopian większy (Arctium lappa) — łopúch

macierzanka zwyczajna (Thymus pulegioides) — čabréć

malwa różowa (Alcea rosea) — málva

miotła zbożowa (Apera spica-venti) — mitłá

mlecz polny (Sonchus arvensis) — mołočáj

modrzew europejski (Larix decidua) — modrýna (s); modrýny (pl)

nagietek lekarski (Calendula officinalis) — niuchtók

narcyz (Narcissus) — narcýz

nawłoć kanadyjska (Solidago canadensis) — súmnik

nawrot lekarski (Lithospermum officinale) — vorobiêjnik

niezapominajka (Myosotis arvensis) — nezabúdka

nostrzyk biały (Melilotus albus) — barkún

olsza czarna (Alnus glutinosa) — vôlcha (s); vôlchi (pl); vulšýna (z)

oman wielki (Inula helenium) — omán

orlica pospolita (Pteridium aquilinum) — páporoť

osika, topola osika (Populus tremula) — osá (s); ósy (pl); osína (z)

ostrożeń lancetowaty (Cirsium vulgare) — osót

pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa) — pasternák

pelargonia (Pelargonium) — pelargónija

pełnik europejski (Trollius europaeus) — kupálnicia

perz właściwy (Elymus repens) — pirêj

platan klonolistny (Platanus acerifolia) — platán (s); plataný (pl)

powój polny (Convolvulus arvensis) — povôjka, povitúcha

przylaszczka pospolita (Hepatica nobilis) — pereliêska

przymiotno białe (Erigeron annuus) — ivanéć

ptasia wyka (Vicia cracca) — horóšok, viêjka

rdest szczawiolistny (Polygonum lapathifolium ) — hurčák

rezeda żółta (Reseda lutea) — rezéda

robinia akacjowa (Robinia pseudoacacia) — akácija (s); akáciji (pl)

rojownik pospolity, rojnik pospolity, rojniczek pospolity (Jovibarba sobolifera) — nesmertélnik

rozmaryn lekarski (Rosmarinus officinalis) — rozmarýn

róża (Rosa) — rúža, róza

róża dzika (Rosa canina) — šypšýna (s, z)

sasanka (Pulsatilla vulgaris) — sasánka

sitowie leśne (Scirpus sylvaticus ) — sitník

skrzyp polny (Equisetum arvense) — chvôščka

sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) — chvója (s), sosná (s); chvóji (pl), sósny (pl); chvojína (z), sosnína (z)

stokrotka pospolita (Bellis perennis) — margarýtka

szczaw tępolistny (Rumex obtusifolius) — kôńśki ščavúch

szczaw zwyczajny (Rumex acetosa) — ščavúch

szczeć pospolita (Dipsacus fullonum) — vorsiánka

śliwa domowa (Prunus domestica) — slíva (s); slívy (pl)

śliwa tarnina (Prunus spinosa) — čórna slíva (s); čórny slívy (pl)

śnieżyczka przebiśnieg (Galanthus nivalis) — pudsniêžnik

świerk pospolity (Picea abies) — jołá (s); jóły (pl); jolína (z)

tatarak zwyczajny (Acorus calamus) — ajér, babkí

topola czarna (Populus nigra) — topôl (s); topoliê (pl)

trzciniak piaskowy (Calamagrostis epigeios) — požárnicia

tulipan (Tulipa) — tulipán

turzyca zaostrzona (Carex acuta) — ryzúcha

wiąz polny (pospolity) (Ulmus campestris (minor)) — vjaz (s); vjazý (pl)

wierzba iwa (Salix caprea) — íva (s); ívy (pl)

wierzba wiciowa (Salix viminalis) — verbá (s); vérby (pl); verbína (z)

wiśnia pospolita (Prunus cerasus) — víšnia (s); víšni (pl)

wrzos zwyczajny (Calluna vulgaris) — véres

zawilec gajowy (Anemone nemorosa) — kurosliêp

żmijowiec zwyczajny (Echium vulgare) — siniák, osotéć

życica lnowa (Lolium remotum) — žýticia

żywotnik zachodni (Thuja occidentalis) — túja (s); túji (pl)

Objaśnienie: s — liczba pojedyńcza; pl — liczba mnoga; z — rzeczownik zbiorowy

GRZYBY

borowik szlachetny (Boletus edulis) — hryb, borovík (šče para inšych hrybôv siêtoji simjiê nazyvali „hrybom”: borowik sosnowy, borowik usiatkowany)

borowik szatański (Boletus satanas) — durný hryb

czubajka kania (Marolepiota procera) — kúrka

gąska niekształtna (Tricholoma portentosum) — pôdzelunka

gąska zielonka (Tricholoma equestre) — zelônka

gołąbek jadalny (wyborny) (Russula vesca) — hołúbka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „hołubkoju”: gołąbek słodkawy, gołąbek ametystowy, gołąbek winny, gołąbek błotny)

goryczak żółciowy (Tylopilus felleus) — durný hryb

koźlarz babka (Leccinum scabrum) — koziák (šče para inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „koziakom”: koźlarz topolowy, koźlarz grabowy)

koźlarz czerwony (Leccinum aurantiacum) — krasniúk

maślak pstry (Suillus variegatus) — bahniúk

maślak sitarz (Suillus bovinus) — rešôtnik

maślak zwyczajny (Suillus luteus) — maslúk (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „maślukom”: maślak żółty, maślak trydencki, maślak rdzawobrązowy, maślak ziarnisty)

mleczaj rydz (Lactarius deliciosus) — rýžyk

muchomor czerwony (Amanita muscaria) — muchárka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „mucharkoju”: muchomor plamisty, muchomor sromotnikowy, muchomor narcyzowy, muchomor twardawy)

piaskowiec modrzak (Gyroporus cyanescens) — siniúch

pieczarka polna (Agaricus campestris) — hnojánka (šče kilka inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „hnojankoju”: pieczarka szlachetna, pieczarka solniskowa, pieczarka żółtawa)

pieprznik jadalny, kurka (Cantharellus cibarius) — žydôvka

podgrzybek brunatny (Boletus badius) — zajčúk (šče para inšych betok siêtoji simjiê nazyvali „zajćukom”: podgrzybek złotawy, podgrzybek zajączek)

sarniak dachówkowaty (Sarcodon imbricatus) — vołóvy húby, vołóvy jazykí.

smardz jadalny (Morchella esculenta) — smorčók.

ZWIERZĘTA
(ptaki i ryby słodkowodne)

amur biały (Ctenopharyngodon idella) — amúr

bażant (Phasianus colchicus) — bažánt

bielik (Haliaeetus albicilla) — oroł-biłochvôst

błotniak stawowy (Circus aeruginosus) — koršún

bocian biały (Ciconia ciconia) — búsioł

ciernik (Gasterosteus aculeatus) — kolúška

cietrzew zwyczajny (Lyrurus tetrix) — teterúk

cyraneczka (Anas crecca) — čyránka

czajka zwyczajna (Vanellus vanellus) — kníha

czapla siwa (Ardea cinerea) — čápla

czyż (Carduelis spinus) — čýžyk

derkacz zwyczajny (Crex crex) — derkáč

drop zwyczajny (Otis tarda) — dróchva

drozd śpiewak (Turdus philomelos) — drôzd

dudek (Upupa epops) — žydôvśka zozúla

dzięcioł duży (Dendrocopos major) — diáchtioł

dzierlatka (Galerida cristata) — posmitiúška

gawron (Corvus frugilegus) — hájvoron

gęś domowa (Anser domesticus) — huś

gil zwyczajny (Pyrrhula pyrrhula) — čyrvonohrúdka

głuszec (Tetrao urogallus) — hłuchár

gołąb skalny (Columba livia) — hółub

jarząbek zwyczajny (Tetrastes bonasia) — díka kúročka; órabka

jaskółka dymówka (Hirundo rustica) — łástuvka

jastrząb zwyczajny (Accipiter gentilis) — jástreb

jazgarz (Gymnocephalus cernuus) — jôrš

jaź (Leuciscus idus) — jaźjelec (Leuciscus leuciscus) — jaléć

jemiołuszka zwyczajna (Bombycilla garrulus) — verestiôłka

jerzyk zwyczajny (Apus apus) — sérpik

jesiotr zachodni (Acipenser sturio) — atlantýčny osetér

kaczka domowa (Anas platyrhynchos domestica) — káčka

kania czarna (Milvus migrans) — šulák

karaś (Carassius carassius) — karáś

karp (Cyprinus carpio) — karp

kawka zwyczajna (Corvus monedula) — háłka

kiełb (Gobio gobio) — kovbún

kleń (Squalius cephalus) — hołováč

kobuz (Falco subbuteo) — pudsokólik

kormoran (Phalacrocorax carbo) — kormorán

kos (Turdus merula) — čórny drôzd

krakwa (Anas strepera) — šára káčka

krogulec zwyczajny (Accipiter nisus) — vorobjátnik; małý koršún

kruk zwyczajny (Corvus corax) — kruk

kukułka zwyczajna (Cuculus canorus) — zozúla

kulik wielki (Numenius arquata) — kúlik

kuropatwa zwyczajna (Perdix perdix) — kuropátka

krzyżowka (Anas platyrhynchos) — krýžeń

lelek zwyczajny (Caprimulgus europaeus) — kozodôj

lerka (Lullula arborea) — lisový žávoronok

leszcz (Abramis brama) — liêšč

lin (Tinca tinca) — lin

łabędź niemy (Cygnus olor) — lébeď

łosoś (Salmo salar) — łosóś

mewa srebrzysta (Larus argentatus) — méva

miętus pospolity (Lota lota) — meniók

minóg rzeczny (Lampetra fluviatilis) — ryčnája minóga

minóg strumieniowy (Lampetra planeri) — ručájna minóga

mokolągwa (Linaria cannabina) — konoplánka

muchołówka szara (Muscicapa striata) — muchołôvka

okoń (Perca fluviatilis) — ókuń

orzeł przedni (Aquila chrysaetos) — orół-bérkut

perkoz dwuczuby (Podiceps cristatus) — nurcák

piskorz (Misgurnus fossilis) — vjun

pliszka żółta (Motacilla flava) — plíska; žovtobrúška

płoć (Rutilus rutilus) — płôtka

płomykówka zwyczajna (Tyto alba) — sová

przepiórka (Coturnix coturnix) — perepelícia

pstrąg tęczowy (Oncorhynchus mykiss) — rádužny pstruh

puchacz zwyczajny (Bubo bubo) — puháč

pustułka (Falco tinnunculus) — pústolha

puszczyk zwyczajny (Strix aluco) — velíka sová

rybitwa rzeczna (Sterna hirundo) — rybołôv

rybołów zwyczajny (Pandion haliaetus) — skobá

sandacz (Sander lucioperca) — sudák

sieja pospolita (Coregonus lavaretus) — sih

sieweczka rzeczna (Charadrius dubius) — pisóčnik

sikora bogatka (Parus major) — siníčka

sikora czubata (Lophophanes cristatus) — chochłúška

skowronek (Alauda arvensis) — žávoronok

słonka zwyczajna (Scolopax rusticola) — lisový kúlik

słowik szary (Luscinia luscinia) — sołoviêj

sokół wędrowny (Falco peregrinus) — sókoł

sowa uszatka (Asio otus) — sová

sójka zwyczajna (Garrulus glandarius) — sôjka

sroka zwyczajna (Pica pica) — soróka

sum pospolity (Silurus glanis) — sum

szczupak (Esox lucius) — ščupák

szczygieł (Carduelis carduelis) — ščýhlik

szpak zwyczajny (Sturnus vulgaris) — špak; skvoréć

śliz (Barbatula barbatula) — sliz

troć wędrowna (Salmo trutta) — trôť

trznadel zwyczajny (Emberiza citrinella) — žovtobrúška

turkawka zwyczajna (Streptopelia turtur) — díki hółub

ukleja (Alburnus alburnus) — kliêj

węgorz europejski (Anguilla anguilla) — vuhór

wilga zwyczajna (Oriolus oriolus) — ívołha

wrona siwa (Corvus corone) — voróna

wróbel domowy (Passer domesticus) — vorobiêj

zięba zwyczajna (Fringilla coelebs) — berestiánka

zimorodek zwyczajny (Alcedo atthis) — zimorôdok

żołna (Merops apiaster) — žovná

żuraw zwyczajny (Grus grus) — žuravél

PDF for printing » Click the icon to download...
Jan Maksymiuk, O imionach mieszkańców trzech królestw
2016-10-15, 19:12
EPUB for e-book/Kindle readers » Click the icon to download...
Jan Maksymiuk, O imionach mieszkańców trzech królestw
2016-10-15, 19:12